بخشی از مقاله
بررسی قابلیت های مجموعه های گردشگری طبیعی در جهت جذب گردشگر(نمونه موردی قلعه رودخان در فومن)
چکیده
به رغم این حقیقت که محیط های زیست طبیعی به عنوان منبع تفریح و گردشگری به طرز فزاینده ای اهمیت مـی یابند، هر روزه در سراسر جهان شاهد تخریب محیط زیست هسـتیم و بـه دلیـل آن کـه بهـره بـرداری از تـوان هـا و قابلیت های گردشگری هر منطقه می تواند زمینه ای پویـا و فعـال را بـرای توسـعه آن منطقـه فـراهم کنـد، تحلیـل، ارزیابی توان ها و قابلیت های آن به گونه ای علمی و تحقیقی همراه با رعایت مسائل زیست محیطی ضرورتی ویژه خواهد داشت. بنابراین نیاز به راهکارهایی برای ایجاد یک معماری همسو با طبیعت در راستای ارتقای قابلیـت هـای زیست محیطی چنین مناطقی جهت جذب گردشگر، ضروری به نظر می رسـد . هـدف از ایـن نوشـتار معرفـی قلعـه رودخان در شهرستان فومن می باشد که علاوه بر همخوانی ای که این بنا با محیط پیرامون خود دارد یکی از عوامل جذب گردشگر در منطقه به حساب می آید. این تحقیـق درصـدد اسـت بـا اسـتفاده از روش توصـیفی-تحلیلـی بـه مطالعه ویژگی های اکوتوریستی قلعه رود خان در بستر طبیعی خود پرداخته و پارامترهای معماری و زیست محیطی آن را بازخوانی نماید تا بتواند از این طریق به رهنمودی اصولی برای طراحـی مجتمـع هـای گردشـگری ای کـه بـا هدف گردشگری طبیعی در نظر گرفته می شوند، دست یابد.
واژههای کلیدی: طبیعت، گردشگری، جذب گردشگر، قلعه رودخان، مجتمع گردشگری
-1 مقدمه
طبیعت گردی یا اکوتوریسم شاخه ای از گردشگری است که در آن گردشگران برای دیدار از مناطق طبیعی به طبیعت سفر کرده و به تماشای تمامی عناصر موجود در آن می پردازند. انجمن بین اللمللی طبیعت گردی (TIES) در تعریف اکوتوریسم می گوید طبیعت گردی سفری مسئولانه به منطق طبیعی است که در آن محیط زیست حفظ و منافع مردو بومی تامین می گردد. اکوتوریسم دارای اشکال بسیاری است چرا که هر سفری که در قالب طبیعن انجام شود می تواند یک اکوتوریسم باشد. بنابراین اکوتوریسم را نمی توان در چارچوب خاصی تقسیم بندی کرد و فقط می توان به سفرهای خاصی که در بستر طبیعت انجام می شود اشاره کرد؛ نظیر: کوهستان ها، غارها، جنگل ها، رودخانه ها، دریاچه ها و سواحل، کویرها و بیابان ها، چشمه های معدنی آب
1
گرم، مرداب ها و تالاب ها، اندوخته های ملی و بسیاری دیگر. تا کنون بیش از 800 شاخه از اکوتوریسم شناخته شده است که چشم اندازها و منظر زیبای طبیعت اعم از سواحل دریاها، دریاچه ها و تالاب ها، جزایر، بیشه زارها و نقاط سرسبز، گیاهان وحشی، جنگل ها، منطق چهارگانه ی زیست محیطی، منطق کوهستانی و ییلاقی، فعالیت های ورزشی و تفریحی در طبیعت مانند: غارپیمایی، کوهنوردی، صخره نوردی، غواصی، موج سواری، اسکی روی آب، قایقرانی در آب های خروشان، ماهیگیری و بسیاری دیگر تنها بخشی از این کانون ها و جاذبه های این شکل از جهانگردی به شمار می رود. امروزه طبیعت گردی در میان اشکال مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجهی برخودار است. نکته ای که در مورد اکوتوریسم حائز اهمیت است این است که جاذبه های طبیعی هیچ وقت تکراری نیستند زیرا چنین سفرهایی به قصد دیدار از طبیعت در راستای اهدافی است که مهم ترین آن ها، تغییرات آب و هوا، تفرج، استراحت، کسب آرامش روحی-فکری و در نهایت تجدید قوا است. امروزه طبیعت گردی به عنوان صنعتی پویا اهمیت روز افزونی پیدا کرده است و کشورهای مختلف توسعه یافته و در حال توسعه برای حاظت از محیط زیست به دنبال بسط و گسترش این شاخه از صنعت توریسم بوده و از آن به عنوان ابزاری جهت رشد و توسعه ی پایدار زیست محیطی استفاده می کنند.
