بخشی از مقاله
چکیده:
در جوامع امروزي، خلاء معنایی در فضاهاي شهري و توجه بیش از حد به "سواره"و"کاربري صرف" سبب تقلیل جایگاه و مفهوم "معماري پل"خصوصاً- در فضاهاي شهري خطی- شده است. لذا می بایست در کنار توجه به ساختار سازه اي پل هاي جدید، به عناصر معناساز در معماري آنها نیز توجه ویژه شود تا با تبیین رویکردي طبیعت گرا، سرزندگی در آنها تداوم یابد. در این راستا یکی از شاخصه هاي ارزیابی فضاهاي شهري با کیفیت، حس تعلق به مکان است که با ایجاد معنا منجر به شکل گیري هویت مکانی می شود. چنین فضاهایی با برقراري ارتباط عاطفی با مخاطب، به عنوان مکان هایی براي بازگشت مداوم مردم به آن ها، ارزشمند و متمایز می شوند.از این رو با الگوبرداري از پل خواجو در شهر اصفهان، به عنوان نمونه اي موفق در ارتباط با مردم در گذر زمان، به بررسی عوامل ایجاد حس تعلق به مکان و سرزندگی در پل ها پرداخته شده است.
در این پژوهش نخست به روش کتابخانه اي به جمع آوري داده هاي اولیه، در زمینه هاي عملکردي، ویژگیهاي کالبدي و سازه اي پل خواجو و تفاوت هاي آن با سایر پل ها پرداخته شده، سپس به روش توصیفی- تحلیلی، و مطالعات میدانی به صورت عینی و تجربی، عناصر و عوامل معناساز در ایجاد حس تعلق به مکان و سرزندگی در این پل شناسایی و در نهایت مدلی از عوامل تاثیرگذار نظیر حضور عوامل طبیعی، ایجاد دید و منظر مناسب، تحرك و پویایی و عناصر هویت بخش در ایجاد حس تعلق به مکان ، براي طراحی پل هاي جدید ارایه شده است. مقایسه ي انطباقی این الگوریتم پیشنهادي با تحلیل پل طبیعت در شهر تهران، حاکی از همخوانی و قابلیت مرجعیت آن بوده است.
واژه هاي کلیدي:حس تعلق به مکان، نماد شهري، پل، پل خواجو، ارتباط با طبیعت.
مقدمه:
با توسعه جوامع شهري و بروز خلاء معنایی در فضاهاي ساخته شده که حاصل تجربیات ناکارآمد دوران مدرنیسم است، محیط کالبدي معنادار و تأثیرات آن بر زندگی روزمره مردم، در سال هاي اخیر از طرف بسیاري از طراحان و برنامه ریزان شهري-محیطی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و توجه بیشترآنان به کیفیت فضاها و نقش مؤلفه هاي ادراکی در شکل دهی آنها در راستاي پاسخ گویی به توقعات و نیازهاي اجتماعی و بصري انسانی معطوف شده است . - Cooper,1974; Gustafson,2001 - خاصیتی که بسیاري از محیطهاي شهري معاصر از آن محرومند و تنها به انبوه کاربريها، بناهاي درهم تنیده و انبوه اتومبیل ها تنزل یافتهاند، به گونه اي که کیفیت فضاهاي شهري فداي کمیت آن و سهولت عبور و مرور شده است.
غافل از آنکه آنچه در شهر و فضاهاي مختلف شهري اهمیت دارد، رویدادها و اتفاقاتی است که در آنها رخ میدهد. تاریخ نیز نشان داده است که با پیشرفت تکنولوژي انسان از کنش و واکنش بی واسطه بین خود و طبیعت کاسته است حال آنکه دوري فیزیکی از طبیعت، غربت معنایی و تأثیرات روحی - روانی را به دنبال داشته است. هویت انسانی با طبیعت مرتبط است بنابراین منطقی نیست با وجود آگاهی از منافع مستقیم تماس با طبیعت به بقاي آن اهمیت ندهیم . - Bernan,2004 - در این میان معماري فراموش شده ي پل ها نیز به عنوان نماد شهري از منظر پدیدارشناسی، امروز به موضوع سخن بسیاري" از اندیشمندان" تبدیل شده است.
