بخشی از مقاله
مقدمه
فنآوریارتباطات و اطلاعات نقش بسیار مهمّی در شـکوفایی و ارتقـایروسـ تاییان در زمینـههـای اقتصـادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارد. هماکنون ICTs آنچنان بر جنبههـای مختلـف زنـدگی سیاسـی، اجتمـاعی، فرهنگی و اقتصادی افراد و گروهها تأثیر گذاشته است که نمیتوان از آن غفلت کرد. در این راستا روستاها نیـز از توسعهی ICTs تأثیر پذیرفتهاند. بیشک بررسی بسیاری از تحوّلات روسـتاهای امـروز و برنامـهریـزی بـرای آیندهی آنها، بدونتوجّه به نقشاهمّیّتوتوسعه ی فنآوریاطلاعات و ارتباطات غیرقابل تصوّر است.
توسعهی روستایی بهطورمشخّصیکی از وجوه مهمّفعّالیّت های توسعه در سراسر جهـان اسـت. افـزایش توان و آمـادگی مـدیران و دسـتانـدرکاران بخـش روسـتایی، بـرای درک پیچیـدگیهـای فزاینـده و ارائـهی راهحلهای راهبردی، نیازمند اطلاعـات بایسـته و مفیـد بـرای گـزینش و اجـرای بهتـر پـروژههـا، طـرحهـا و سیاستهای توسعهی روستایی است. فنآوری اطلاعات و ارتباطات، میتواند یک فرصت طلایی بـرای مـدیران روستایی، به منظور کسب آمادگی و پاسخگویی به چالشهـا و تنگناهـای روسـتایی فـراهم آورد. بـاتوجّـهبـه مسائل مطرح شده و شـرایط و امکانـات کنـونی کشـور، بـرای کـاربردی کـردن اسـتفاده از ICTs و گسـترش زیرساختهای مربوط به این فنآوریها در مناطق روستایی و برای رسیدن به شعار جامعهی دانشمحور1 بایـد الگویی مورد استفاده قرار گیرد کـه بتوانـد از نظـر فنـی، علمـی، فرهنگـی و مـا لی مطـابق بـا توانمنـدیهـا و ظرفیتهای جامعهی روستایی ایران باشد. در این راستا، آگاهی از تجربههای جهانی در این زمینه، میتواند در تدوین الگوی بومی توسعهی ICTs روستایی مفید باشد. در ادامه به چند مورد از این تجربهها اشاره میشود.
اتوبوس اینترنتی (مالزی): طرح اتوبوس اینترنتی برای نخستینبار در سال 1998 با اهـداف آموزشـی در مناطق روستایی مالزی تعریف شد و نخستین اتوبوس اینترنتی با نام اختصاری 2MIU در سـال 1999 در ایـن کشور به بهرهبرداری رسید. این پروژه با حمایت و همکـاری وزارت آمـوزش مـالزی 3(UNDP) و یـک شـرکت خودروسازی مالزی در حال اجراست. هزینهی راهاندازی و پشتیبانی پـروژه بـهمـدّت دو سـال، 320000 دلار برآورد شده است. این اتوبوس به بیست عدد کامپیوتر شخصی با تجهیزات مـولتی مـدیا و ارتبـاط بـا اینترنـت
مجهّز است. علاوهبراین، یک کتابخانهی الکترونیکی با نرمافزارهای مفید نیز در آن پیشبینی شـده اسـت. ایـن اتوبوس بهطور منظّ و بر اساس برنامه ای از پیش تعیینشده از روستاها بازدید کرده و در هر روسـتا بـهمـدّت 24ساعت توقّف میکند. درکلاتوبوس با اهداف آموزشی طرّاحی شده است؛ ولی از امکانات آن برای آشـنایی مردم با رایانه و سرویسهای فنآوری اطلاعات نیز استفاده میشود. آموزش و نظارت بـر اسـتفاده از رایانـههـا برعهدهیمربّی اتوبوس است (آقاداوودی و همکاران، (.15 :1382
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 جامعهای که به همه بخشها امکان دسترسی مستقیم و سریع به اطلاعات را با انواع ابزارهای موجود بدهد.