2. اصول اکوتوریسم
· وابسته به طبیعت باشد.
· از لحاظ اکولوژیک پایدار باشد و کمترین آسیب و اثرات سوء را برای طبیعت داشته باشد.
· آموزش و ارائه ارزش های منطقه مورد بازدید، عنصر اصلی آن بازدید باشد.
· جوامع محلی و میزبان در آن مشارکت نمایند(.(3
همان طور که بیان شد فعالیت های تفرجی وابسته به محیط فعالیت هایی هستند که برای انجام آن ها به وجود منابع طبیعی اعم از پوشش گیاهی، محیط های آبی، زیستگاه حیات وحش و ... نیاز است.شهرستان فومن در 27 کیلومتری جنوب غربی رشت واقع شدهفاست. این شهر که با موقعیت جلگهای در میان کشتزارها و باغ های اطراف خود محصور میباشد، از نظر صنعت توریسم (گردشگری) وهم چنین اکوتوریسم (طبیعت گردی) از جایگاه ویژهای در ایران و حتی در جهان برخوردار بوده و با چشم اندازهای بی نظیرش به یکی از قطب های توریستی تبدیل گشته است. در یک تقسیم بندی کلی جاذبههای گردشگری این شهرستان را به پنج بخش (طبیعی، تاریخی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) میتوان تقسیم نمود که بی شک حفظ و مرمت هرکدام از آنان ضروری و لازم خواهد بودل در این نوشتار سعی بر آن است تا" قلعه رودخان" به عنوان فضایی که در دل طبیعت واقع شده است با آن همخوانی دارد و یکی از قطب های گردشگری این منطقه به حساب می آید مورد بازخوانی قرار گیرد.
.3 شناخت قلعه رودخان
.1-3 موقعیت جغرافیایی و نحوه ی دسترسی
این قلعه کوهستانی که در تاریخ 1354/5/30 به شماره 1546 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در فاصله ی 23 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن، در بخش مرکزی و دهستان گوراب پس قرار دارد. این بنا در 49 درجه و 14 دقیقه و 19 ثانیه طول شرقی و 37 درجه و 03 دقیقه و 51 ثانیه عرض شمالی واقع شده است. قلعه در ارتفاعی حدود 687 تا 778 متر از سطح دریاهای آزاد و بر روی میان آبی که ادامه ارتفاعات پشت کوه تالش و ماسوله داغ بوده و معروف به قلعه ژیه می باشد، قرار گرفته است. در سمت راست قلعه، رودخانه قلعه رودخان جریان دارد. نحوه ی دسترسی به قلعه از طریق شهر فومن و پس از گذشتن از
2
روستاهای " گشت، کرد محله، گشت رودخان، سیاه کش، گوراب پس، ملسکام، سعیدآباد (سید آباد)" و رسیدن به روستای قلعه رودخان است که پس از عبور از حیدرآلات و طی سه کیلومتر جاده خاکی به روستای قلعه دنه (قلعه دهنه) رسیده، سپس وارد اراضی پارک جنگلی قلعه رودخان شده و بایستی مسیر 1/5 کیلومتری صعود تا محل قلعه را از طریق پله های احداث شده طی نمود(شکل.(1
شکل-1راه های دسترسی
.2-3 وجه تسمیه قلعه
در بین اهالی روستاهای منطقه این قلعه به نام قلعه رودخان و قلعه هزار پله معروف است و در متون تاریخی از آن به نام های قلعه حسامی و قلعه سگسال نام برده شده است. اصطلاح مرکب قلعه رودخان برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن می باشد.
