بخشی از مقاله
مقدمه
دیوارنگاری به عنوان یکی از اشکال هنری در طول تاریخ همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. نقاشی دیواری یکی از هنرهای تجسمی است که از دیوارنگاری غارها به طرح هایی روی دیوار کاخ ها، حمام
ها،قهوه خانه ها و دیوار شهرها مبدل شده است.
نقاشی دیواری راه و روشی است برای برقرارکردن ارتباط با مخاطب از طریق نقاشی. علاوه بر این نقاشی دیواری خوب با آن گونه نقاشی ای که صرفا بر سطوح دیوار کشیده شده باشد،حتی اگر هم اثر هنری برجسته ای باشد،فرق دارد.نقاشی دیواری ،برای مرتبط ساختن قطعات دیوار و کل معماری ساختمان ،نیازمند سبکی مطابق با اصول منطقی نقاشی دیواری است به طوری که اثر دیواری باید در محل مناسبی از معماری ساختمان گردد که حس تحسین بینندگان را بر انکیزد.(کفشیان مقدم،(1383
نقاشی دیواری در بستر زمان بنابر محدوده تاریخی معنای متفاوتی را در بر می گیرد که هر کدام از این معانی جای بحث و بررسی دارد.
هر دوره به طور عام در آفرینش آثار هنری دارای روشی مشترک و سبک خاصی است که متناسب با اصول واحد و درک مشترک زیبایی شناسی حاکم بر همان برهه زمانی است.به طور خاص آثار هنری دوره قاجار نیز از این قاعده مستثنی نیست.بنابراین مجموع اثار خلق شده در دوره قاجار اعم از معماری،نقاشی، موسیقی و نگارگری و غیره را به قاجار نسبت داده اند. آثار هنری این دوره را "سبک قاجار" نامیده اند. در حقیقت تکوین آثار دوره قاجار بر اساس میزان درک از زیبایی در آن دوره بوده است.ِ هنرمند قاجار بخشی از این زیبایی را با رویت آثار اروپاییان درک کرد، و همین امر دلیل خلق برخی آثار به شیوه آنان است.این شیوه از زمان صفویه در ایران مرسوم شد و »فرنگی سازی« نام گرفت .(جلالی جعفری،(1382
حال برای بررسی موضوع مورد بحث یعنی دیوارنگاری های حمام شاه مشهد که یکی از نمونه حمام هایی است که نقاشی های دیواری آن از لحاظ سبک ،فن زیبایی شناسی و مفاهیم و محتوا مورد تامل می باشد،ملزم به شناخت نقاشی دیواری دوره قاجار می باشیم .بنابراین ابتدا به شناخت مختصری از ویژگی های کلی دیوارنگاری دوره قاجار در حین کارپرداخته میشود سپس علت و چرایی وعوامل نقش آفرینی این تصاویر بر دیوار و سقف حمام پژوهش خواهد شد.
در همین راستا می خواهیم بدانیم در این دوره، موضوع و علت انتخاب نقاشی های حمام شاه چه بوده است؟موضوعات نقاشی دارای چه مفاهیم و مضامینی است؟اهمیت این نقاشی دیواری دردوره قاجار چیست؟و نقاشی دیواری از چه سبک و فنی پیروی میکند؟
تحقیق به شیوه مشاهده و به روش گرد اوری اطلاعات با مراجعه به کتب واسناد به شکل مطالعه کتابخانه ای انجام شده است.در این تحقیق نوع و جنس مواد به کار برده شده در نقاشی های حمام به منظور دستیابی به اهمیت فن به کار برده شده در نقاشی حمام به طور دقیق مشخص و میسر نشد زیرا که بحثی تخصصی است و گسترده که اطلاعات در این زمینه محدود واندک بود.نکته دیگر این که دسترسی به لایه زیرین که مربوط به زمان ساخت حمام است یعنی دوران صفویه حاصل نشد.بنابراین با نظر به اسناد موجود به بررسی شناخت نقاشی دوره قاجار یعنی اخرین لایه نقاشی از نگاه مردم شناسی پرداخته شد.
2
تاریخچه و موقعیت حمام شاه مشهد
حمام مهدی قلی بیک که در زمان خود به " حمام شاه" معروف بوده است،واقع در ضلع غربی حرم امام رضا(ع) در کنار مقبره امیر غیاث الدین ملک شاه می باشد .کالبد قدیمی بنا،گرمابه ای است که در سال 1027هجری قمری 985) ه.ش) توسط مهدی قلی بیک ، میر آخور شاه عباس صفوی وقف آستان قدس رضوی شده است.مرمت و بازسازی این اثر ارزشمند هنری نزدیک به هفت سال طول می کشد تا سرانجام از بنایی مخروبه در گوشه ای خلوت از شهر مشهد،شاهکار عصر صفوی دوباره متولد می شود.
