بخشی از مقاله
چکیده:
در تحقیقات اجتماعی برای شناسایی و حل مسا ئل، نیاز به دانش و تسلط بر روش شناسی های علمی و مسیر تحقیق است. تحقیقات کمی و کیفی که از دو مبنای متفاوت پارادایمی اند این مسیرها را مشخص میسازند. در هر رویکرد کمی و کیفی برای انجام پژوهش نیاز به ابزار و روشهای متفاوتی است که یکی از آنها روش تحلیل محتواست. تحلیل محتوا نخست بیشتر به صورت کمی برای اندازه گیری متغیرها استفاده میشد. اواسط قرن بیستم بود که رویکردهای کیفی در تحلیل محتوا گسترش یافتند. تحلیل محتوای کیفی را میتوان نوعی روش شناسی تحقیق در خدمت تفسیر محتوایی داده ها دانست. براساس نظریه شییه و شانون1 میتوان رهیافت های موجود در زمینه تحلیل محتوای کیفی را به سه دسته تحلیل محتوای عرفی، تحلیل محتوای جهت دار و تحلیل محتوای تلخیصی تقسیم کرد.
کلمات کلیدی: تحلیل، تحلیل کیفی، شیوه تحلیل کیفی
مقدمه:
مسائل اجتماعی دامنه های گسترده دارند که حل آنها به شناخت ریشه های ظریف، عمیق و به ظاهر نامرئی شان وابسته است. شناخت این مسائل خود به خود مستلزمِ دانستن و تسلط بر مبنای روشهای شناخت آنهاست. تحقیقات از نوع کمی و کیفی که از دو مبانی متفاوت پارادایمی اند، این مسیرها را مشخص میکنند. روشی که به روش کمی یا روش علمی مسلط موسوم است و برگرفته از نظام فلسفی اثباتگرایی است، در مقابل مبانی فلسفی روش کیفی از نظام فلسفی تفسیری ریشه گرفته است. در روشهای کمی، از طریق ایجاد فاصله میان محقق و موضوع مطالعه، میکوشند تا به شناختی عینی از واقعیت دست یابند؛ واقعیتی که بر تبیین، پیشبینی، و آزمون به منزله معیارهای پارادایم اثباتگرایی، مبتنی بر متغیرهای قابل اندازه گیری، استوار است. این در حالی است که پژوهشهای کیفی که مبتنی بر پارادایم تفسیری و روش شناسی پدیدار شناختی اند، بر درک معنای رویدادها توسط افراد تحت مطالعه استوارند.
در این حالت نگاه به پدیده ها، نگاهی کل گرایانه و جامعه نگر است و دنبال کردن این روش، راهی است برای کسب آگاهی از طریق کشف معانی پدیده ها. از نظر مایکوت و مورهاس چهار تفاوت بنیادین میان پژوهشهای کمی و کیفی، عبارتاند از: .1 کلمات - مفاهیم - در برابر اعداد، .2دیدگاه بینش مدار در برابر دیدگاه عینیت مدار، .3 کشف در برابر اثبات، .4 انسان محوری در برابر ابزارمحوری. پژوهشگران برای تحقیق، با نگاهی علمی و منطقی به این رویکردها مینگرند و کاربرد هریک از موارد مزبور را با توجه به نوع تحقیق در قلمرو عمل ملاحظه می کنند. البته هرکدام از این رویکردها - کمی و کیفی - دارای مزایا و محدودیت هایی است که محقق با توجه به هدف خود باید آنها را در نظر گیرد. در هر رویکرد کمی و کیفی برای انجام پژوهش نیاز به ابزار و روشهای متفاوتی است که یکی از آنها روش تحلیل محتواست - ایمان,. - 16 :1390
پیدایش و گسترش تحلیل محتوا:
تجزیه و تحلیل محتوای متون مختلف به زمانی نسبتا دور بر می گردد. مرتن1 و رومن2 معتقدند که این تکنیک در یونان باستان و بعدها در قرن هفتم میلادی در فلسطین به کار برده شده است. خصوصا درایران تجزیه و تحلیل متون یعنی جزء جزء کردن و یافتن ارتباط بین متون قرانی و نظم ونثر فارسی از گذشته دور رواج داشته و و در این راه شیوه ها و ضوابط نسبتا قابل اعتمادی در نظر گرفته می شده است. با پیدایش روزنامه فصل جدیدی در تکامل این تکنیک گشوده شد و تحلیل و ارزیابی متن روزنامه ها آغاز گشت - رفیع پور, - 110 : 1387
