بخشی از مقاله
مقدمه
دانش به عنوان یکی از عوامل اصلی تولید شناخته میشود، لذا دولتهای مختلف استراتژیهایی را به منظور توسعهی یک جامعه دانشبنیان و اقتصاد مبتنی بر دانش آغاز کردهاند؛ که این خود منجر به ایجاد یک مزیت رقابتی در بین کشورها شده و باعث تغییر رویه آنها، از منابع طبیعی و اساسی تولید صنعتی به منابع اساسی دانش و اطلاعات شده است RAWOO .(1) که شورای پژوهش کمکهای توسعهای کشور هلند محسوب میشود، معتقد است که دسترسی به دانش و تولید دانش یک عنصر کلیدی در فرایند نوآوری و توسعه پایدار است .(2) بنابراین یکی از مهمترین ابعاد توسعه پایدار کشورها، تولید اطلاعات علمی است. در واقع، توسعهی علمی بر سایر جنبههای توسعه از قبیل: توسعهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار است .(3) به عبارت دیگر میتوان گفت، توان تحقیقاتی و ظرفیت علمی هر کشوری ملاک مناسب جهت ارزیابی
میزان پیشرفت و بالندگی و به دنبال آن توسعهی کشور به شمار میرود. در این میان با اندازهگیری تولیدات علمی، میتوان تصویری از چگونگی فعالیتهای علمی یک کشور ارائه کرد .(4) بنابراین جهت نیل به این مقصود، شیوههای مختلفی برای اندازهگیری تولیدات علمی وجود دارد که یکی از کارآمدترین این شیوهها، استفاده از مطالعات علمسنجی در بررسی مقالات پژوهشی انتشار یافته در نشریات علمی است .(5) علمسنجی را میتوان بهعنوان »مطالعه کمی علم، ارتباطات در علم و سیاست علم« تعریف کرد .(6) که با استفاده از آن میتوان، توسعه علمی کشورها را مورد مطالعه قرار داد. مطالعات علمسنجی، اندازهگیری کمّی از تولیدات علمی را نشان میدهد و تا حدودی مشخص میکند که فراوانی پژوهشهای هر کشور، نهاد، رشتههای علمی، افرد مختلف و روند آن چگونه است، پژوهشگران چه زمینهها و سؤالاتی را برای پژوهش خود برمیگزینند و چه
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 22-31 مقایسه تولیدات علمی ایران با کشورهای رقیب خاورمیانه در حوزه ی تعلیم و تربیت/ محسن نظرزاده زارع و دیگران
زمینهها و سؤالاتی مورد غفلت واقع شده است، چه کسانی و چه نهادهایی و در کجا پژوهشها را انجام میدهند، تا چه حد از پژوهشها حمایتهای مالی میشود و این پژوهشها چه تأثیری بر محیط علمی دارد. اگرچه این ارزیابی کمّی نمیتواند و نباید جایگزین ابزارهای کیفی پژوهشهای انجام شده گردد، ولی میتواند روش مؤثری برای درک بهتر فرآیند تحقیقات علمی و تجزیه و تحلیل توزیع و استفاده از اطلاعات علمی باشد .(7) بدیهی
است که انتشارات علمی نمایه شده در نمایههای معتبر ملی و بینالمللی و همبستگی آن با دیگر شاخصهای توسعه، قسمتی از مهمترین نشانههای رشد و حتی توسعه علمی است و جزء برونداد پژوهشهای هر کشوری محسوب میشود. به همین دلیل است که سازمانهای معتبری نظیر »کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد« در انجام مطالعات علمسنجی برای ارزیابی توسعهی علم و فناوری کشورها، ترکیبی از شاخصهای تولید علم را در کنار سایر شاخصهای توسعه به کار میگیرد. علت تأکید بر بهکارگیری این شاخصهای ترکیب یافته، این است که میزان پذیرش هر ملتی دربارهی دروندادهای خاص علم، فناوری و نوآوری نشان داده شود و امکان ارزیابی توانمندیهای بالقوه را در ایجاد ظرفیتهای لازم فراهم سازد .(8)
