بخشی از مقاله
امامزاده احمد بن اسحاق
این زیارتگاه در میدان کهنه قم در جوار امامزاده (شاهزاده) حمزه قرار دارد. امامزاده احمد ابن اسحاق یکی از نوادگان امام هفتم (موسی کاظم)(ع) به شمار میرود. بنای این بقعه در سال 1317 هجری قمری در هنگام سلطنت مظفرالدین شاه بازسازی شده است. اما اصل بنا به دوران پیش از صفویه تعلق دارد که به دستور شاه تهماسب صفوی به دست تعمیر و تزیین سپرده شده است.
پنج امامزاده
بنای پنج امامزاده (5) معروف به امامزادگان هادی و مهدی گرگابی در منطقه جمکران (گرگاب) واقع شده است. (نزدیک به مسجد جمکران) این زیارتگاه مرکب از دو بنای کنار هم است که دارای یک صحن مشترک هستند. ساخت یکی از بناها به بیش از 120 سال پیش باز میگردد. در این عمارت شاهزاده ناصرالدین یکی از فرزندان امام زین العابدین (ع) همراه دو تن از فرزندانش یعنی شاهزاده هادی و شاهزاده مهدی مدفونند.
بنای دیگر از آثار سده ششم یا هفتم هجری قمری است. در این ساختمان دو خواهر و برادر، معروف به شاهزاده جعفر و سکینه خاتون مدفونند که از دیگر فرزندان شاهزاده ناصرالدین به شمار میروند. سنگ مزار داخل ضریح این زیارتگاه مربوط به پانصد سال پیش است. کاشی های آبی فیروزه ای این بنا به همان دوران تعلق دارد.
مجموعه چهل اختران
این زیارتگاه در داخل شهر قم قرار دارد و مدفن موسی مبرقع فرزند امام محمد تقی (ع) و امامزادگان دیگر است. به همین دلیل در صحن بزرگ این مجموعه سه زیارتگاه به اسامی امامزاده موسی مبرقع چهل اختران و امامزاده زید قرار دارد. این بنا در میان مردم به نام چهل اختران شهرت دارد. به نظر میرسد که بنای این زیارتگاه از آثار قبل از دوره صفویه باشد. اما اکنون اثری از گذشت زمان بر چهره آن مشاهده نمیشود و در آن عملیات تجدید بنا صورت میگیرد. این بنا مدفن موسی مبرقع فرزند امام جواد است. تاریخ بنای چهل اختران به سال
950 هجری قمری ذکر شده. بانی آن شاه طهماسب صفوی و اسم معمار هنرمندش استاد سلطان قمی از مشاهیر معماری دوره صفویه به شمار میرود. نام این استاد در زیارتگاه ضبط شده است. در سال 953 هجری قمری به دستور شاه طهماسب صفوی سقفی بسیار مرتفع از آجر بر این بقعه زده شد. در این مکان قبور جمعی از سادات و امام زادگان از جمله فرزندان و اولادان امام موسی مبرقع جای دارد. گفته میشود، در این بقعه چهل زن، چهل مرد و بیست و پنج کودک در مجموع صد و پنج نفر دفن شده اند.
امامزاده زید (شاهزاده زید)
بنای این امامزاده عمارتی است که گنبدی کوچک از آجر به شکل کلاهخود در فراز آن به چشم میخورد و به سده نهم هجری قمری تعلق دارد. این مکان مدفن یکی از نوادگان امام زین العابدین است.
امام زاده سلطان محمد شریف
این بنا مدفن یکی از نوادگان امام چهارم، در محله ای به همین نام در شهر قم قرار دارد. معماری بنا به سده نهم هجری قمری و شاید اندکی فراتر تعلق دارد که چند دهه پیش ویران و به جای آن گنبد مرتفعی بنا شد. تنها اثر باقی مانده از معماری قدیم، لوح کاشی فیروزه ای رنگ مرقد است که از سده هفتم و هشتم به جا مانده است.
