بخشی از مقاله
1مقدمه
یکی از مهمترین ویژگی های روانشناسانه هر خانه مفهوم خلوت است که در تأمین آسایش روحی افراد خانواده و در نهایت آسایش محله و اجتماع نقش اساسی دارد. این مفهوم در خانه های سنتی ایران به خوبی مورد توجه قرار گرفته است و معماران سنتی با بکار گیری تدابیر مختلف سعی در بر آورده کردن این نیاز داشته اند. برخلاف آنچه در معماری امروز ایران رخ داده و آن نادیده گرفتن خلوت، محرمیت و امنیت بصری در ساختمان ها است. بی تردید توجه به الگوهای معماری سنتی و حفظ ارزش های آن در معماری معاصر می تواند تاثیر به سزایی در بالا بردن کیفیت خانه های امروزی داشته و رضایت مندی کاربران را تأمین نماید.
خانه به عنوان یک سرپناه امن و آرامبخش از ابتدایی ترین مسائلی است که انسان همواره با آن روبرو بوده و به دنبال راه حلی منطقی و مناسب برای تامین آن است. انسان در زمان ها و مکان های مختلف عوامل و مفاهیم و عناصر متفاوتی را به کار گرفته تا به این هدف دست یابد. مفهوم خلوت در مقایسه با مفاهیم فیزیکی و مادی وابسته به خانه چندان مورد توجه طراحان و معماران قرار نگرفته است. در سالهای اخیر به دلیل رشد روز افزون جمعیت و به تبع آن تماس ها و تنش های بیشتر بین افراد نیاز به پرداختن به مفهوم خلوت ضروری تر به نظر می رسد. خلوت به معنای نیاز انسان به داشتن کنترل و نظارت لازم و کافی بر روابط و ارتباطات خود با دیگران است و اگر این نیاز انسان ارضا نشود شخص احساس تنش و تعارض می کند. لذا افراد برای رسیدن به خلوت مطلوب بسته به شرایط اجتماعی ، فرهنگی و حتی سنتی خود از ابراز و رفتار های خاصی استفاده می کنندکه به نتیجه مطلوب در طراحی مساکن دست بیابند.
-2بیان مسأله
اولین نقطه استقرار انسان خانه بوده است و به این معنا که نخستین فضایی که انسان برای استقرار و قرار یافتن خود برگزید خانه است، مسکن به معنای ساکن شدن (خلاف حرکت کردن) و منزل به معنای محل نزول و مستقر شدن است. انسان در طی سیر تاریخی خویش به منظور آنچه که در حرکت نمی یافت استقرار پیدا کرد واژه مسکن از ریشه سکنه به معنای هر
2
چیزی است که انسان به وسیله ی آن تسکین یابد ما به همان اندازه که احتیاج به هم نشینی با افراد و خانواده داریم به همان اندازه نیز احتیاج به داشتن محیط خلوت (با خود بودن و تفکر و عبادت) داریم. واضح است که انسان علاوه به نیاز به استقرار در خانه به محلی برای تسکین آلام روحی ، رها شده از برخی قیود اجتماعی ، استراحت به نحو دلخواه ، ارتباط با محرمان خود، خلوت کردن با خویشتن و راز و نیاز با خدا دارد. اگر خانه تأمین کننده نیازها نباشد مسکن به معنای خود نخواهد ماند. این مقاله با پرداختن به مفهوم خلوت به روش کیفی و با مروری بر تعاریف مختلف و بعضی نظریه هایی این جزوه به بررسی این مفهوم در حوزه فرهنگ اسلامی می پردازد و در ادامه به دو نسبت جدید خلوت خویش و خلوت خدا که در بالا نیز به آن اشاره شد را به مفهاهیم مربوط به حوزه این نوع مطالعات می افزاید.
-3اهداف و پرسش های تحقیق:
از آنجا که نخستین حضور انسان در معماری، در فضای سکونتی است و این فضا هنوز هم بزرگترین و گسترده ترین بستر تحقیق این زندگی است، یافتن عواملی که کیفیت محیط را به گونه ای تحت تاثیر قرار می دهند و نهایتاً موجب رضایت ساکنان از محل زندگی خود می شوند و فضایی خاطره انگیزی را برای ساکنان خود رقم می زنند از پرسش های اولیه این پژوهش است که در بررسی خانه مسائل مختلفی مطرح می شود که از آن میان مسأله خلوت و قضایایی که می توانند در تحقق آن نقش بیابند و به نوعی در تأمین آن در خانه کمک نمایند . به عنوان یکی از مسائلی که کمتر بدان پرداخته شده مورد توجه
این پژوهش قرار گرفته این است که:
خلوت چیست؟ و چگونه در معماری خانه های ایرانی ظهور می یابد؟
3
-4روش شناسی تحقیق:
این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای و مطالعه پایان نامه و مقالات و سایت های معتبر اینترنتی به روش تحلیل و توصیف صورت گرفته است.