2. Mobile Internet Unit 3. United Nations Development Programme
تحلیل پراکنش و اولویتبندی مراکز ICTs روستایی شهرستان زابل 97
دهکدهی الکترونیکی (مالزی): پروژهی باریو-1 (نـام روسـتایی در مـالزی) پـروژهای دولتـی در زمینـهی توسعهی روستایی است که در آن از رایانه، تلفن و دریافتکنندهی امواج ماهوارهای برای ارتباط دادن روسـتاها با اینترنت در نواحی دور افتاده استفاده میشود. تجربهی روستای مذکور که حاصل کار شرکتهای خصوصـی، بخش دولتی و سازمانهای بینالمللی است، نشان داد که فنآوریهای اطلاعاتی و ارتباطی چگونه میتوانـد در کمک به جوامع حاشیهای از دیدگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیمؤثّر باشـد. در ایـن طـرح از مرکـز روسـتا بهعنوان مرکز ارتباطی استفاده شده است (خسروی، .(6 :1382
استان سیستان و بلوچستان در زمره استانهای محروم کشور به لحاظ شاخصهای توسعهی انسانی است
و طیّ سالهای پس از انقلاب اسلامی، بهویژه سالهای اخیـر بـا گسـترشفـن آوری اطلاعـات و ارتباطـات در استان، آهنگ پیشرفت و توسعهی آن در مناطق روستایی شتاب چشمگیری داشته اسـت. بنـابراین،توجّـهبـه
روستاها، بهعنوان شکلی از سکونتگاهها در کنار بخش شهری، ضرورت مییابـد. پـژوهش حاضـر بـا اسـتفاده از
سیستم تجزیه و تحلیل سلسلهمراتبی (تاپسـیس)2 و سیسـتم اطلاعـات جغرافیـایی (GIS)بـه دنبـال تحلیـل پراکندگی مراکز ICTs روستایی در سطح شهرستان زابل از دیدگاه دارا بودن زیرساختهای فنآوری اطلاعـات و ارتباطات است و سؤال پیش روی پژوهش به شرح زیر است:
چگونه میتوان با استفاده از مدل تصمیمگیری تاپسیس و سیستم اطلاعات جغرافیـایی (GIS) در سـطح شهرستان زابل، روستاهایی که دارای مراکز ICTs هستند را از نظر بهرهمندی و امکانات اولویتبندی و تحلیـل کرد؟
مبانی نظری
نقش فنآوری اطلاعات و ارتباطات در توسعهی روستایی
فنآوریهای ارتباطات و اطلاعات (ICTs) این قابلیّت را آشکار کردند که میتوانند در راه تواناسازی، تقویـت و حتّی جایگزینی نظامهای ترویجی اطلاعرسانی روستایی و شبکههای دانش موجود، مورد استفاده قـرار گیرنـد.