از آنجاکه مقولهی علم و فناوری از مهمترین زیرســـاختهای پیشــرفت کشــور و ابزار جدی رقابت در عرصــههای مختلف اســت؛ و تحقق آرمانهای متعالی انقلاب اســـلامی ایران نظیر: احیای تمدن عظیم اسـلامی، حضـور سازنده، فعال و پیشرو در میان ملتها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت و معنویت در جهان در گرو پیشـــرفت همهجانبه در علم اســت و با اذعان به اینکه در ســند چشــمانداز ایران 1404 نیز اشـارهشـده که در سال 1404 ایران باید جایگاه نخست علم و فناوری را در بین 25 کشـور منطقه جنوب غرب آسـیا (عربستان، امارات، لبنان، فلســطین، عراق، کویت، یمن، عمان، اردن، ســوریه، بحرین، قطر، پاکســتان، افغانســتان، مصــر، ترکیه، آذربایجان، ازبکســتان، ارمنســتان، ترکمنســتان، قزاقســتان، تاجیکســتان، گرجســتان، قرقیزســتان و رژیم صـهیونیسـتی) به دست آورد و از طرفی در فصل سوم نقشه جامع علمی کشور که به بحث در مورد اولویتهای علم و فناوری کشور پرداخته شده است، یکی از اولویتهای الف در حوزهی علوم انسانی، رشته علوم تربیتی است (9)؛ بنابراین این سؤال به ذهن متبادر میگردد که ایران درزمینهی تولیـدات علمی حوزهی علوم انســـانی و بــهویژه تعلیم و تربیــت در بین کشورهای جنوب غرب آسیا چه جایگاهی دارد؟
برای پاسخ به این سؤال به بررسی پژوهشهای انجامشده در این زمینه در داخل و خارج از کشور پرداخته شد. گرایش به پژوهش درزمینهی سنجش تولیدات علمی در ایرانتقریباً از دو دهه پیش آغازشده و رو به گسترش است .(10)
در طی سالهای اخیر تعداد قابل توجهی پژوهش با استفاده از روش علمسنجی بر روی تولیدات علمی حوزههای مختلف صورت گرفته است که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره خواهد شد. دهقان در پژوهشی به بررسی تولیدات علمی در حوزهی کتابداری و اطلاعرسانی در کشورهای ایران، ترکیه، عربستان و مصر پرداخت. نتایج این پژوهش نشان داد که از بین کشورهای مورد بررسی، عربستان بیشترین مدرک تولید شده در این حوزه را داشت و ایران نیز با تولید 87 مدرک رتبهی دوم را بعد از عربستان به دست آورد .(11)
سـلطانی و همکارانش در پژوهشی به بررسی تولیدات علمی حوزه صـــنایع غذایی ایران در پایگاه اطلاعاتی Web of Science طی سالهای 1990 تا 2010 پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که میزان تولیـدات علمی حوزهی صـــنـایع غذایی در پایگاه اطلاعاتی Science Web of، 1374 عنوان مـدرک بوده اســـت که از میان دانشـــگاهها و موسسات شرکتکننده در تولید این مدارک، دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد و موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به ترتیب بیشترین تولیدات علمی را در این حوزه داشتهاند .(12)
King در پژوهشی تولیدات علمی 31 کشور دنیا را از طریق بررسی مقالات چاپ شدهی آنها و میزان استناد این مقالات در نمایهی استنادی علوم، بین سالهای 1993 تا 2000 بررسی نمود. نتایج این پژوهش نشان داد که کشــورهای آمریکا، انگلســتان، آلمان، ژاپن و فرانســه به ترتیب مقامهای اول تا پنجم را دارند و کشــور ایران در رتبه ســیام واقع شــده است .(13)
با بررسی پژوهشهای انجام شده درزمینهی علمسنجی در داخل و خارج از ایران، مشخص شد که تاکنون پژوهشی درزمینهی بررسی تولیدات علمی حوزهی تعلیم و تربیت در سطح کشور انجام نشده است؛ بنابراین با توجه به اهمیت این رشته در توسعهی علمی کشور، انجام این پژوهش به منظور ارزیابی تولیدات علمی کشور در حوزهی تعلیم و تربیت و مقایسه آن با کشورهای رقیب ایران در منطقه خاورمیانه، بیش از پیش ضروری به نظر میرسد؛ زیرا مقایسهی وضعیت موجود کشور در تولیدات علمی این حوزه، نسبت به سایر رقبای منطقه میتواند چشمانداز وسیعی پیشِ روی سیاستگزارن و متصدیان این امر قرار دهد تا نسبت به رفع بعضی از موانع در جهت نیل به نقطهی مطلوب اقدام کنند.
با توجه به آنچه گفته شد، هدف کلی این پژوهش مقایسهی تولیدات علمی ایران در هفت گرایش تعلیم و تربیت (مدیریت آموزشی، آموزش عالی، برنامهریزی آموزشی، برنامهریزی درسی، تحقیقات آموزشی، آموزش بزرگسالان و تکنولوژی آموزشی) با کشورهای عربستان، ترکیه، مصر، پاکستان و رژیم صهیونیستی در دوره ده ساله 2003) تا (2012 با استفاده از نمایههای استنادی ISI است.
