بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه صنعت عظیم و جهانی گردشگري با خصوصـیات منحصـر بـه فـرد خـود، تـأثیرات زیـادي بـر وضـعیت اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جوامع داشته و بهعنوان یکی از عوامل مهم توسعه اقتصادي و ایجاد اشـتغال در کشورهاي پیشرفته و رو به پیشرفت بهشمار میرود (مرادي،.(1 :1390
تأثیرات گردشگري در توسعه اقتصادي و ایجاد اشتغال باعث شده که این صنعت به بزرگترین صنعت در جهان تبدیل شود و رشد بسیار چشمگیري داشته باشد. به طوري که در سال 2004 طی 10 سال، نـرخ رشـد این صنعت 25 درصد بوده و سازمان جهانی گردشگري پیشبینی می کند که تا سال 2020 تعداد گردشـگران جهان به 1/6 میلیارد نفر برسد .(Black & Crabtree, 2007: 1)
طبق گزارش شوراي جهانی سفر و گردشگري صنعت گردشگري در سال 2006 به طـور مسـتقیم و غیـر مستقیم 10/3 درصد تولید ناخالص داخلی، 234/3 میلیون شغل و 8/7 درصد کل اشتغال را به خود اختصاص داده است. این شورا همچنین پیشبینی کرده که بین سال هاي 2007 تا 2016، این صنعت سالانه 4/2 درصد رشد خواهد کرد .(Holden,2008: 5)
ایران از نظر جاذبههاي گردشـگري یکـی از ده کشـور اول جهـان و از لحـاظ آثـار باسـتانی یکـی از پـنج سرزمین نخست جهان، به جهت جاذبههاي اکوتوریسم و تنوع گونههـاي گیـاهی و جـانوري اسـت (تـاج علـی، (4 :1385 و جزو سه کشور اول جهان پس از چین و هندوستان از نظر تنوع صـنایع دسـتی مـیباشـد (زنگـی آبادي و همکاران، (13 :1385 و با داشتن پتانسیلهاي طبیعی و انسانی در زمینه گردشگري به عنوان جهـانی در یک مرز نامیده می شود و جاذبههاي آن به قدريتنوعم است که تقریباً براي هر سلیقهاي انگیزة کافی براي سفر بدین کشور را به وجود میآورد و میتواند به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگران در جهـان قـرار گیـرد (مرادي، .(53 :1390
توریسم از لحاظ اقتصادي، بدون شک یکی از مهمترین شکلهاي نیرو در جهان است که اهمیت بسـیاري براي کشورهاي در حال رشد دارد و به عنوان بزرگترین صادرات سودآور در جهان، شناخته شده و مهـمتـرین تأمین کنندة ارز خارجی و اشتغال به شمار میآید .(Higgins, 2006: 1193) در یک مقیاس کلـی، گردشـگري 6 درصد تجارت جهانی را تشکیل داده است و سالانه بیش از 700 میلیـون سـفر انجـام مـیگیـرد. بـر اسـاس ارزیابی هاي انجام شده تا سال 2011 بیش از 55 میلیون گردشگر، سالانه به خاورمیانه سفر کردهانـد . بـر ایـن اساس تا چهار سال آینده، شمار گردشگران خاورمیانه، دو برابر خواهد شد و با رشدي حدود 67 درصد، میـزان درآمد صنعت گردشگري به 51 میلیارد دلار میرسد (فاضل نیا و هـدایت، .(146 : 1389 صـنعت توریسـم بـه مثابه پدیدة پویاي جهانی و اجتماعی داراي پیچیدگیهاي خاص خود است .(Elliott, 1997: 4)
در حال حاضر تجربیات نظري و اجرایی متعددي در سـطح دنیـا بـراي مطالعـه، بررسـی، برنامـهریـزي و
شناسایی و اولویتبندي جاذبههاي گردشگري شهرستان روانسر ... 67
