بخشی از مقاله
چالش ها و مشکلات توسعه گردشگري مذهبی درایران
چکیده
گردشگري دینی از دیر باز برگرفته از اعتقادات مذهبی هر ملتی است موجب شده هزاران نفـر از پیرامون یک مذهب به سمت زیارتگاههاي خود حرکت کنند. با افـزایش ارتباطـات از طریـق رفت وآمد گسترش شبکه خبر رسانی باعث فراهم آمدن شرایطی گردیده است که در نتیجه آن فرآیند ساده گردش و دیدار از مکانهاي مذهبی یک امردرونی،عاطفی و ذاتی انسانها به مجموعه اي فراگیر و پیچیده تبدیل شده و پایه هاي استوار صنعت گردشگري پدیدار شده است. این در حالی است جاذبه هاي مذهبی و زیارتی علی رغم برخورداري از پتانسیل هاي بالاي گردشگري در کشور ایران با مشکلات وموانع گوناگونی در جذب گردشگران مواجه بوده است. به طوري که تقریباً 85 درصد از سهم تولید ملی هر خانوار ایرانی هر ساله جذب رونق توریستی جهـان مـی شود که از این درصد بیش از 50 درصد سهم تولید ملـی هـر خـانوار ایرانـی هـر سـاله جـذب گردشگري زیارتی کشورهاي مسلمان می شود در حالی که از این بازار سهم اندکی بـه ایـران اختصاص می یابد. براین اساس،هدف این پژوهش »شناخت موانـع مـوثر در جـذب گردشـگران زیارتی و ارائه راهکارهاي مناسب براي توسعه صنعت گردشگري زیارتی است.« ایـن پـژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد. یافته هاي پژوهش بیانگر وجود موانع و چالش هاي فـراوان در صنعت گردشگري زیارتی است از جمله این عوامل: مشکلات حمـل و نقـل، کمبـود واحـدهاي اقامتی، گسترش حاشیه نشینی و تخریب محیط زیست می باشدکه به همراه مدیریت ضعیف و نداشتن برنامه کامل در این خصوص از مزایاي گردشگري بی بهره مانده است.
واژههاي کلیدي: چالش- مشکلات - توسعه- گردشگري – مذهبی- مشهد
-1 مقدمه
گردشگر شهري زمینه جدید مطالعاتی است که تا دهه 1990 مطالب اندکی در مورد آن نوشته شده است. قبل از آن نویسندگان بیشتر متوجه اهمیت تجارت و عملکردهاي حکومتی در اقتصاد و تغییرات سیاسی دولتها بودند ( Dennis R.Judd and Sasan S.Fainstein, 1999, Law .(Christofher, 2000, :120 گردشگري و اقتصاد گردشگري درحال حاضرتبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجارت جهان است (مدهوشی وناصرپور.(1382 گردشگري درسالهاي اخیر به علت درآمدزایی آن مورد توجه خاص کشورها قرارگرفته است واین صنعت درآینده به عنوان یکی از فعالترین و پر درآمدترین صنعت جهان خواهد بود.گردشگري ضمن ایجاد یک سلسله فعالیت هاي جدید در جامعه، موجب فعال شدن سایربخش هاي اقتصادشده و می تواند در موازنه ارزي نیزاثرسازنده اي داشته باشد.بخش هاي حمل ونقل،موادغذایی،سوخت و انرژي،صنایع دستی وبخش ساختمانی به تبع فعالیتهاي گردشگري رونق می گیرد و موجبات اشتغال وتوسعه اقتصادي می گردد(الوانی،دهدشتی،.(187:1373
گردشگري، صنعتی چند منظوره است که در چند دهه اخیر سهم عمده اي در درآمد ملی کشورها داشته و به این جهت توانسته است به عنوان یک منبع درآمدي در کشورهاي جهان سوم نیز مورد توجه قرار گیرد. در این راستا با توجه به امکانات، تاسیسات، خدمات و ظرفیت هاي شهري که مورد نیاز گردشگران است ضرورت دارد، نسبت به تأمین آنها و برنامه ریزي جهت استفاده درست و مناسب اقدام کرده تا بتوان تعداد بیشتري از گردشگران را جذب کرد. بنابراین هماهنگی بین تعداد گردشگران و ظرفیت فضاهاي گردشگري به خصوص زیرساخت ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