عنوان قلعه حسامی بیان گر تجدید بنای آن توسط حسام الدین دباج اسحقی است، هم چنین از آن جایی که در طی کاوش های باستان شناسی در قلعه رودخان تعداد 935 پله در امتداد دیوارها و برج ها از زیر خاک بیرون کشیده شده است، لذا نام قلعه هزار پله می تواند گویای این مطلب باشد، گفتنی است این نام تنها اعتقاد عمومی مردم منطقه از قلعه مزبور است که در پی حفاری های اخیر به واقعیت پیوسته است. از نام سگسال نیز تنها چیزی که به ذهن می رسد، این است که شاید قلعه در سال سگ ساخته شده و کلمه سگ اشاره به سن تقویمی قلعه دارد.
.3-3 پوشش گیاهی ، جانوری منطقه قلعه رودخان
.1-3-3 پوشش گیاهی
از نظر جغرافیایی جنگل های شمال ایران جزو جنگل های معتدل با پهن برگ خزان کننده ناحیه رویشی اروپایی ـ سیبریایی به شمار می آیند. قلعه رودخان در حلقه حوزه رویشی هیرکانی به شمار می رود که به صورت نوار سبز تمام صفحات جنوبی دریای خزر را پوشش می دهد. این نوار از آستارا شروع و به منطقه ی گلیداغی در شمال شرق ختم می شود. طول این نوار حدود 800 کیلومتر و مساحت تقریبی آن 1/85 میلیون هکتار است. این جنگل ها یادگاردوران سوم زمین شناسی هستند و به این خاطر به " جنگل های کهن" هم معروف هستند. تعدادی از گونه های گیاهی موجود در جنگل های شمال ایران، در حال حاضر در اروپا جزء گونه های منقرض یا فسیلی در اروپا تلقی می شوند، مثل" بلند مازو" و " انجیلی".
جنگل قلعه رودخان شامل قسمتی از ارتفاعات و میان بند محدودی منابع طبیعی استان گیلان و منطقه حفاظتی منابع حفاظتی منابع طبیعی فومن و جنگل های ماکلوان است که دارای عناصر درختی و درختچه هایی مانند گلابی وحشی، لیلکی، خرمندی، ممرز، تمشک، آلوچه وحشی، ازگیل آقطی، آلوچه و گیلاس وحشی و درختان راش، افرا، غذرا، لیلکی اوجا، خرمالو و انجیر
3
وحشی، گیاهان گل بنفشه، پونه و کاسنی که کاربرد دارویی دارند و پوشش گیاهی برای چرای دام می باشد. تیپ های جنگلی محدودی نیز شامل توسکا، ممزستان و راشستان سرخ دار است.
.2-3-3 حیات جانوری
اصلی ترین گونه های جانوری منطقه جنگلی قلعه رودخان شغال، روباه، گراز، خرس قهوه ای است. خرس قهوه ای را می توان بزرگ ترین پستاندار استان گیلان دانست. طول بدن این حیوان تا 2 متر و وزن آن تا 400 کیلوگرم می رسد. این جانور که در کلیه نقاط استان وجود دارد، غذای خود را از قسمت سبز گیاهان، میوه ها، حشرات و مهره داران کوچک تأمین می کند. با توجه به خسارت ها و مزاحمتی که خرس قهوه ای از طریق شکستن شاخه ی درختان و تخریب مزارع به بار می آورد، روستاییان و جنگل نشینان نسبت به خرس قهوه ای تنفر و کینه ای زایدالوصف دارند، زیرا این حیوان با شکستن شاخه ی درختان و تخریب مزارع خسارت زیادی را به آنان وارد می سازد. خرس هامعمولاً به انسان ها حمل نمی کنند، مگر آن که زخمی شوند یا کسی به طور ناگهانی در مقابل آن ها ظاهر شود.