فیلسوف مشهور هایدگر پل را اینگونه توصیف میکند: - بنایی که نمایان میسازد، نمادین میسازد، گردآوري میکند و محیط را به یک کلیت واحد درمیآورد - به گفته او پل زمین را چونان چشمانداز بر دور رودخانه گردآوري میکند و به واسطه پل، یک جانب در برابر جانب دیگر" قرار می گیرد" - هایدگر، نقل از شولتز، . - 30 :1392 نوربرگ شولتز در توضیح آنچه هایدگر درباره پلها گفته است، تأکید میکند: - چشمانداز ارزش خود را به واسطه پل به دست میآورد - . پیشتر معناي چشمانداز »پنهان« بوده و بناي پل، آن را می-گشاید. پل، هستی را در جایی مشخص که میتوان آن را یک »مکان « نامید، گردآوري میکند. هدف وجودي ساختن - معماري - نیز همین است که محل را به مکان تبدیل کند؛ یعنی معناهایی" را"که بالقوه در محیط حاضرند بگشاید - شولتز،. - 1392
رلف نیز اعتقاد دارد که یک مکان زمانی فراتر از یک فضا است که واجد 3 خصوصیت محدوده کالبدي، فعالیت و معنا باشد. و در این میان "معنا" را اصلی ترین جزء می داند . - Relph,1976; Tuan,1974 - ازاین رو همسو با دیدگاه پست مدرن معنامندي فضایی از مهم ترین راهکارهاي کیفیت بخشی به فضاي معماري است. و یکی از این معانی مهم ارتقاء کیفیت محیط هاي انسانی، حس"تعلق به مکان" است که عامل مهمی در شکل گیري پایه هاي ارتباط بین محیط و مخاطب آن می باشد. فضا هاي واجد چنین خصوصیتی القاءکننده ي حس تعلق و درك هویت و به دنبال آن تجربه آرامش و لذت در ذهن مخاطب هستند به طوري که حس حضور و بودن در مکان را در افراد زنده می سازند که نتیجه ي آن خاطره انگیزي مکان است - فلاحت، - 1385، - R.Cuthbert,2006; . - Bonaiuto,1999
همچنین مکان هاي متفاوت" تصویرهاي ذهنی" متفاوتی در افراد ایجاد کرده که باعث ادراکی متفاوت از فضا می شود. تصویرهاي ذهنی نیز به واسطه "نمادها ونشانه ها" ایجاد می شوند. چنانچه موریس نشانه را تأثیر نشانه بر رفتار مخاطب توضیح می دهد، و از آنجا که نماد، ارتباطی عمیق با عوامل فعالیت-معنایی در مکان هاي معماري دارد به عنوان بنیادي ترین مفهوم در علم نشانه شناسی و عاملی مؤثر در ارتقاي حس مکان تلقی می-شود - - Chandler,2007;Morris,1946و - فلاحت،. - 1391
پیشینه ي تحقیق:
پیشینه این پژوهش همان زمان با شکست معماري مدرن در مجموعه مسکونی پروت ایگو و شکل گیري تفکر پست مدرن آغاز گردید. آنجا که انسان به دنبال هویت می گشت. - محمد صادق فلاحت ، - 1385 در مقاله "حس مکان و عوامل تشکیل دهنده آن" چگونگی کیفیت فضایی و درك بیشتر مکان را عنوان کرده است. - قاسم مطلبی ، - 1389 در مقاله خود تحت عنوان" مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل دهنده آن" با هدف شناخت حس تعلق و عوامل نشکیب دهنده آن بر اساس مدل مفهومی کانتر و گوستافسون به بررسی حس تعلق و ابعاد آن از رویکردهاي مختلف پرداخته است. - بهرام سیاوش پور و همکاران، - 1393 در مقاله " ابعاد تشکیل دهنده حس تعلق به مکان با تأکید بر عوامل کالبدي،اجتماعی و احساسی" این ابعاد را در دو دسته درون فردي و برون فردي تقسیم می کنند.