اگرچه صنعت گردشگري داراي مزایاي بسیاري است، اما ورود گردشگر به یک منطقه بدون توجه به ظرفیت ها و قابلیت هاي موجود مشکلاتی مانند ترافیک و شلوغی، تغییر هویت اجتماعی، برخوردهاي نامناسب اجتماعی، آسیب رساندن به محیط زیست و ... را به دنبال خواهد داشت. لذا جهت کاهش و پیشگري از تاثیرات منفی گردشگري باید نسبت به تعیین الگوي فضایی، ساماندهی فضاهاي توریستی اقدام کرده و براي تأمین امکانات و خدمات شهري مانند هتل ها و اقامتگاها، وسایل دسترسی و حمل ونقل و افزایش جذابیت هاي فرهنگی و هنري و عرضه خدمات توریستی الگوهایی تدوین کرد تا علاوه بر گردشگران ملی و منطقه اي بتوان از گردشگران ملی و بین المللی نیز سود برد و از آن جهت در ساخت و استفاده مطلوب تر از فضاهاي گردشگري براي افزایش درآمد و اشتغال نیز سود برد. مقوله فضا به عنوان چارچوب مرجع و هدایتی براي کنشهاي مربوط به گردشگري بسیار مهم است. فضا در تولید و بازتولید این فضاي توریستی کنشهاي آن در رابطه با فضاي فیزیکی و اجتماعی با توجه به حرکت و رفتاي توریست مورد توجه است. براي درك بهتر فضا، فرآیندهاي سازنده آن از بعد فیزیکی شامل تاسیسات و خدمات توریستی ( شامل هتل ها، رستورانها، فروشگا ها و ..)، مکان هاي مورد بازدید ( آثار تاریخی، تفریحی، سینما، تئاتر، موزه
ها، مکان هاي مذهبی و ...) و بعد اجتماعی و رفتاري مکان هاي مورد بازدید بررسی و شناخته می شود ( موحد، .(4 :1381
از آنجایی که حیات، شکل گیري، رشد و توسعه شهر هاي مذهبی (از جمله مشهد و ...) محصول ارتباط متقابل و پیامد هاي فضایی جهان بینی یا محیط است. به عبارتی دیگر سیر تکوینی ساختاري- کارکردي در چارچوب نگرش سیستمی در شناخت بافت پویاي شهر امکان شهر شناسی جغرافیایی عمیق شهر را فراهم می آورد(مومنی،22،.(23-1377 بدین ترتیب شهر مشهد جزو شهر هاي مقدس جهان (جغرافیاي زائران) است که در پرتوي جهان بینی پدید آمده و سرشت وشکل گیري فضایی و زندگی اجتماعی - اقتصادي خودرا کاملا تحت تاثیر عامل مذهبی – فرهنگی و گردشگري بر خاسته از آن شکل داده است.
براین اساس شهر مشهد قطب گردشگري مذهبی و دینی نسبت به سایر شهرهاي کشور به طور بالقوه داراي مسافر و گردشگران قابل توجهی می باشد. به صورت بالفعل نیز این استان با جاذبه هاي مذهبی - تاریخی و فرهنگی خود به طور فزاینده اي در جذب گردشگر توانمند بوده است. اما این نکته حائز اهمیت است که چه ارتباطی بین تعداد گردشگران و زیرساخت ها و عوامل جاذب گردشگري وجود دارد. در واقع کدام یک از عوامل و معیارها موثرتر در جذب گردشگرمذهبی -
فرهنگی است، نکته اي که تا به حال در پژوهش هاي سایر همکاران بدان توجه نشده است. شهر مشهد با وجود بهرمندي از اثرات مثبت اقتصادي- اجتماعی و مذهبی - فرهنگی گردشگري ، گرفتار چالش ها مشکلاتی از جمله ؛ ناپایداري هاي مختلف زیست محیطی ، اجتماعی ، گسترش اسکان غیر رسمی، جمعیت فزاینده که موجب رشد فیزیکی ناموزون شهر مشهد گردیده است که به نوبه خود موجب کمبود خدمات شهري شده است. از آنجایی که گردشگري یکی از مهمترین صنایع امروزي است که بسیار سودآور و توسعه بخش است توسعه گردشگري جهت فقرزدایی، ایجادرفاه اجتماعی، حفظ ویژگیهاي فرهنگی سنتی،گسترش ارتباط فرهنگی و ایجاد فرصت هاي شغلی است .در این مقاله سعی برآن شده است با شناسایی نقاط ضعف و قوت گردشگري شهر مشهد راهکارهاي مناسبی جهت توسعه گردشگري دراین استان ارائه نماید.