گونه شغال از خانواده سگسانان است که از کفتار و گرگ کوچک تر و از روباه بزرگ تر می باشد، این جانور شب فعال که اغلب به صورت گروهی حرکت می کنند از پستان داران کوچک مثل خرگوش، مار، مارمولک، پرندگان اهلی و وحشی تغذیه می کند و غذاهای گیاهی مثل خربزه، هندوانه و انگور نیز باب طبع او می باشد. شغال در قسمت های جلگه ای و ساحلی استان گیلان فراوان مشاهده می شود. این جانور هم خسارت های قابل توجهی به روستاییان وارد می کند.
.4-3 معماری قلعه :
این قلعه به مساحت تقریبی 22300 مترمربع، سراسر دو قله کوه را احاطه کرده و بوسیله برج و باروهایی مستحکم بطول 1260 متر که از پستی و بلندی های کوه و عوارض طبیعی تبعیت می کند، محصور شده است. قلعه رودخان بعنوان یک قلعه حکومتی ـ نظامی مطرح بوده و با توجه به وجود آب کافی به صورت چشمه و آب انبار در داخل قلعه،طبعاً از امکانات زیستی برخوردار بوده است. اگر چه امروزه از آن استفاده نمی شود، اما زیبایی بصری خود را که از تنوع حجمی و سایر روشهای مناسب و هیبت دفاعی تشکیل شده حفظ نموده و جذبه خاصی برای بیننده ایجاد می کند. نزدیک بودن برج ها به یکدیگر علاوه بر آنکه قدرت دفاعی ساکنان را افزایش می داده، بر زیبایی طرح بنا نیز افزوده است. فرم کلی قلعه بشکل نامنظم بوده و از سه بخش میانی، شرقی و غربی تشکیل شده است(شکل44 .(2 برج موجود در این قلعه در شکلهای و فرمهای مختلف هندسی ساخته شده است.
شکل-2نقشه راهنمای قلعه رودخان
4
.1-4-3بخش های قلعه:
این قلعه را می توان در سه بخش در نظر گرفت.
.1-1-4-3 بخش میانی:
به صورت گود ناودیس مانندی است که شامل دروازه ورودی اصلی و چندین برج می باشد. که در زمان ساخت قلعه استفاده زیادی از استخراج سنگ های این قسمت از کوه شده و هم اکنون به صورت یک گودی نمایان است.
.2-1-4-3 بخش شرقی:
وسعت آن کم تر از بخش غربی قلعه بوده، به نظر مهم ترین قسمت قلعه می باشد چرا که دارای ورودی جداگانه هم چون هشتی ورودی میانی(درب اصلی) است که بخش شرقی را از سایر بخش های قلعه جدا می کند(شکل 3 و .(4 هم چنین درب اضطراری یا راه فرا قلعه نشینان در مواقع خطر، در این قسمت قرار دارد.
شکل-3سردر ورودی قلعه رودخان شکل -4مقطع سردر شرقی قلعه رودخان
.3-1-4-3 بخش غربی:
ارتفاعی بالاتر از سایر قسمت های قلعه قرار داشته و شامل آب انبار (در پایین ترین ارتفاع) و شاه نشین (در بالاترین نقطه در منتهی الیه غربی) می باشد.
شایان ذکر است آب مورد نیاز قلعه در قدیم به وسیله تنبوشه های سفالی از ییلاق زرد خونی در ارتفاعات غربی به آب انبار هدایت می گردید، اماجدیداً آب مورد نیاز را از همان جا و از مسیر قدیمی اما با لوله های پلاستیکی به قلعه آورده و در آب انبار جدیدالاحداث ذخیره می نمایند.