بنای حمام شاه نمونه ای شاخص از ابنیه دوران اسلامی است که در ابتدا، قبل از شروع عملیات مرمتی شامل بخش های مختلفی چون ورودی،سربینه ،گرم خانه و سرویس بوده که به صورت منفرد و به مساحت 1875متر مربع در نزدیکی بازارهای محله ،پایین تر از سطح زمین ساخته شده است.
حمام شاه علاوه بر محاسبات دقیق و تناسبات ریاضی در معماری کل بنا ،از لحاظ تزئینات و نقاشی های دیواری،از منظر مردم شناسی و زیبایی شناسی قابل توجه و بررسی است.
زیباترین بخش حمام ، قسمت سربینه حمام است که علاوه برظرافت و ریزه کاری های معماری شده،دیوارنگاری های آن با رنگ بندی و تناسبات خاص در برگیرنده مفاهیم فرهنگی و مضامین اخلاقی است که ارزش و جلوه گری نقاشی ها را دوچندان کرده است.
این بنا از جهت تعدد لایه های نقاشی که در طول زمان و ادوار تاریخی بر روی یکدیگر کشیده شده دارای ارزش و سبک خاصی است.اما تمامی لایه ها در زیر یکدیگر مدفون شده و تنها لایه قابل مشاهده و بررسی، نقاشی های عصر قاجار است.
ویژگی های دیوارنگاری عصر قاجار
نقاشی دوره قاجار حتی زندیه را میتوان مرحله مهمی برای گذر از نقاشی سنتی ایران به شیوه جدید
و تکوین یک مکتب تقریباً ایرانی با تلفیقی از سنتهای نگارگری و دستاوردهای هنر غربی دانست. از نظر رویکردهای صوری، نقاشی دوره ی قاجار بر تصویر کردن پیکره ها و چهره های انسانی به همراه تزیینات افراطی استوار است. شاید ریشه ی برخی از این تمایلات در گرایش به عظمت باستانی ایران، بازآفرینی تاریخ
و فرهنگ درخشان ایرانی، و معرفی قدرت و شکوه دربارقاجار باشد. افزودن برخی عناصر تزیینی به پیکره ها به ویژه جواهرات گوناگون و بهره گیری از نقش و نگارها، بهره گیری از شیوه ی فرنگی سازی، غلبه ی با رنگ های گرم، اجرای دورنماها و درختان و آسمان در پس زمینه ها، تمایل به تقارن ساختاری و جایگزینی اکثر پیکره ها در میانه تابلو، استفاده ی محدود از سایهB روشن و حجم نمایی، سایه های نرم و ملایم در چهره ها
و ابروهای به هم پیوسته از ویژگی های نقاشی دوره قاجاراست.( گودرزی دیباج،(1388
دردوره قاجار، دیواارنگاری روی گچ بر خلاف آثار نگارگری کتب دارای ابعادی بزرگ است و از محدودیت کتاب و بوم آزاد، زیرا برای زیباسازی و تزیین درون و بیرون خانه ها، باغ ها و کاخ ها، سردر گرمابه ها، زورخانه ها و سقاخانه ها، تکیه ها و حسینیه ها، گذرگاهها و دروازه ها به کار برده می شدند.
نقش های دیوارنگاری گچی دنباله سنت مینیاتور و قالی بافی است، با همان طرح های پرانحنای اسلیمی، گل و مرغ، اسب و سوار و شکار جانوران شکاری. و رزم و بزم بیشتر درونمایه ها برگرفته از داستان های شاهنامه، منظومه های عاشقانه و سرگذشت های پیامبران و امامان است. در نتیجه این نقاشی در صورت و محتوا پیرو سرمشق های پیشین خود است. در این نقاشی رنگ ها شاد، سرزنده و قلم گیری ها آزاد هستند.
3
رنگهای این آثار معمولا طیفها و زمینههای قرمز و مخصوصا قرمز ارغوانی و اخرا، سیاه، سبزهای زنگاری و زمردی و ترکیب های بینا بین، مخلوط قرمز و قهوهای و یشمی و بطور کلی رنگهای شیرین زنده و شاداب هستند.