- زینب داعی پور، - 1393 در مقاله " رابطه طبیعت و افزایش حس تعلق به مکان در خانه هاي سنتی ایران" چگونگی تأثیر طبیعت در ایجاد حس تعلق و عوامل افزایش این حس از طریق طبیعت اشاره دارد. - فاطمه علی نیا و همکاران، - 1393 در مقاله " بررسی حس تعلق به مکان در خیابان چهارباغ اصفهان" به بررسی موردي حس تعلق از دیدگاه مؤلفه هاي رلف در اصفهان پرداخته اند. برخی دیگر از پژوهشگران نیز چگونگی ارتقإ حس تعلق به مکان و تأثیرات آن را در اولویت پژوهشی خود قرار داده اند همچون - محمد رحیم نیا و همکاران، - 1391 در مقاله " بررسی تأثیر حس تعلق بر سرمایه هاي اجتماعی" که تأکید دارد حس تعلق از طریق برانگیختن حس مشارکت مردمی باعث افزایش سرمایه اي اجتماعی - اعتماد - ي شود.
پل خواجو نیز از آنجا که شاهکار دوران معماري صفوي در اصفهان است و همواره با گذر زمان کیفیت معانی آن بیش از پیش بر همگان آشکار گردیده، مقالات زیادي در جهت کشف و رمزگشایی آن انتشار یافته است. از جمله - سید عبدالعظیم امیرشاه کرمی، - 1385 در پژوهش خود تحت عنوان"بازخوانی مهندسی پل خواجو" با بررسی مفاهیم و مبانی مهندسی پل خواجو از تناسبات، هندسه، مقیاس و غیره آن را به منزله ي عاملی براي بقاي معماري شهر اصفهان میداند. - فرزانه فرشید نیک و همکارن، - 1391 در مقاله"بررسی تجلی حکمت صدرایی در معماري اصفهان عصرصفوي" پل خواجو را به عنوان نمونه اي شاخص از جایگاه نمادین از جهان گذرا به صراط مستقیم می دانند.
- خاطره مروج تربتی و همکارن، - 1392 با مطالعه تطبیقی پل هاي تاریخی اصفهان در مقاله"بررسی تداوم سنت هاي مؤثر در شکل گیري پل خواجو" ویژگیهاي متمایز پل خواجو را نسبت به سایر پل ها سنجیده است. - عاطفه سادات هاشمیان و همکارن، - 1392 در پژوهش خود طی مقاله"شناسایی عوامل مؤثر در ایجاد پل خواجو به یک فضاي شهري خطی موفق" بر اساس معیارها ي یان گل با مشاهدات عینی و رفتار شناسی سعی در تعمیم تجربه حس تعلق به مکان در پل خواجو به سایر فضاهاي شهري داشته اند. - محمود قلعه نویی وهمکار، - 1394 در مقاله اي تحت عنوان"ارزیابی تأثیر خشک شدن فصلی زاینده رود اصفهان درمیزان حس دلبستگی افراد" به فضاهاي شهري آن، نمونه موردي محدوده پل خواجو تأثیر منفی خشکی رودخانه و کاهش تمایل افراد براي مراجعه به این مکان بررسی شده است که خود نمونه بارزي از لزوم ارتباط با طبیعت است.
اهداف:
در این مقاله با هدف بررسی و تحلیل نشانهها و دلایل سرزندگی، جذابیت و پویایی پل خواجو و همچنین کیفیت حسی و فضایی آن در ایجاد حس تعلق مکانی و پژوهش-هاي معماري و شهرسازي از دیدگاه هاي گوناگونی مانند روان شناسی محیط و جامعهشناسی شهري تلاش شده است تا معماري فراموش شده پل ها به عنوان نمادهاي شهري مورد توجه دوباره قرارگیرد. از طرفی پل، اگرچه بنایی است که گذر کردن از رود را ممکنسازد،می خود می تواند مقصد باشد و گذر از آن، لذت حضوري را ممکن سازد که به واسطه خود پل دستیافتنی است نه به واسطه آنچه آن سوي پل انتظار میرود. نشانه و گواه این سخن، مکث معنادار انبوه مردم در کنار آن است. زمان در این عبور، می تواند دل نشین میگذرد و حرکت، خستگی به همراه ندارد . همچنین پل به جز ارزش هاي زیباشناسی و معماري، می تواند داراي چنان سرزندگی و پویایی محیطی باشد که شهروندان و مسافران را در همه ساعات شبانهروز به آغوش خود فراخواند و یکی از کارآمدترین فضاهاي شهري به شمار آید. همچنین به علت اجراي سالن هاي اجلاس سران