مدیریت مناطق گردشگري وجود دارد که همگام با فناوري پیشرفتهاي، رونـد صـعودي دارنـد ( Tsai & et al, (358 : 2010 و با پیشرفت روش هاي آماري و رایانهاي در مطالعات جغرافیایی، استفاده از شاخص هاي مختلـف، در زمینههاي گوناگون، متداول ترین معیار سطحبندي نواحی گردشگري است. همچنین دستیـابی بـه رفـاه و تأمین سعادت شهروندان، دغدغـه اکثـر دولـت هـاي جهـان اسـت و بسـیاري از سیاسـتمـداران بـا همکـاري اقتصاددانان، همواره به دنبال روش هاي جدیدتري براي کسب درآمـد و رفـاه بیشـتر بـوده و گـرایش عمـومی دولت ها به سوي گردشگري، نشأت گرفته از همین تفکر است. در همین راستا، تعیین و تشکیل سلسله مراتبی از نواحی گردشگري که بتواند چارچوب مؤثري براي توزیع گردشگر و ارائه خدمات مناسـب و کـارکرد مطلـوب داشته باشد، ضروري است و سطحبندي نواحی گردشگري، معیاري براي تعیـین مرکـزي تـوهم چنـین تعیـین زیرساخت هاي مورد نیاز و تعدیل نابرابري بین نواحی است (شماعی و موسـیونـد،.(24 :1390 بنـابراین بـراي توسعه گردشگري شهرستان روانسر، رتبهبندي نواحی گردشگري و پی بردن به نابرابريهاي بین نواحی، جهـت تقویت زیرساخت ها، توجه بیشتر برنامهریزان، استفادة بهینهتر زمانی گردشـگران و مـدیریت بهتـر جاذبـههـاي گردشگري، ضروري به نظر می رسد. همچنین علیرغم مزایاي بسیار زیاد گردشگري، ورود گردشگر بـه منطقـه بدون توجه به ظرفیت ها و کشـش موجـود، مشـکلاتی ماننـد نابسـامانی اجتمـاعی و اقتصـادي، تغییـر هویـت اجتماعی، برخوردهاي نامناسب اجتماعی، آسیب رساندن به محیط زیست و... را به دنبـال خواهـد داشـت کـه جهت کاهش و پیشگیري از تأثیرات منفـی گردشـگري بایـد نسـبت بـه تعیـین توزیـع فضـایی و سـاماندهی فضاهاي توریستی برنامهریزي کرد و تعیین قطب ها و مراکز برتر و رتبهبنـدي آن هـا در توسـعه گردشـگري بـه منظور خدمات رسانی بهتر، عدالت اجتماعی و اقتصادي در سطح نواحی اقدام کرد.
از مهمترین اهداف این پژوهش میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
شناسایی و معرفی مهمترین جاذبه گردشگري شهرستان روانسر جهت استفادة گردشگران.
تهیه فهرستی از مهمترین جاذبههاي گردشگري شهرستان بر اساس نتایج ترکیبی دو مـدل تاپسـیس و اي.اچ.پی.1 جهت استفادة بهینه گردشگران از سفر به شهرستان روانسر.
ارائه راهکارهایی جهت تقویت اماکن گردشگري شهرستان، بر اساس نتـایج تحقیـق و وضــع موجـود
جاذبههاي گردشگري شهرستان روانسر.
با توجه به اهمیتی که صنعت توریسم در توسعه جوامع امروزي ایفا میکنـد، پژوهشـگران راجـع بـه ایـن مهم، مطالعات و تحقیقات فراوانی با استفاده از مدل هاي مختلف انجام دادهاند. از مهمتـرین تحقیقـاتی کـه در این زمینه انجام گرفته می توان به موارد زیر اشاره کرد: حدادينیا (1387) در مقالهاي بـا عنـوان »پهنـهبنـدي گردشگري متکی به طبیعت مبتنی بر معیارهاي زیست محیطی (شهرستان خـاتم، اسـتان قـم)«، چهـار پهنـه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. AHP
86 جغرافیا و پایداري محیط، شماره 3، تابستان 1391
مناسب گردشگري طبیعی در منطقه را شناسایی کردند و در اولویتبندي پهنه ها با استفاده از روش تاپسـیس به این نتیجه رسیدند که پهنه واقع در خوانسار، بالاترین اولویت و پهنهاي در غرب هرات کمترین اولویت را بـه خود اختصاص داده اند. سبک بار و همکاران (1390)، در مقالـهاي تحـت عنـوان »نقـش گردشـگري جنـگ در ارتقاي کیفیت زندگی ساکنان شهري مناطق جنگی استان خوزستان بـا اسـتفاده از مـدل تاپسـیس« بـه ایـن نتیجه رسیدند که شهرستان هاي آبادان، خرمشهر و دشت آزادگان از نظر کیفیت زنـدگی در سـطح پـایینی از توسعه، نسبت به شهرستانهاي بهبهان، رام هرمز و باغ ملک قرار دارند.