23
(Art & Humanities Citation Index ( A &
Caspian Journal of Scientometrics. 2014; 1(2): 22-31 Nazarzadeh Zare M, et al
مواد و روشها
پژوهش حاضـر توصـیفی و از نوع کاربردی اســت که با استفاده از روش علمسنجی انجام شده است. منبع گردآوری دادهها پایگاه اطلاعاتی وب علوم (WoS) و جـامعـهی آماری شـــامل تمامی مدارک موجود در حوزهی تعلیم و تربیت در هفت گرایش (آموزش عالی، مدیریت آموزشی، برنامهریزی آموزشـی، برنامهریزی درسی، آموزش بزرگسالان، تکنولوژی آموزشـی و تحقیقات آموزشی) در 6 کشور (ایران، ترکیه، عربستان، مصر، پاکسـتان و رژیم صـهیونیستی) که در این پایگاه طی سالهای 2003 تا 2012 نمایه شـــده اســـت. با توجه به میانرشـــتهای بودن بعضـــی از گرایشهای تعلیم و تربیت جهت اعتبار بخشی بیشتر این پژوهش تصمیم گرفته شد که تمامی تولیدات علمی این گرایشها علاوه بر حوزهی علوم انســانی در ســایر حوزه ها نیز مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین به دلیل تولیدات علمی خیلی کم ایران در گرایش فلسفهی تعلیم و تربیت در طول ده سال گذشته و عدم امکان مقایسه رشد آن با سایر کشورهای رقیب در این پژوهش این گرایش در نظر گرفته شده است.
دادههای این پژوهش در زمینهی تولیدات علمی نمایه شـده کشور ایران و کشـــورهای مذکور در حوزهی تعلیم و تربیت از طریق جســـتجو کردن در پـایگــاه WoS در تــاریخ 20 آذرمــاه 1392 در مــدت 10 روز جمعآوری شــد. گفتنی اســت برای اســتخراج اطلاعات از این پایگاه، در قسمت جستجوی پیشرفته و به کمک عملگرها و کدهای پیشبینی شده، جستجوی کلید واژههای مدنظر (آموزش عالی((Higher Education،
مدیریت آموزشی (Educational Management or Educational
Administration)، بــرنــامــهریــزی آمــوزشــــی (Educational Planning) ، برنـامهریزی درســـی((Adult Education ، آموزش بزرگســـالان، تکنولوژی آموزشـــی((Educational Technology و تحقیقات آموزشــی (Educational Research) برای هر 6 کشــور در حوزهی تعلیم و تربیت صــورت پذیرفت. بهمنظور خاص کردن اطلاعات موجود در پـایگـاه اطلاعاتی وب علوم از فرمول جســـتجوی زیر برای هرکدام از گرایشهای تعلیم و تربیت استفاده شده است:
TS= ( Field Keyword) AND CU= (Country) AND
Document Types= (Article) AND PY= (Publication
Years2003-2012)
روش کار به این طریق بوده اســت که با محدود کردن ســالهای مورد بررسی در یک دوره ده ساله 2003) تا (2012 و نوشتن فرمول مورد نظر در بخش جســتجوی پیشــرفتهی پایگاه و همچنین انتخاب هر ســه نمایهی اســـتنادی علوم(((Science Citation Index (SCI، علوم اجتمــاعی(((Social Science Citation Index (SSCI و هنر و
علوم انســــانی
HCI))، رکوردها جســتجو و ســپس جهت تحلیل و بررســی به صــورت جدولبندی شده (Tab-Delimited) بارگذاری و وارد نرمافزار Excel گردید.
تجزیه و تحلیل دادههای این پژوهش در دو ســـطح توصـــیفی و استنباطی در دو نرمافزار Excel و SPSS انجام شد. در نرمافزار Excel جهت تجزیه و تحلیلهای بعدی، دادهها بر اســـاس فیلدهای مختلفی از قبیل نشـانی کامل تمام نویسندگان (C1)، نشانی نویسنده نخست در هر اثر (RP)، ســال انتشــار (PY)، نوع مدرک (DT)، تعداد دفعات اســتناد (TC) و تعداد ارجاعات (CR) در ســـتونهای مجزا قرار داده شـــدند؛ و سپس در نرمافزار Spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
لازم بـهذکر اســـت از مـدل رگرســـیون نمـایی (Exponential Regression) برای بررسی روند رشد تولیدات علمی ایران و کشورهای مذکور در حوزهی تعلیم و تربیت و طی دوره ده سـاله اسـتفاده شد. مدل رگرسـیون نمایی، مدلی اسـت که در تحلیلهای روند رشد، مورد استفاده قرار میگیرد. معادله مدل رگرسیون نمایی به صورت زیر است:
Y = b0. e 1bt
که در آن، Y فراوانی تولیدات با الگوهای مشارکت مختلف،b1 ضریبی از زمان یا همان نرخ رشد، t متغیر مستقل (در اینجا زمان)، b0 مقدار ثابت است. پس از ترسیم مدل رگرسیونی برای هر یک از کشورهای فوقالذکر، برای به دست آوردن نرخ رشد تولیدات علمی هر کشور، کافی است که ضریب X در محور مختصات را که پس از ترسیم مدل رگرسیونی مشخص میشود، در عدد 100 ضرب کرده تا نرخ خالص رشد تولیدات علمی برای هر کشور به دست آید.