تاریخچه تحلیل محتوا:
سابقه استفاده از تحلیل محتوا را می توان در اشکال ساده تری از آن که در قرن 19 برای تفسیر پیام های انجیل، تحلیل روزنامه ها و مجلات و حتی تحلیل خواب ها از سوی فروید1 به کار می رفت جستجو کرد تحلیل محتوا به عنوان تکنیکی تحلیلی، در اوایل قرن 20 و در حوزه ارتباطات، رواج چشمگیری یافت. این روش که عمدتاً3 برای فهم پیام های رسانه ها به کار می رفت تحلیل نظاممند داده های متنی رسانه های جمعی، نظیر رادیو و روزنامه ها را مد نظر داشت تمرکز بر منابع مکتوب و جستجوی محتوای آشکار با تکیه بر روشهای کمی از ویژگی های تحلیل محتوا در این عصر به شمار می آیند. با گذشت زمان، این روش به تدریج از انحصار ارتباطات خارج شد و از سوی حوزه هایی چون زبان شناسی، مردم شناسی و تاریخ مورد توجه قرار گرفت و از مفروضات اساسی آنان تأثیر پذیرفت. طی قرن گذشته، تعریف تحلیل محتوا، تکنیک های به کار رفته در آن و حوزه های بهره مند از آن، تغییرات فراوانی را شاهد بود ه اند.
امروزه تحلیل محتوا در حوزه ها متفاوتی چون ارتباطات، جامعه شناسی، روانشناسی، پزشکی، سلامت و... مورد استفاده قرار می گیرد. این روش همچنین قادر است علاوه بر منابع نوشتاری، هرگونه متن نظیر داده های کلامی، تصویری، چاپی و الکترونیکی را که ممکن است معنای عام آن از روایت ها، مصاحبه ها، پرسش های پیمایشی باز مشاهده و اسناد به دست آمده باشد، مورد تحلیل قرار دهد مراجعه به این متون ممکن است با هدف کشف محتوای آشکار و یا پنهان متن صورت گیرد. محتوای پنهان، معانی مستتر در داده هاست که در شنیدن و خواندن اولیه، مشهود نیستند. توجه به محتوای پنهان، بیش از هر چیز، مرهون رواج فنون تحقیق کیفی در این روش است؛
تا جایی که برخی، تحلیل محتوای کمی را معادل تحلیل محتوای آشکار و تحلیل محتوای کیفی را با تحلیل محتوای پنهان، یکسان دانسته اند. اگرچه ارائه مسیری یک بعدی از تحولات روشی تحلیل محتوا چندان دقیق به نظر نمی رسد، اما تلویحاً می توان چنین تحولی را با حرکت از روش کمی به کیفی، همگام دانست. قرار دادن روشهای تحقیقی در قالب روشهای دوگانه کمی و کیفی، یکی از تقسیم بندی های رایج است. در نظر گرفتن این دو روش به عنوان دو حوزه کاملاً مجزا، اگرچه با انتقادات و ابهاماتی رو به رو است و بسیاری، از امکان تلفیق این دو سخن گفته اند، اما در این جا، به عنوان یک تقسیم بندی رایج و کاربردی، مورد استفاده قرار گرفته است.. - تبریزی, - 108 : 1391
مقصود اصلی از تحقیق و بررسی داده ها, تبدیل داده های خام به اطلاعات و دانشی است که برای بهبود عملکرد اجزاء سازمان قابل استفاده است. داده های جمع آوری شده طی مراحل خاصی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند و به این ترتیب سازمان از پیش فرض ها و فضای حاکم بر سازمان مطلع می گردد. این موارد می تواند شامل عوامل زیر باشد: تشکیلات به کدام سمت در حرکت است و وقایعی که در آن به وقوع می پیوندد تا چه اندازه با خواست و برنامه ها منطبق است, دلیلی آنچه بر خلاف پیش بینی ها و انتظارات رخ داده چیست و آیا آن را می توان بهبود بخشید؟ در این صورت چه اقدامات اصلاحی امکان پذیر است؟ از سوی دیگر تحلیل داده ها به ایجاد یک دید صحیص از ساختار و فرایند های سازمان و میزان کارایی این اجزا کمک کننده است. عدم درک درست از اهمیت اطلاعات و چکونگی دستیابی به داده ها به شکست برنامه منجر خواهد شد.