امامزاده سید سربخش
امامزاده سید سربخش در شرق شهر قم مقابل چهل اختران قرار دارد و مدفن یکی از نوادگان امام جعفر صادق است. بنای این امامزاده از آثار نیمه دوم سده هشتم هجری قمری است. به استناد کتبیه موجود، این بنا به دستور غیاث الدین امیر محمد از بزرگان خاندان علی صفی و فرمانروایان قم بنیاد شد. تزیینات گچبری بنا از آثار علی بن محمد بن ابی شجاع هنرمند بزرگ آن دوران است
شاهزاده ابراهیم
بقعه شاهزاده ابراهیم نزدیک امامزاده علی بن جعفر (معروف به در بهشت) قرار دارد. این بقعه مدفن یکی از نوادگان امام هفتم و بنای کنونی آن متعلق به اوایل سده نهم هجری قمری است. نمای بیرون بنا هشت گوشه است و گنبد هرمی شانزده ترکی دارد.
امامزاده شاهزاده ابواحمد
این زیارتگاه در فاصله بین چهار امامزاده و شاهزاده سید علی در شهر قم قرار دارد و مدفن ابواحمد محمد بن حنفیه یکی از نوادگان حضرت علی ابن ابی طالب است. در این بنا آثار هنری در برگیرنده گچبری و کاشی کاری قابل مشاهده است.
امامزاده شاه احمد قاسم
مزار احمد بن قاسم یا شازده قاسم یکی از نوادگان امام جعفر صادق در جنوب شرقی شهر قم نزدیک دروازه قلعه قرار دارد. این بنا آثار خاندان علی صفی (فرمانروایان شهر قم در سده هشتم هجری قمری) است و گچبری های رنگی زیبا و ارزشمند آن در تاریخ 780 هجری قمری و کار شده توسط علی بن محمد بن ابی شجاع هنرمند برجسته آن دوران است
لوح این مرقد با تاریخ 663 هجری قمری از کاشی زرین فام که اکنون با عنوان محراب مسجد قم، در موزه برلین نگهداری میشود و از آثار هنری علی بن محمد بن ابی طاهر است.
شاهزاده حمزه
مزار شاه حمزه كه آن را متعلق به حمزه فرزند امام موسی كاظم (ع) می دانند، بنایی متعلق به نیمه نخست سده دهم هجرت است و نزدیك میدان كهنه شهر قم قرار دارد . سبك بنای این مزار، مشابه بنای حرم حضرت معصومه (س) اما با ابعاد كوچكتر است.
بنا مركب از دو بقعه است كه در برابر آنها، صحنی به طول وعرض 32 و 15 متر قرار دارد. این صحن را " میرزا علی اصغر امین السطانِ صدر اعظم " زمانی كه از صدارت بركنار شد و در قم اقامت گزیده ، بنا نمود . بنا نمونه ای خوب از سبك معماری وتزیین آن دوره به شمارمی رود. گنبد امام زاده به ارتفاع ده متر، به شكل حلزونی یعنی تركیبی از مخروط وگنبد و از آثار اوایل سده حاضر است.
امامزاده شاهزاده جعفرغریب
این آرامگاه كه مدفن یكی از نوادگان حضرت امام كاظم (ع) است ، در شرق شهر قم قرار دارد. در وسط بقعه ی این زیارتگاه ، مرقدی با پوشش كاشی از آثار دوره فتحعلی شاه قاجار به جای مانده است.
امامزاده شاه جمال
این زیارتگاه دارای بقعه و گنبدی كوچك و چندین اتاق است . چهارجانب بقعه ، با چهار ایوان احاطه شده است. بنای زیارتگاه چهارگوش است و بر فراز بقعه گنبدی مشاهده می شود كه از عرق چینی كوتاه با آجر و خشت تشكیل شده ودر مركز آن گنبد كوچك شلجمی ، آراسته به كاشی دیده می شود.
آب انبار كوچكی توسط " علی خان سنقری" نایب الحكومه قم در كنار این زیارتگاه بنا شده است.
این بنا كه ساختمان آن را متعلق به دوره قاجار می دانند، برسر راه جاده اراك قراردارد.
امامزاده علی بن جعفر(ع)
امامزاده علی بن جعفر مشهور به " درب بهشت " در شرق شهر قم قرار دارد. بنا هشت وجهی با گنبد دو پوشش هرمی شكل ، به اوایل سده هشتم هـ . ق تعلق دارد كه در دوره قاجار ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این امامزاده مدفن " علی بن جعفر " فرزند امام صادق (ع) است . این بقعه پس از آستانه مقدسه بربقیه اماكن و مقابر استان قم از نظر تزیینات برتری دارد. یكی از مهم ترین عناصر تزیینات این بقعه هنر گچبری به كار رفته درآن است كه در زمره ی برجسته ترین آثار هنری سده هشتم وهم طراز بناهایی همچون " گنبد علویان همدان ، " مدرسه حیدریه ی قزوین" و " بقعه پیربكران اصفهان " محسوب می شود.