پیشینه پژوهش
بر اساس تحقیقاتی که در آمریکا بر روي گردشگري صورت گرفته است بیشتر بر روي تأثیر اقتصادي گردشگري بر مناطق بوده است(موحد، .(8 :1381 در انگلستان تحقیقات کمی در مورد گردشگري و تفریح تا دهه 1960 انجام گرفته است می توان به تحقیق مهمی که در مورد اماکن تفریحی کنار دریا توسط گیلبرت انجام شده است اشاره کرد ( موحد، .(8 :1381 ویلیامز و زیلینسکی در تحقیق اعلام کردند که عملا همه تحقیقات در زمینه گردشگري به توصیف و تحلیل درون منطقه اي محدود می شوند و اظهار داشتند که با ملاحظات واردات اقتصادي فراوان و در حال رشد گردشگري، براي تغیر الگوهاي مهاجرت، تعادل پول، استفاده از زمین و ساختار کلی اقتصادي با پیشرفت ها در مسافرت، بسیار شگفت آور است که کشف کنیم چه توجه کمی به جابه جایی جهانگردان توسط جغرافی دانان، جمعیت دانان و سایر دانشمندان علوم اجتماعی است
.(Williams and Zelinsky 1970: 549)
زنگی آبادي و دیگران در پژوهشی با عنوان تحلیل بازار گردشگري داخلی شهر اصفهان، به شناخت بازار گردشکري داخلی اصفهان و شناسایی مشکلات گردشگران پرداخته است که در نهایت با استفاده از روش هاي آماري و استنباطی، ویژگی ها و مشکلات گردشگران مشخص و راهکارهایی براي رهایی از برخی چالش هاي بازدارنده نظیر گرانی قیمت ها، ترافیک و کیفیت اطلاع رسانی ارائه گردیده است.
رهنمایی و دیگران در پژوهشی با عنوان بررسی ظرفیت تحمل حوزه مقصد گردشگري با تاکید بر جامعه میزبان، با روش زمینه یابی به بررسی و تعیین ظرفیت تحمل حوزه گردشگري کلاردشت با تاکید بر بعد جامعه میزبان پرداخته است. یافته هاي آن به این صورت است که از بعد جامعه میزبان حوزه کلاردشت در رابطه با نوع گردشگران خود ظرفیت تحمل متفاوتی دارد اما در رابطه با گردشگران با اقامت حداقل یک شب اشباع آستانه ظرفیت تحمل مورد تایید نمی باشد.
صدر موسوي و دخیلی کهنموئی در پژوهشی با عنوان ارزیابی وضعیت تسهیلات گردشگري استان آذربایجان شرقی از دید گردشگران، بر اساس یافته ها و نتایج یک بررسی میدانی از سه جاذبه گردشگري استان آذربایجان شرقی(کندوان، قلعه بابک و شرفخانه) در تابستان 1382 تهیه شده است .تحقیق به صورتی برنامه ریزي شده است که ضمن شناخت ویژگی هاي گردشگران، میزان رضایت آنان از امکانا ت و خدمات گردشگري مناطق گردشگري استان ارزیابی شده و پیشنهاداتی براي استفاده بهینه از قابلیت ها و امکانات موجود گردشگري ارائه نماید .براساس نتایج به دست آمده، مکان هاي گردشگري استان در اغلب زمینه ها فاقد امکانات و تسهیلات لازم براي جلب رضایت گردشگران می باشند.