شماعی و موسیوند (1390)، در مقالهاي با عنوان »سطح بندي شهرستان هاي اسـتان اصـفهان از لحـاظ زیرساخت هاي گردشگري با استفاده از مدل تاپسـیس و اي.اچ.پـی «. بـه ایـن نتیجـه رسـیدند کـه شهرسـتان اصفهان و کاشان به ترتیـب بـه عنـوان نـواحی اول و دوم گردشـگري بیشـترین امتیـاز را بـه زیرسـاختهـاي گردشگري در بین شهرستانهاي استان اصـفهان بـه خـود اختصـاص دادهانـد. (Adabowa Aidoo, 2009) در رساله دکتري خود نقش توریسم را به عنوان استراتژي توسعه کشور غنا مورد مطالعه قرار داد و تأثیرات زیست محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي گردشگري را در این کشور مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسـید که گردشگري در کشور غنا تأثیرات مثبت زیادي بر جاي گذاشته و باعث افزایش فرصتهاي شغلی براي زنان، توسعه منابع انسانی، توسعه زیرساخت ها و حفظ منابع اکولوژیکی گردیده است. (Asadi,2011) در پژوهشی بـا عنوان استراتژي هاي توسعه توریسم فرهنگی در ایران با بکارگیري مدل تاپسیس براي توسعه صـنعت توریسـم در ایران، اولین اولویت را به اداره و حفظ استراتژيها اختصاص داد و همچنین با توجـه بـه نقـاط قـوت بسـیار زیاد این صنعت در ایران، گسترش و توسعه بازار و تولیدات را در میان استراتژيهاي تهـاجمی پیشـنهاد کـرد. تعیین و اولویتبندي استراتژيهاي توریسم فرهنگی در ایران از دیگر نتایج علمـی ایـن مقالـه اسـت. ( Asadi (and Daryaei, 2011 در پژوهشی تحت عنوان استراتژيهایی براي توسعه توریسم درمانی در ایران کـه در آن از مدل تاپسیس استفاده شده است به نتایجی مشابه اسدي رسیدند، به این صورت که استراتژيهاي تهـاجمی را در اولویت قرار دادند و با توجه به نقاط قوت فراوان صنعت توریسم درمانی در ایران، در میان استراتژيهـاي تهاجمی، توسعه بازار و تولید را پیشنهاد می دهند و با استفاده از مدل تاپسیس استراتژي هاي توریسم درمـانی را در ایران اولویتبندي میکنند.