-5پیشینه تحقیق:
-نقش قلمروها تسهیل تعامل اجتماعی و تثبیت نظامهای اجتماعی و تأمین کننده خلوت است قلمروهای اولیه مثل فضاهایی خصوصی (خانه) به راحتی قابل تشخیص است ولی تشخیص قلمروهای ثانویه فضاهای عمومی و مشترک گاه دشوار است. قلمرو مکانی فضای محدود شده ای است که افراد و گروه ها از آن به عنوان محدوده اختصاصی استفاده و دفاع می کنند.(لنگ (170 :1381
-اگر روان شناسی اجتماعی ، مطالعه نحوه ی تعامل مردم با یکدیگر و نحوه تاثیر حضور واقعی یا ضمنی دیگران بر افکار
و احساسات و رفتار و مقاصد مردم تعریف شود. هر الگوی جاری رفتار آدمی در تعامل با مسکن، نیازمند سطح مطلوبی از ارتباط فردی در برابر تعاملات اجتماعی است.(فرکاس (16 :1947
-علت نامطبوع بودن احساس ازدحام کاهش در کنترل شخصی است دسور نشان داده است که چگونه دیوارها و تیغه ها، جای درها و دیگر ویژگی های معماری ساختمان، می تواند احساس ازدحام را تغییر دهد و این که فضا هر چه بیشتر انعطاف داشته باشد فرد کمتر احساس ازدحام می کند(آلتمن، (193 :1382
-حسین الشرکاوی در رساله دکترای خود در دانشگاه پنسیلوانیا تحت عنوان (قلمرو گرایی) طراحی مدلی را که به طور مستقیم به طراحی محیط ربط داشته باشد در چهار گونه قلمرو و پیوسته (شخصی) مرکزی (خصوصی) حامی (نیمه خصوصی ) و پیرامون (عمومی) تعریف کرده است.
4
-6خلوت
مفهوم خلوت در چندین رشته از علوم انسانی و از جمله در روانشناسی ، جامعه شناسی و انسان شناسی حقوق و ...
معماری به کار رفته و بررسی شده است. خلوت فرایند نظارت بر مرز خود دیگری است. خلوت توانایی کنترل افراد یا گروه ها بر تعامل دیداری، شنیداری و پویایی با دیگران است.
خلوت را توانایی کنترل تعامل اجتماعی ، حق انتخاب و امکان تعامل اجتماعی دلخواه فرد تعریف کرده است(لنگ :1381 (165 بنابراین خلوت از جهت رابطه بین فرد و گروه و مابقی جامعه قابل اهمیت است. فرد و همین طور گروه ، گاه نیاز به با دیگران بودن دارد و گاه نیاز به جدا بودن از دیگران بر خلاف انتظار ، تحقیقات نشان می دهد که در افراد برونگرا نسبت به افراد درونگرا، نیاز به خلوت بیشتر است (جان لنگ(176 :1376
تامین خلوت مطلوب برای ساکنان هر خانه و همسایگان ، در روابط اجتماعی فی مابین ، افزایش تعاملات اجتماعی در فضا را نشان می دهد. تأمین ، تعریف و شفافیت مناسب قلمروهای خصوصی حاکی از نیمه خصوصی و عمومی در مسکن ایرانی و ارتباطات همسایگی ، افزایش تعاملات اجتماعی بوده است. تعدادی از تعاریف مفهوم خلوت از برخی نظریه پردازان در جدول شماره 1 آمده است.
جدول شماره : 1 تعاریفی از مفهوم خلوت از دید نظریه پردازان
نظریه پردازان تعاریفی از مفهوم خلوت
اسوارتس چیزی غیر از گوشه گیری از جمع و تمایل به انزوا
زیمل 1950 کنترل محرک های دریافتی از دیگران، میزان اطلاعات و فاصله افراد از یکدیگر
چاپین 1951 ارزش تنها ماندن و آسودگی از فشار حضوردیگران
بیتس 1964 این احساس فرد که دیگران باید از آنچه برای او مهم است جدا و دور باشند، و در ضمن اذعان به اینکه دیگران
نیز حقی از آن چیز ندارند.
ایتلسون،پروشانسکی،1970 رسیدن و آزادی انتخاب و تعیین اهداف لازم برای نظارت بر اینکه در مورد خود چه اطلاعاتی را انتقال دهیم
راپاپورت 1972 ...توانایی نظارت بر تعامل ،در اختیار داشتن حق انتخاب و تمهیدات و ساز کارهای لازم برای جلوگیری از
تعامل دست یابی به رابطه مطلوب ...
آلتمن 2001 دوری و نزدیکی فرد به دیگران و آزادی انتخاب در مورد رابطه با دیگران
مأخذ : آلتمن، 22 :1382
5