اطلاعات, دانش مدیران را برای اداره سازمان می افزاید به عبارت دیگر اطلاعات ممکن است تصادفی و پراکنده باشند ولی دانش جمع بندی و سازمان داده شده است بطور کل می توان گفت که از تجزیه و تحلیل داده ها اطلاعات حاصل می آیدو با جمع بندی و و تفسیر اطلاعات دانش تولید می شود و بکارگیری این دانش ثمره نهایی نظام یا فرآیند جمع آوری داده ها را تشکیل می دهد. تحلیل در کل چرخه مدیریت مبتنی بر عملکرد به کار برده می شود, اما وجود آن در برخی مراحل خاص حیاتی تر است این مراحل آنهایی هستند که هر یک به نوعی با داده های عملکرد مرتبطند یعنی مقاطعی که مدیران و کارکنان آنها را در تصمیم گیری به کار می برند, مثل وضع اهداف و مقاصد جدید, ارزیابی میزان پیشرفت سازمان در اهداف و مقاصد خود, تایید اعتبار شاخص ها و فرآیند سنجش و دریافت دلیل برخی رخدادهای مثبت و منفی در سازمان - میرزاصادقی, - 115- 114 :1381
تحلیل کیفی:
شاید داده های بسیاری از تحقیقات علمی کمی نباشد و جنبه آماری نداشته باشد, از این رو روش کیفی برای تحلیل آن مورد استفاده قرار می گیرد. معیار و مبنا در تجزیه و تحلیل کیفی قدرت استدلال, تفکر, عقل و منطق است. به عبارت دیگر محقق بر اساس اسناد مدارک, نوشته و آثار جمع آوری شده شواهد و دلایلی را برای تحلیل و نتیجه گیری خود ارائه می کند. معمولا تحقیقات کیفی بیشتر از نوع مطالعه و موردی, تحلیل محتوا, قوم نگاری, ترکیبی, تطبیقی, فراتحلیل و تاریخی است. در تحقیقاتی که از روش کتابخانه ای استفاده می شود و داده ها توسط فیش تحقیق, جدول و فرم اطلاعاتی گردآوری می شوند از این تحلیل استفاده می شود.
در تحقیقات کیفی محقق می تواند از طریق استدلال - قیاسی و استقرایی - , تمثیل, تشبیه و نشانه یابی و تشخیص تفاوت و تمایز استفاده کند و مثلا اگر محقق درباره آثار باستانی یا تاثیر پذیری یک نوع معماری از سبک معماری خاصی مصالعه کند در واقع از روش تحلیل کیفی برای تحلیل داده ها استفاده کرد. مانند اینکه محقق تاثیر فرهنگ و هنر معماری ایران در معماری به قاره هند را مورد مطالعه و کالبد شکافی قرار دهد. داده های کیفی با استفاده از واژه ها به توصیف واقعیت می پردازد و از طریق مشاهده, مصاحبه, استخراج از اسناد و مدارک و امثال این روش ها گردآوری می شوند. تنظیم و تحلیل داده های کیفی مستلزم انجام سه فعالیت است.
- 1 تلخیص داده ها. منظور از تلخیص داده ها یعنی انتخاب, تمرکز, تنظیم و تبدیل داده ها به صورتی خلاصه گر. بعضی از شیوه های خلاصه تر کردن داده های کیفی عبارتند از: انتخاب از میان آنها, خلاصه کردن عبارت ها, انتخاب عبارت های مترادف و قرار دادن عبارت ها در دسته بندی های کلی تر و امثال آن. برخی مواقع می توان داده ها را به اعداد یا رتبه ها نیز منتسب کرد ولی بهتر است در کنار اعداد عبارات نیز باشند. - 2 عرضه داده ها.
منظور از عرضه داده ها, پدیدار کردن مجموعه ای سازمان یافته از داده هاست, به گونه ای که به کمک آن بتوان نتیجه گیری به عمل آورد. داده های سازمان یافته, واقعیت را به محقق نشان می دهند مانند کیلومتر شمار خودرو که میزان سرعت را به راننده نشان می دهد. شکل سنتی عرضه داده های کیفی, متن داستان گونه ای است که به دلیل پر حجم بودن صفحات داده ها و نیز امکان اعمال نظر شخصی, این روش خیلی توصیه نمی شود. بعضی از روش های عرضه این داده ها استفاده از انواع ماتریس ها, نمودارها, شبکه ها و امثال آن است. با استفاده از این موارد, داده ها به صورت اطلاعات سازمان یافته تنظیم می شود, به گونه ای که پژوهش گر با دستیابی به آنها می تواند با سهولت