از اینرو، مسألهی کاربرد و تعیین نقشهای ویژهای که این فنآوریهـامـی تواننـد در زمینـهی نشـر و انتقـال اطلاعات و نوآوریها به روستاییان برعهده گیرند، همواره بهعنوان چالشی عمده بـین صـاحبنظـران تـرویج و اطلاعرسانی روستایی و فعّالان عرصهی این فنآوریها مطرح بوده است (فاضل نیا، .(19 :1382
یکی از مهمترینمؤلّفههای پیشبرندهی توسعهی روستایی، ارتباطات است. در عصر اطلاعات و ارتباطات، دسترسی روستاییان به فنآوریهای نوین ارتباطی، همچون اینترنت و رسانههای ارتباطی دیگر، تأثیر بسـزایی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1-E-bario - http://www.iicd .org/stories 2. TOPSISP
29 جغرافیا و پایداری محیط، شمارهی 2، بهار 7397
بر پیشرفت زندگی روستاییان داشته است .(Agrawal , 2006: 120-140) تجربههای جهانی تأیید میکنند کـه فنآوری اطلاعات و ارتباطات در روستاها، میتواند زمینهساز توانمندساختن روستاییان برای تجربـهی زنـدگی بهتر را فراهم کند،اما واقعیّت آن است که روستاها، آخرین نقطهی نفوذ انقلاب فنآوری اطلاعـات و ارتباطـات هستند و میزان نفوذ تلفن و اینترنت و استفاده از آن در روسـتاها، هنـوز فاصـلهی زیـادی بـا اسـتفاده از ایـن تکنولوژی در شهرها دارد. مناطق روستایی در جمهوری اسلامی ایرانطیّ، سالهای پیش از انقـلاب اسـلامی، از حدّاقل امکانات زندگی محروم بودهاند و در فاصلهی سالهای پس از انقلاب اسلامی، پیشـرفت چشـمگیـری در ارتقای شاخصهای آموزشی، بهداشتی، عمرانی و توسعهای در روستاها پدید آمد. شکل غالب دسترسـی بـه فنآوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی، ایجاد مرکـزفـن آوری اطلاعـات و ارتباطـات ICT روسـتایی
است. نخستین مرکز فنآوری اطلاعات و ارتباطات در ایران، در روستای شاهکوه (شهرستان گرگـان) دایـرشـ د که در مرداد ماه1379 با تلاش مجمع دانشگاهیان شاهکوه به شبکهیجهـانی اینترنـت متصّـل شـد. دومـین مرکز، مرکز جامع کاربری فنآوری اطلاعات و ارتباطات روستای قرنآباد 20) کیلومتری شهر گرگان) است که در : خرداد 1383 افتتاح شد (جلالی و همکاران، .(88 :1382
اهداف گسترش ICTs روستایی
به نظر میرسد، برای رسیدن به توسعهی پایدار روستاها و توسعهی همهجانبه در سطح ملّی، بـیش از هرچیـز باید به تولیدات کشاورزی و شرایط مناسب موجود در روستاهاتوجّهاساسی کرد ، بر همین اسـاس مـوارد زیـر میتواند بهعنوان اهداف توسعهی فنآوری اطلاعات در روستاها شمرده شوند:
الفتحکیم) هویّت فرهنگی از طریق تحکیم ارزشهای والا و متعالی انسانی؛ ب) تحکیم استقلال فکری و پرورش روحیهی ابتکار به جای انفعال؛
ج) کمک به تأمین نیازهای جامعهی روستایی، شامل نیازهای اصلی (همچون تعالی فرهنـگ) و نیازهـای فرعی (همانند سرگرمیها)؛
همچنین برخی دیگر از اهداف توسعهی فنآوری اطلاعات و ارتباطات در روستاها عبارتند از:
• ایجاد جامعهای سعادتمند با مردمی که هماهنگ با هم زندگی میکنند؛
• محیط زیست پاک و سالم و هماهنگ با طبیعت و صنعت؛
• روستایی با فرهنگی باز وبا داشتن فضای سنّتی و جدید در کنار هم؛
• کاهش هزینه و افزایش بهرهوری انتقال اطلاعات میان روستاها؛
• رد و بدل تکنیکها و مهارتهای اختصاصی روستاها با یکدیگر؛
تحلیل پراکنش و اولویتبندی مراکز ICTs روستایی شهرستان زابل 93
• تشویق روستاییان به کار و تلاش بیشتر برای بهبود وضع روستای خود؛
• پُررنگتر کردن نقش شوراهای اسلامیروستا و فعالیّت بیشتر(عبّ اسی، .(366 :1382
مهمترین محدودیتهای توسعهی اینترنت در روستاها را میتـوان در مـواردی کـه در شـکل شـمارهی 1 نشان داده شده است کوتاه کرد.