روش پژوهش
روش انجام این تحقیق به روش توصیفی – تحلیلی است به منظور بررسی و مرور مطالعات مشابه قبلـی و نیز نظریهها و مدلهاي ارائهشده در زمینه گردشـگري پایـدار، از متـون کتابخانـهاي موجـود از قبیـل کتـب، مقالات و پایاننامهها استفاده شده است. جهت گـردآوري دادههـا از روشهـاي اسـنادي و کتابخانـهاي بهـره گرفته شده است. براي به دست آوردن دادههاي مورد نیاز تحقیق از آمارنامههاي سـازمان میـراث فرهنگـی و گردشگري مشهد و طرح توسعه و عمران شهر مشهد، استفاده شده است.
مبانی نظري پژوهش
الف)- تعاریف و مفاهیم
گردشگري معادل واژه توریسم می باشد که از آن تعاریف متعددي ارائه شده است. بک انتیتاش و گوئدلنر معتقدند، گردشگري عبارت است از پدیده ها و روابط حاصل از تعامل گردشگران، عرضه کنندگان و فروشندگان محصولات گردشگري، دولت ها و جوامع میزبان در فرآیند جذب و پذیرایی از این گردشگران و سایر دیدار کنندگان (دهستانی، .(11 :1383 سازمان جهانگردي در مارس 1993
تعریف زیر را از گردشگري ارائه نموده است:
تاسیسات گردشگري: تاسیسات گردشگري واحدهایی هستند که به قصد ارائه خدمات و انتفاع براي پذیرایی، اقامت و خدمات مسافرتی به گردشگران و مسافران یا میهمانان طبق ضوابط ارائه داده می شود (سازمان امور مالیاتی، .(1384
ب)- دیدگاه ها و مبانی نظري
گردشگري شهري به عنوان یک سیستم رهیافتی جدید براي فهمیدن گردشگري است. برخی از نویسندگان ترکیب هاي مختلفی از گردشگري ارائه کرده اند کهنهایتاً به شکل سیستم گردشگري مرتبط شده است. چرا که یک مفهوم اساسی در برنامه ریزي گردشگري آن است که گردشگري را باید به صورت سیستمی مرکب از عوامل عرضه و تقاضا در نظر گرفت که به یکدیگر رتبط
هستند(زنجیریان و زاهدي، .(23 :1379 براي نمونه گان1 از توریسم به عنوان یک سیستم دفاع می کند(.(Hoden Andrew, 2000: 7 گان، میل و موریسن سیستم گردشگري را بر اساس فرآیند عرضه و تقاضا مورد بررسی قرار داده اند. انسکیپ گردشگري را فعالیتی اقتصادي ـ اجتماعی یا بخشی مورد توجه قرار داده است، این مفهوم منعکس کننده اهمیت محیطی و اجتماعی گردشگري و همچنین توجه اقتصادي است، در واقع استفاده از خدمات و تسهیلات به وجود آمده قسمتی از استانداردهاي طبقه بندي شده صنعتی است .( Inskeep. E, 1991: 22)
توریسم داراي اشکال و انواع گوناگونی است که تعاریف متفاوتی را ازآن ارائه داد اند :گردشگري مجموعه پدیده ها و ارتباطات ناشی از کنش متقابل میان گردشگران، سرمایه، دولتها وجوامع میزبان، دانشگاهها و سازمان هاي غیر دولتی، در فرآیند جذب، حمل ونقل، پذیرایی وکنترل گردشگران و دیگر بازدیدکنندگان است .(warver,2000,3) درسال1989گی، ماکنزوچوي، مسافرت را این گونه تعریف نمود: عمل جابجایی به خارج ازجامعه براي تجارت یا تفریح و نه براي انجام کار روزانه یا تحصیل(منشی زاده،.(75:1384اما در این تحقیق که هدف اصلی آن ارائه راهکارهایی مناسب درجهت رفع مشکلات و چالش هاي فراروي جذب گردشگردر شهر مشهد است تاکید بر زیر ساخت هاي مناسب آن براي جذب گردشگر مورد توجه است. بر این اساس به منظور فراهم آمدن شرایط مناسب تحقق عوامل زیر ضروري است:
- وجود جاذبه هاي گردشگري شامل جاذبه هاي طبیعی، تاریخی و انسان ساخت؛
- وجود زیرساخت هاي مناسب شامل راه ها و آب، برق، تلفن و سیستم فاضلاب مناسب؛