نمودهای مختلف دیوارنگاری دوره قاجار عبارتند از: - دیوارنگاری درباری(کاخ ها)
-دیوارنگاری خانههای رجال شاهزادگان (طبقات و وابستگان به دربار) -دیوارنگاری خانههای تجار، بازرگانان و متمولین شهر
-دیوارنگاری عامیانه یا مردمی (حمامها ، تکیه ها،سقا نفارها ،خانقاهها، قهوه خانهها ) موضوع تابلوهای درباری تک چهره شاه و شاهزادگان و بزرگان دولتی است.و آنچه مربوط به دربار و
محیط و حوادث اطراف شان ازجمله رقاص و نوازنده که سرگرمی درباریان است به مفهومی دیگر مجالس بزم یا کشیدن صحنه های شکار و پرندگان شکاری یا بازی چوگان از موضوعات دیگرتابلوهاست.(مسکوب ،(1982
در خانه شاهزادگان و اعیان و رجال قاجار دیوارنگاری هایی وجود داشته که از نظر مضمون و موضوع متفاوت بوده اند. در اتاق های خصوصی تر کاخ ها چهره دخترکان زیباروی را نقش میزدند و صحنه های شکاری بیرون شهرها نقاشی می کردند.خانه های اعیان و اشراف هم با دیوارنگاره ها تزئین می شد.(آژند، (1385
نقاشان مکتب قهوه خانه از میان اصناف برخاسته بودند به طوری که غالبا حرفه دیگری چون کاشی سازی،گچ بری،نقاشی ساختمان و غیره داشته اندو بنابه ایمان و علاقه خود و از طریق تجربی فن پرده نگاری رنگ روغنی را آموخته بودند.در این شیوه هدف هنرمندصراحت و سادگی بیان و اثر گذاری هرچه بیشتر بر مخاطب است. از همین رو غالبا در پرده اش نام اشخاص را در کنار تصویرشان می نوشت.شخصیت اصلی را بزرگتر از اشخاص فرعی نشان میدهد و یا از قراردادهای تصویری معینی برای تاکید بر جنبه های مثبت یا منفی شخصیت ها استفاده می کند.ولی پایبندی به روایتگری هیچ گاه اورا از خیال پردازی و تمثیل سازی باز نمی دارد.(رویین پاکباز،(1383
4
نقاشیهای حمام شاه
شکل : 1 نقاشی های سربینه حمام شاه
ساخت حمام شاه مربوط به دوره صفویه و زمان حکومت شاهعباس اول میباشد. با این حال، آخرین لایه نقاشی دیواری بخش سربینه که قابل مشاهده میباشد، تعلق به سال 1343هـ.ق یعنی اواخر حکومت قاجار دارد.
این بنا از جهت تعدد لایههای نقاشی که در طول زمان و ادوار تاریخی برروی یکدیگر کشیده شده دارای ارزش خاصی است. این حمام در اعصار مختلف برحسب نیاز و سلیقه دچار تغییراتی گشته است که این کاستها و افزودها به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم بر تزئینات سربینه حمام تأثیرگذار بوده است.
نقاش بدون توجه به پرســـپکتیو و دوری و نزدیکی، به تصـــویرگری پرداخته و در واقع درهر بخش شخ صیتهای مهم و ا صلی را بزرگ و سایر شخ صیتها را با توجه به اهمیت و ارتباط آنها با پر سوناژهای اصلی کوچکتر نقاشی نموده است.
همچنین فضاهای گسترده و باز را جهت بزرگان (شخصیتها و عناصر اصلی) و فضاهای درهم و فشرده را برای افراد دیگر در نظر گرفته است.
به طور مثال در دا ستان بهرام گور و کنیزک، علاوه بر بهرام و کنیزک که شخ صیتهای ا صلی دا ستان میبا شند پلههایی که کنیزک هر روز از آنها گو ساله را بالا میبرده ا ست، نیز تر سیم شده ا ست، چون مغز اصلی داستان در آن نهفته است.
رنگ در تصاویر دور و نزدیک یکسان است و هیچ تفاوتی از نظر شفافیت در آنها دیده نمیشود. تمامی فضاها و نقشها در میان کادرهای مشکی و قرمز احاطه شده است. چگونگی و در واقع سبک نقاشی در کلیه لایها به نظر نســبتاً یکســان و از تفاوتهایی جزئی برخوردار اســت که این تفاوتها به مهارت و نوع رنگ و چگونگی استفاده از آن باز میگردد.
5
در لایههای زیرین که مربوط به ادوار تاریخی دیگر است. برخی از قسمتهای آن بر اثر ریزش و یا عوامل دیگر ظاهر شده است که میتوان این تفاوتها را مشاهده کرد.
مثل کادرهای قرمز و مشکی با دقت بیشتری ترسیم شده است و مانند بسیاری از خطوط در لایه سطحی دچار آشفتگی در ضخامت و رنگ نیست بلکه ضخامت خط در تمام طول مسیر یکسان است و دارای شفافیت یکدستی است.