شکل .9 نمودار مهمترین محدودیتهای توسعهی اینترنت در روستاها
منبع: نگارندگان، 9389
چالشهای ICTs در روستاها
برای تبدیل یک جامعهیسنّتی به یک جامعهی نوین، مشکلات زیادی وجود دارد. با ورود یک فنآوری جدید در یک جامعهی کوچک روستایی، دگرگونیهای زیادی در آن بهوجود میآید. در صورتیکـه مـردم آن جامعـه فنآوری جدید را برای خود مفید ندانند یا احساس کنند که با فرهنگ و هویّت روسـتایی و ارزشهـای ملّـی و مذهبی آنها همخوانی دارد، در برابر ورود این فنآوری مقاومتمـی کننـد. در توسـعهیفـن آوری ارتباطـات و اطلاعات در روستاها نیز، نخستین گام، فرهنگسازی و آگاهیدادن به روستاییان در مورد پـذیرش و اسـتقبال آنها از این فنآوری نوین است. برای رسیدن به این هدف، آموزشهای عمـومی از طریـق رسـانههـا و تشـریح مزایای استفاده از این فنآوری و تأثیرآن در بهبود زندگی روزمرّهیروستاییان، نقـش مهمّـی دارد. همچنـین دستگاهای دولتی، همچون وزارت کشاورزی و آموزش و پرورش که ارتباط بیشتری با بخـش روسـتایی دارنـد، در پیشبرد این اهدافمؤثّرتر هستند .(Caspary and O'Connor, 2003: 120-130)
49 جغرافیا و پایداری محیط، شمارهی 2، بهار 7397
شکل .2 نمودار برخی از مهمترین نیازهای اطلاعاتی روستاییان
منبع: فاضل نیا، 29 :9382
پیشینهی تحقیق
در زمینهی استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات در سطح نواحی روستایی، مطالعات زیـادی در چنـد سـال گذشته انجام شده است که در زیر به چند مورد از این مطالعات اشاره میشود.
رضا مستوری، در مورد نقش ICTs در محیط زیست و توسعهی پایدار روسـتاها مطالعـه کـرده و بـه ایـن نتیجه رسیده است که بین فقر و محیط زیست در نواحی روستایی ـ شهری رابطـهی مسـتقیم وجـود دارد. بـا بررسی نقش مثبت ICTs در بالابردن شاخصهای زیسـتمحیطـی توسـعهی پایـدارمشـخّص،شـ د کـه ایـن فنآوری زیستمحیطی بوده و نهتنها تأثیر منفی در محیط زیست ندارد، بلکه در تمامی موارد سبب بالا رفـتن و بهبود این شاخصها میشود (مستوری، .(1387 همچنین تزچی1 در ترکیه روی تـأثیر اسـتفاده از ICT بـر آموزش در مدارس مطالعه کرده است .(Tezci, 2009: 1285) در زمینهی استفاده از سیستم تجزیـه و تحلیـل سلسلهمراتبی نیز مطالعاتی انجام شده که به برخی از آنها اشاره میشود.
دکتر رضوانی در سال 1384 با اسـتفاده از روش تحلیـل شـبکه، نقـش و عملکـرد شـهرهای کوچـک در توسعهی روستایی در دهستان رونیز شهرستان استهبان را تعیین کـرده اسـت (رضـوانی و همکـاران، .(1386
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Erdogan Tezci
تحلیل پراکنش و اولویتبندی مراکز ICTs روستایی شهرستان زابل 95
چی سـون1 و همکـارانش نیـز در سـال 2009 بـا اسـتفاده از تاپسـیس فـازیبـه ارزیـابی مزایـای رقـابتی از وبسایتهای خرید پرداختهاند. در این مقاله به بررسی چگونگی خرید از وب سایتها و مزایای آن (هم بـرای مراکز خرید و هم مشتریان) پرداخته شده است. آنها در ابتدا پرسشهایی را طرح و از تاپسیس بهعنـوان ابـزار تحلیلی استفاده کرده و برای هر یک از معیارها تعیین وزنی کردهاند .(Chia -Chi Sun, and etal, 2009) علـی پهلوانی در سال 1388، اولویتبنـدی سـرمایهگـذاری بـا اسـتفاده از روش تصـمیمگیـری گروهـی تاپسـیس سلسلهمراتبی را در محیط فازی انجام داده است. در این مقاله، مـدلی بـرای اولویـتبنـدی سـرمایهگـذاری در صنایع مختلف ارایه میشود که در زمینهیفعّالیّ ت بانک صنعت و معدن هستند.