- وجود عناصر خدماتی براي گردشگران شامل هتل ها و مراکز مختلف آژانس هاي خدماتی گردشگري؛
- تبلیغات مناسب و معرفی شایسته امکانات و جاذبه هاي گردشگري؛
- سیاست گذاري مناسب و سیستم اداري کارآمد. (دهستانی، (32 :1383
گردشگري مانند هر موضوع چند بعدي دیگر، یک سیستم می باشد. به تبع این خصیصه و اینکه هر سیستم از اجزایی تشکیل می شود، گردشگري نیز عناصر و اجزایی دارد که با ترکیب یکدیگر، یک کلیت را به وجود می آورند(تقوایی، اکبري،.(53 :1387 درك درست هر سیستم به شناخت اجزاي سیستم و کلیت آن، هردو، نیازمند است. بر این اساس نظام گردشگري متشکل از عناصر زیر است:
- جاذبه ها و فعالیت هاي توریستی؛
- مراکز اقامتی؛
- تسهیلات و خدمات حمل ونقل؛
- عناصر موسساتی؛
- تاسیسات زیر بنایی دیگر؛
- تسهیلات و خدمات توریستی دیگر ( .(Inskeep, 1991: 29
یافته هاي تحقیق
- چالشها و مشکلات توسعه گردشگري درشهر مشهد
چالشها و مشکلات که شهر مشهد در جذب گردشگر داخلی و خارجی بـا آن مواجـع اسـت عوامـل مختلفـی هستند اما آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد چهارعامل موثر که شهر مشهد را با چالش جـدي در جهت توسعه گردشگري مواجه ساخته مورد بررسی قرار می گیرد که عبارتند از:
-1 حمل و نقل
-2 کمبود واحدهاي اقامتی
-3 رشد ناموزون شهر و گسترده شدن اسکان غیر رسمی
-4 تخریب محیط زیست
در ابتدا به بررسی هر یک از عوامل موثر که شهر مشهد را با چالش در جهت توسعه گردشگري مواجه ساخته می پردازیم.
-1 مشکلات حمل ونقل
شهرداري مشهد علاوه بر نظارت بر بافتهاي قدیمی شهر که اهمیت حفاظتی دارد ، در خصـوص امـورزائران و گردشگران شهر نیز اعمال مدیریت کرده و خدمات قابل توجهی را به گردشگران مذهبی – فرهنگی ارایه می دهد. شهرداري از مجموعه 33 جاذبه گردشگري شهر تنها مدیریت میتقـیم 5 جاذبـه (کوهسـنگی، فرهنـگ سراي بهشت، وکیل آباد، پاك ملت وطرق) را عهددار است؛ در عین حال ارایه خدمات به گردشگران مـذهبی از طرف معاونت فرهنگی – اجتماعی اعمال می گردد. مدیر کل امور زائرین، ادارهی مراکـز اقـامتی و رفـاهی، اداره امور گردشگري و اداره امور میراث فرهنگی می باشد. البته باید توجـه داشـت شـهر مشـهد در ایـام اوج گردشگري خود(مذهبی ، باستانی و فصل تابستان) با انبوه عظیمی از گردشگران مذهبی- فرهنگی مواجه می شود؛ به طوري که جمعیت حدود 2/4 میلیونی شهر حدود6 میلیون نفر افزایش پیدا مـی کنـد. مخصوصـا در ایام خاص مذهبی ، تعدادي از مردم با اهداف خیر خواهانه (نذر و غیره.....) با وسایل شخصی یا عمـومی خـود اقدام به حمل زائران در مسیر منتهی به به حرم مطهر می نمایند. به طور طبیعی با افزایش جمعیت درشـهر وسایل نقلیه براي حمل مسافران نیز افزایش می یابد این در حالی است که در معابر منتهی به حرم که بیشتر بافت تاریخی دارند اقدام خاصی براي اصلاح معابر عبور وسایل نقلیه صورت نگرفته است این امر به نوبه خـود آمد و شد را با چالش جدي روبه رو می کند. به طوري که مقایسه آمارهاي سـالهاي 1379 تـا1385 نشـانگر افزایش فزایند گردشگران داخلی و خارجی به مشهد است که موجب افزایش آمد و شـد در داخـل شـهر مـی شود.
جدول شماره:1 تعدادگردشگران مذهبی – فرهنگی داخلی و خارجی شهر مشهد1379-1385