جهانگردي، جاذبهها و صنعت گردشگري
جهانگردي در دنیاي امروز یکی از بهترین ابزارها براي تبادل و تعامل فرهنگی است. هر فرهنگی در برخورد بـا فرهنگها، توانائیهاي خود را میسنجد و اصلیترین ابزار براي رسیدن بـه ایـن نتیجـه سـیاحت، آدمـی را بـا اقلیمهاي تازة انسانهاي دیگر و فرهنگ هاي دیگر آشنا میکند. هویـت انسـان و جامعـه در برخـورد بـا سـایر
شناسایی و اولویتبندي جاذبههاي گردشگري شهرستان روانسر 69
انسانها و جامعهها آشکار میشود و این دستاورد بزرگ فقـط و فقـط در لابـهلاي پدیـدة گـرانقـدر سـیاحت، هستی میگیرد (دیبایی، .(19 :1371 تعداد جهـانگردان بـینالمللـی در سـال 2000 بـه 698 میلیـون نفـر و درآمدهاي حاصل از جهانگردي بین المللی به 47619 میلیارد دلار رسید. از این رو میتوان پیشبینی کرد کـه صنعت گردشگري، عمدهترین صنعت درآمـدزا و اصـلی، پشـتوانه اقتصـادي جهـان آینـده خواهـد بـود (بیـگ محمدي، .( 52 : 1386
جاذبهها و فعالیتهاي گردشگري یکی از مهمترین عناصر مورد بررسی محققان میباشد. این جاذبـههـا و فعالیتها هستند که گردشگران را به بازدید از کشور یــا منطقـه ترغیــب مـینماینـد. جاذبــه گردشـگري و فعالیتهاي مرتبط با آن، برحسب نوع، طبقهبندي میشـود و بـا توجـه بـه در دسـترس بـودن توسـعهپـذیري روندهاي بازار و دیگر عوامل، مورد ارزیابی قرار میگیرند. روندهاي بازار، شامل مـواردي اسـت کـه گردشـگران مایل به دیدار از آن یا انجام آن هستند. همچنین آنها بر اساس اصلــی یـا فرعـی بـودن تفکیـک مـیشـوند. جاذبههاي اصلی، آن مواردي هستند که فینفسه اهمیت کمتري دارند؛ امـا مکمـل جاذبـههـاي اصـلی بـوده و گرایشهاي گردشگري و طول اقامت گردشگري را افزایش مـیدهنـد . امکانـات و خـدمات گردشـگري بایـد از جهت مناسب بودن، کیفیت و کارایی آن ها در ارائه خدمات شایسته به گردشگران مـورد ارزیـابی قـرار گیرنـد. مطالعه بازار، اغلب از طریق دیدار به منظور مصاحبه با مـدیران دفـاتر گردشـگري در جاهـایی کـه مبـدأ بـازار محسوب میشوند، صورت میگیرد. (رنجبریـان و زاهـدي، .(35 -34 :1385 عوامـل متعـددي در جاذبـههـاي گردشگري مورد توجه میباشند که از مهمترین آن ها میتوان بـه جاذبـههـاي اقلیمـی، آثـار باسـتانی بناهـاي تاریخی، موزهها، پلاژهاي کنار دریا، منابع آب معدنی، مکانهاي تفریحی و بازيهاي سرگرمکننده، زیارتگاههـا، همایشهاي هنري، مکانهاي ورزشی زمستانی و غیره اشاره نمود (حیدري چیانه، .(48 :1387
عناصر و صنعت گردشگري
عناصر سازندة محیطهاي گردشگري، شامل دو گروه فرهنگی و طبیعی بوده که ساختارها و الگوهـاي متنـوعی در منظر ایجاد مینمایند. روابط درونی این عناصر نسبت به هر یک از آنها داراي اهمیت بیشتري اسـت؛ زیـرا در محیطی مرتبط و پیوسته با یکدیگر واقع شدهاند و پایداري سیستم را موجـب مـیشـوند، در واقـع، ارتبـاط متناسب، پویا و پیوسته میان دو گروه عناصر و بستري که بر روي آن شکل گرفتهاند، پایداري و بقـاي سـاختار گردشگري را تعیین مینمایند (صبري، .(54 : 1386
به سه دلیل اصلی گردشگري را یک صنعت میدانند:
- این نوع فعالیتباعث، رونق بخشیدن به سایر فعالیتها در سطح جامعه میشود.