كاشی های كوكبی زرین فام ازاره بنا بالغ بر 94 پارچه با نقش های گیاهی ، حیوانی وانسانی و كتیبه هایی به خط نسخ شامل آیات قرآن ، روایات مذهبی و ابیات فارسی ، از دیگر تزیینات منحصر به فرد این بقعه به حساب می آیند و بخش هایی از آنها ، امروزه زینت بخش بسیاری از موزه های ایران وجهان است.
محراب زرین فام بنا كه در طاق نمای جنوبی بقعه قرار داشت و به دستور " یوسف بن علی بن محمد بن ابن طاهر" آخرین فرد از خاندان ابی طاهر به سال 734 هجری ساخته شده بود ، یكی دیگر از آثارهنری این بقعه است . این محراب امروزه زینت بخش موزه ی دوران اسلامی درموزه ملی ایران است.
به نقل از کتاب انوار پراکنده: (نماء گنبد علي بن جعفر(ع) از خارج بشكل هشت ضلعي است كه با جدار آجري و نمابندي به رنگ فيروزه منقش گشته و ارتفاع تقريبي گنبد حدودا 30/ 3 متر مي باشد، و چونكه در سال 1336 هـ .ق بجهت نفيس بودن كاشيها، عده اي از دزدان به حرم مطهر علي بن جعفر(ع) دستبرد زده و به قتل يكي از خدام و بردن چند پارچه از كاشيهاي آن منجر گرديده، لذا در سال 1314 هـ .ش يعني 10 سال بعد از سرقت بقعه مزبور به دستور وزير فرهنگ وقت، كاشيهاي نفيس آن به موزه ايران باستان و قسمتي هم به موزه قم منتقل شد تا مطابق اصول فني ازآن نگهداري و حفاظت شود كه حتي الآن هم در موزه آستانه موجود مي باشد.)
امامزاده ناصر(ع)
بنای چهار ضلعی امامزاده ناصرالدین (ع) در شهرقم از آثار سده دوازده هجری قمری، یا اواخر دوره صفویه به شمار می رود. این بقعه به صورت چهار گوش مختلف الاضلاع به طول 50/4 متر وعرض 20/4 متر است . جداره های بنا تا حدود یك متر از سنگ مرمر پوشیده شده و بقیه آن با كاشی های فیروزه فام ساده وخشتی و آینه كاری تزیین یافته است.
سقف زیارتگاه از داخل مزین به آینه و گچبری است. نمای بیرونی بنا از آجر و كاشی ساخته شده است . این بنا دو مدخل دارد، اما فاقد صحن ، ایوان و بیوتات است. در این بنا یكی از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) مدفون است.
امامزاده هادی (ع)
دركنار جاده جمیزقان – قاهان در دامنه كوه ، بقعه ای به نام امامزاده هادی قرار دارد. وی یكی از فرزندان امام موسی كاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) وحضرت معصومه (س) است . بنای این زیارتگاه از هشت صد سال پیش به جای مانده است.
شاهزاده هادی
این زیارتگاه از دوره صفویه باقی مانده و در روستای وشنوه قرار دارد . بنای آن دارای ساختمانی چهار ضلعی است كه با گنبدی ترك از كاشی تزیین یافته است . برجدارهای ساختمان نقاشی قدیمی به جای مانده است . این نقوش حدود هفتاد سال پیش توسط " میر حسن نقاش " انجام شده است.
از دیگر امامزاده های شهر قم می توان به موارد زیر اشاره نمود: آرامگاه شاهزاده احمد بن محمد حنیفه از آثار سده های هشتم تا دهم هجری، دركنار امامزاده شاه سید علی قم، امامزاده ابوالعباس احمد (ع) ، مجاور " در بهشت " قم از آثار سده هشتم هجری، امامزاده شاهزاده احمد وعلی حارث در خاكفرج ، امامزاده شاهزاده جعفر غریب مدفن ، یكی از نوادگان حضرت امام كاظم (ع) در شرق شهر قم ، چهار امامزاده از دوره قاجاری در كنار مسجد جامع و.....