.2-4-3 تقسیم بندی بخش های مختلف قلعه از لحاظ کاربری سازه ها
1ـ ورودی ها و نگهبانی ها 2ـ بخش های مسکونی 3ـ بخش های تدافعی، نگهبانی
5
4ـ بخش های مسکونی، تدافعی 5ـ بخش های کارگاهی، صنعتی
6ـ تأسیسات آب رسانی و مخازن آب 7 ـ مخفی گاه ها و خروجی های مخفی
.3-4-3 باروی قلعه
دیوار قلعه رودخان با استفاده از وضعیت توپوگرافی پستی و بلندی های خط الراس قله کوه، از غرب به شرق و به طول 1260 متر و با ارتفاع متغیر 5 تا 12 متر بوده که در جاهای نفوذ پذیر، بلندی بیش تری دارد. قسمت زیرین حصار از لاشه سنگ و بخش های فوقانی از آجر می باشد. در فواصل مختلف و ارتفاع های لازم، روزنه هایی جهت دیده بانی و استفاده از تفنگ طراحی شده است، به طور یقین، به کار گیری تفنگ مربوط به دوره ی تجدید بنای قلعه در عهد صفوی یا زندیه می باشد. در برخی قسمت ها در امتداد حصار و در قسمت داخلی قلعه، راهرویی به عرض 1 تا 1/5 متر به منظور عبور و مرور نگهبانان ساخته شده است. ضخامت دیوار به طور متوسط بین 68 تا 70 سانتی متر است. بین دو ردیف آجر را با ملات ساروج و تکه های آجر پر نموده تا از استحکام کافی برخوردار باشد.
.4-4-3 پوشش سازه ها
به صورت انواع تیرپوش، گنبدی، نیم گنبدی، تاق ضربی، ترکیب تاق و گنبد، ترکیب نیم گنبد و گنبد و هم چنین ترکیب نیم گنبد و تیرپوش دیده می شوند.
.5-4-3 پله ها
دور تا دور امتداد حصار قلعه معبری جهت رفت و آمد ساخته شده است. این معبر در نقاط مسطح، زیرسازی سنگی صاف و روکش ساروجی داشته و در نقاط مرتفع پله سازی صورت گرفته است. ابعاد پله ها متفاوت بوده و مصالح آن هاعمدتاً از لاشه سنگ می باشد. هم چنین در نقاطی که شیب زیاد است. پله ها روی سکو قرار گرفته اند.
.5-4-3 تزیینات
آثار تزییناتی در قلعه رودخان بسیار نادر بوده، چرا کهاولاًکارکرد بنا به گونه ای است که نیاز به تزیینات نداشته،ثانیاًممکن است برخی آثار تزییناتی به مرور زمان از بین رفته باشد. به هر حال مهم ترین عنصر تزییناتی قلعه، تزیینات آجری دندانه موشی به کار رفته در سازه های 1، 33، 8 است. شایان ذکر است با توجه به کشف کاشی های تزیینی به نظر می رسد قلعه در زمان پویایی خودخصوصاً( در بخش شرقی) دارای کاشی کاری بوده که امروزه تخریب شده است.
.6-4-3 مصالح شناسی قلعه
مصالح به کار رفته در قلعه رودخان شامل آجر، لاشه سنگ، ملات ساروج و چوب می باشد. آجرها در ابعاد مختلف 23/5×23/5×5 ، 23×23×4/5، 21/5×21/5×4 و 21×10×4 سانتی متر بوده کهاحتمالاً در نزدیکی قلعه ساخته شده و در بنای اتاق روی برج ها، قسمت های فوقانی دیوار قلعه، آب انبار و برخی پله ها به کار رفته است.
6
از لاشه سنگ ها جهت زیر ساخت بیش تر سازه ها از جمله دیوار قلعه، برج ها و هم چنین پله ها استفاده شده است. ساروج نیز به عنوان ملات اصلی به کار رفته در قلعه رودخان است که جهت به دست آوردن آن آهک رااحتمالاً از معدنی واقع در دره های جنوبی استخراج و پس از حمل به قلعه در کوره آجری واقع در بخش شرقی پخته و مورد استفاده قرار می دادند، هم چنین با توجه به جنگلی بودن منطقه از چوب نیز هم در ساختمان بنا و هم جهت سوخت استفاده می شده است.