- ضریب تکاثر در این نوع فعالیت 1 به 7 است؛ یعنی با یک واحد سرمایهگذاري، میتوانیم هفت واحـد برداشت کنیم (جواهري، .(329: 1382
07 جغرافیا و پایداري محیط، شماره 3، تابستان 1391
- با ورود هر توریست 8 فرصت شغلی ایجاد میشود (محمود زاده، .(384 : 1382
مفاهیم و فواید گردشگري
کلمه “Tour” از واژة لاتین Tornus” گرفته شده که به معناي دایره میباشد. کلمه “Tour” به معناي حرکتی دایره وار است که در آن فرد از یک نقطه حرکت میکند و بعد از طـی مسـافتی دوبـاره بـه مکـان اولیـه خـود برمی گردد. کلمه Tourist براي نخستین بار در سال 1800 مـیلادي در »فرهنـگ لغـت انگلیسـی آکسـفورد« چاپ گردید و به معناي کسی بود که براي تفریح یا آموختن و یـا بـراي رسـیدن بـه اهـداف شخصـی خـود از چندین مکان دیدن مـیکنـد .(Tribe, 2009: 31- 44) ماتیسـون و وال1 در اوایـل دهـه 1980 گردشـگري را چنین تعریف کردند: »گردشگري علم مطالعه گردشگران (مردمی که از مکان معمولی خود خـارج مـیشـوند)، تشکیلات، پاسخگوي نیازهاي آنها و نیز تأثیرات اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطـی آنهـا بـر روي جامعـه میزبان است.(Holden, 2008: 4) «
به عقیدة بسیاري از صاحب نظـران، گردشـگري صـنعتی، کـاربر و اشـتغال زاسـت کـه بـراي افـراد داراي مهارت هاي گوناگون، شغل ایجاد می کند و یکی از راههاي مؤثر براي غلبه بر مشـکل بیکـاري اسـت (میرزایـی، .(60 :1388 گسترش صنعت گردشگري به عنوان صنعتی که با حوزههاي مختلفـی نظیـر اقتصـاد، کشـاورزي، فرهنگ، محیط زیست و خدمات در تعامل است، داراي اهمیت فراوان اسـت و تجربیـات سـایر منـاطق جهـان نشان داده که توسعه آن در هر منطقه، باعـث رشـد و پیشـرفت اقتصـادي و اجتمـاعی آن ناحیـه شـده اسـت (تقوایی و همکاران، .(43 :1389 گردشگري و مسافرت به جز دورة قرون وسطی، همواره بـه رشـد خـود ادامـه داده و در سراسر تاریخ ثبت شدة بشر، نقش مهمی در توسـعه تمـدنهـا داشـته اسـت .(Theobald, 2005: 5) توسعه این صنعت به ویژه در کشورهاي کمتر توسعه یافتـه، عامـل مـؤثري در مقابلـه بـا فقـر اسـت و موجـب افزایش درآمد قشرهاي مختلف، کاهش بیکاري و رونق اقتصادي و در نتیجـه بهبـود کیفیـت زنـدگی مـردم و افزایش رفاه اجتماعی میشود (کاظمی، .(6 :1386
گسترش این صنعت در هر نقطه از جهان، نیازمنـد شـرایط و امکانـات ویـژهاي از قبیـل آب و هـوا، آثـار تاریخی و فرهنگی، جاذبههاي طبیعی، آداب و سنن، زیرساخت هـا، امکانـات و تجهیـزات اسـت. امـروزه، تـأثیر عوامل طبیعی در توسعه صنعت گردشگري در بسیاري از کشورهاي توریسـتپـذیر، بـه خـوبی روشـن شـده و حدود تأثیرات آن براي گردشگري شناخته شده است و این کشورها با درك این مهم، شروع به فـراهم نمـودن امکانات و تجهیزات مناسب به منظور جذب گردشگري نمودهاند (سبحانی، .(3 :1387 اولویت، معیار و ملاکـی است که توسط آن، هدفها، خط مشیها، اجراي برنامهها و پروژهها را میسـنجند و تقـدم و تـأخر هـر یـک از
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Matison & wal
شناسایی و اولویتبندي جاذبههاي گردشگري شهرستان روانسر ... 71
مقولات یاد شده را نسبت به موارد مشابه، اولویتبندي گویند (زیاري، .(14 :1388
اولویتبندي جاذبههاي گردشگري از لحاظ پتانسیل جذب گردشگر در یک استان یا شهرستان، زمینـه را براي برنامهریزي اصولی در ایجاد زیرساختهاي گردشگري آمـاده مـیکنــد، بــه گونــهایـی نقــاط ضعـــف مکانهایی که در اولویتبندي جایگاه ضعیفی دارند، مشـخص شـده و در جهـت رفـع ایـن نقـاط ضـعف، گـام برداشته میشود. همچنین باعث میشود مکانهاي مناسب براي گذراندن اوقات فراغت به گردشگران معرفی و شناسایی شود و گردشگران یک آشنایی اولیه نسبت به مکانهاي گردشگري پیدا کنند (رنجبر، .(46 : 139