در این پژوهش منظور از استنادهای درونمنطقهای، استنادهایی که به مقالات تولیدی هرکدام از کشورهای ذکر شده در این پژوهش، توسط هریک از 25 کشور جنوب غرب آسیا میشود و استنادهای برونمنطقهای، اسـتنادهایی که به مقالات تولیدی هرکدام از کشورهای ذکر شده در این پژوهش، توسط سایر کشورهای جهان میشود.
همچنین منظور از همکـاریهای درونمنطقهای، همکاری هرکدام از کشورهای ذکر شده در این پژوهش با هریک از 25 کشور جنوب غرب آســـیــا در تولیــدات علمی حوزهی تعلیم و تربیــت و همکــاریهــای برونمنطقهای، همکاری هرکدام از کشـورهای ذکر شده در این پژوهش با سایر کشورهای جهان در تولیدات علمی حوزهی تعلیم و تربیت است.
یافتهها
با بررسی تولیدات علمی ایران و هریک از کشورهای رقیب در منطقه به تفکیک گرایشهای تعلیم و تربیت در طی دوره ده ساله 2003 تا 2012 میزان تولیدات علمی ایران در هریک از حوزه های تعلیم و تربیت را در
24
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 22-31 مقایسه تولیدات علمی ایران با کشورهای رقیب خاورمیانه در حوزه ی تعلیم و تربیت/ محسن نظرزاده زارع و دیگران
دورههای دوساله مورد بررسی قرار دادیم. میزان کل تولیدات علمی ایران منطقه، با تولید 2073 مقاله بین سالهای 2003 تا 2012، دارای بیشترین
در حوزهی تعلیم و تربیت بین سالهای 2003 تا 2012 شامل 1046 مقاله میزان تولیدات علمی در حوزهی تعلیم و تربیت بوده است و همچنین کشور
بوده که دراین بین، گرایش آموزش عالی با 529 مقاله بیشترین سهم و مصر با تولید 173 مقاله بین سالهای 2003 تا 2012، دارای کمترین
گرایش تکنولوژی آموزشی با 28 مقاله کمترین سهم را در این تولیدات به میزان تولیدات علمی در حوزهی تعلیم و تربیت بوده است (جدول .(1
خود اختصاص دادهاند و ترکیه بهعنوان یکی از رقبای اصلی ایران در
جدول :1 میزان تولیدات ایران و کشورهای رقیب در منطقه بر اساس هرکدام از گرایشهای تعلیم و تربیت بین سالهای 2003 تا 2012
نام کشور گرایشهای تعلیم و تربیت
آموزش مدیریت تکنولوژی برنامهریزی برنامهریزی آموزش تحقیقات مجموع
عالی آموزشی آموزشی آموزشی درسی بزرگسالان آموزشی تولیدات
ایران 529 81 28 62 62 164 120 1046
ترکیه 1140 103 61 88 213 283 185 2073
عربستان 152 18 7 4 65 49 16 311
مصر 91 13 5 4 17 25 18 173
پاکستان 162 16 3 6 50 48 14 299
رژیم صهیونیستی 391 50 29 17 121 158 48 814
همانگونه که در نمودار 1 آمده است، تولیدات علمی ایران در طی علمی حوزهی تعلیم و تربیت در هریک از کشورها در دوره 10 ساله 2003)
10 سال گذشته در هر یک از گرایشهای تعلیم و تربیت روندی رو به رشد تا (2012 نشان داد که بیشترین سرعت رشد در تولیدات علمی حوزهی
داشته است و میزان تولید علم در بازهی زمانی 2011-2012 نسبت به تعلیم و تربیت با 35 درصد متعلق به کشور ترکیه بوده است و پس از آن،
دوره 2003-2004 رشد چشمگیری داشته است. همچنین این نمودار نشان به ترتیب ایران با 31/6 درصد، رژیم صهیونیستی با 21/8 درصد، عربستان
میدهد که نزدیک به نیمی از تولیدات علمی ایران در 10 سال گذشته با 21 درصد، پاکستان با 15/7 درصد و مصر با 6 درصد در جایگاههای
متعلق به دو سال 2011) و (2012 بوده است. همچنین، نرخ رشد تولیدات بعدی قرار دارند (نمودار .(2