.4 تاثیر حوادث طبیعی در قلعه
این قلعه از زمان هدایت اله خان، حکمران فومن در دوره کریمخان زند به حال خود رها و بطور کلی متروک و قلعه در قشری از خزه ها و پیچک ها پنهان گردید. شرایط اقلیمی و عوامل گیاهی و درختان قطور که سراسر قلعه را در خود فرو برده و نیز رطوبت بسیار زیاد که برای رویش گیاهان خودرو و درختان تنومند چند صد ساله مناسب است و در پاره ای موارد، عدم آگاهی مردم از ارزش تاریخی، فرهنگی و توریستی آن، در فرسایش عناصر معماری و ریزش برج و بارو و قراول خانه ها تأثیر بسیار داشته است و عامل اصلی تخریب بنا است. در حال حاضر به جز شاه نشین و ارگ آن که در معرض خرابی و نابودی قرار دارد، بقیه بنا شامل قسمت هایی از قراول خانه ها و اماکن مخصوص نگهبانان، برجک ها و ترکش هایی که بصورت افقی و مایل حفاظت و امنیت قلعه را تضمین می کردندنسبتاًسالم و قابل مرمت است .همان گونه که ذکر شد شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه، رطوبت بیش از حد و بارش باران های شدید به مقدار متوسط سالیانه 1500 میلیمتر یکی از عوامل مهم رویش اشجار کهنسال و گیاهان خودرو بر بدنه بنا طی قرون متمادی بوده است. یکی از برنامه های اولیه مرمت، از بین بردن این عوامل مخرب است . لذا در فصل اول مرمت با اخذ مجوز از اداره منابع طبیعی استان گیلان اقدام به قطع 132 اصله درخت از فضای داخلی قلعه و برج و باروها گردید. این درختان شامل گونه های ممرز، توسکا، خرمندی، زبان گنجشک، ملج و افرا بوده که قطر متوسط آنها 50 سانتیمتر و ارتفاع آنها به 20 متر هم می رسیده است. این درختان از نوع پهن برگ می باشند .
از بین نمونه های ذکر شده، انواع مختلف افرا در جنگلهای شمال ایران به وفور، بطور طبیعی و به سرعت رشد کرده و تکثیر می شوند. میوه های این درختان با بال هایی به زوایای مختلف، با حرکت باد به هر طرف رفته و در خاک مناسب تکثیر می شوند. ریشه های عمیق این گیاهان در خاکهای عمیق و قوی نفوذ کرده و عناصر معدنی در مواد آلی خاک (از جمله مواد معدنی موجود در ملات) را جذب می کنند. انواع مختلف توسکا نیز به وفور در سرتاسر جنگل های شمال ایران وجود دارد. گونه زبان گنجشک در خاک های عمیق، قوی و قابل نفوذ به خوبی رشد می کند. میوه فندقی بالدار دوکی شکل آن، که انتهای آن گرد یا چاله دار است به سرعت به اطراف پراکنده شده و موجب تکثیر آن می گردد. وجود این درخت در نزدیک بنا به دلیل وجود ریشه های سطحی، باعث تخریب پی بنا شده و خسارت هایی به آن وارد می نماید.
.5 محدوده و ضوابط حرایم چند گانه قلعه رودخان
در ماه های پایانی سال 1391 برای جلوگیری از ادامه تخلفات سرمایه گذار منطقه گردشگری قلعه رودخان در کوتاه مدت و همچنین برای صیانت هرچه بهتر از این مجموعه تاریخی و بستر طبیعی با ارزش آن در دراز مدت ، حرایم چند گانه قلعه رودخان با همت و تلاش فراوان پایگاه میراث فرهنگی قلعه رودخان به تصویب سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسد و برای اجرا به استانداری گیلان و سایر نهاد های ذیریط ابلاغ گردید(شکل .(5
برای آشنایی هر چه بهتر دوستداران میراث فرهنگی با این ضوابط، مدیریت پایگاه تصمیم به انتشار محدوده حرایم وضوابط ویژه هر محدوده گرفت که در ذیل خواهد آمد.
