بخشی از مقاله
امنيت شغلي با رويكرد ايمني و سلامت و نقش آن در نگهداري كاركنان سازمان
چكيده
اين مقاله به بررسي يكي از عوامل مهم نگهداري كاركنان يعني ايمني و سلامت حرفه‌اي مي‌پردازد. در ابتدا تعريف و مفاهيم مربوط ارائه مي‌شود و سپس روش‌هاي متداول بررسي و اقدام در زمينه بهداشت و ايمني محيط كار نام برده شده و به قوانين ايمني و سلامت حرفه‌اي در ايران اشاره مي‌گردد. همچنين فرهنگ، سخت افزار و سيستم‌ها كه عوامل كليدي در ايمني و سلامت حرفه‌اي هستند مورد بررسي قرار مي‌گيرند. مواردي راهنما به منظور ارزيابي عملكرد ايمني و سلامت ارائه مي‌شود. انواع برنامه‌هاي ايمني بر مبناي مشوق و برمبناي رفتار تحليل مي‌شوند. بعد از اين مطالب استرس مرد بررسي قرار مي‌گيرد. پس از تعريف استرس و عوامل بوجود آورنده آن، عواملي كه بر آن اثر گذاشته و از آن اثر مي‌پذيرند، بررسي شده و سپس راهكارهايي در چارچوب مديريت استرس براي بهينه كردن آن ارائه مي‌شود.
كليدواژه : ايمني و سلامت حرفه اي؛ امنيت شغلي؛ خطر بالقوه؛ بهداشت محيط كار؛ برنامه هاي ايمني؛ استرس؛ فشار رواني؛ مديريت استرس؛ ايمني؛ شغل
________________________________________
1- مقدمه
يكي از رسالت‌هاي اساسي مديريت منابع انساني نگهداري كاركنان توانمند مي‌باشد. از آنجا كه اقدامات نگهداري، مكملي بر ساير اقدامات و فرايند‌هاي مديريت منابع انساني است، حتي اگر عمليات كارمنديابي، انتخاب، انتصاب و ساير اقدامات پرسنلي به نحو بايسته انجام شود بدون توجه كافي به امر نگهداري نتايج حاصل از اعمال مديريت چندان چشمگير نخواهد بود. نظام نگهداري منابع انساني ابعاد متعددي را شامل مي‌شود كه مي‌توان آنها را به دو دسته تقسيم نمود: دسته اول در رابطه با حفظ و تقويت جسم كاركنان است مانند برقراري
بهداشت و ايمني در محيط كار، اجراي برانامه‌هاي ورزش و تندرستي و بعضي خدمات مشابه. دسته دوم شامل مواردي است كه تقويت‌كننده روحيه علاقمندي كاركنان به كار و محيط كار مي‌باشد مانند خدمات بيمه و بازنشستگي و خدمات پرسنلي. در صورت داشتن توجه و بكارگيري اين موارد امنيت شغلي در كاركنان ايجاد شده و به رضايت شغلي آنها منتهي مي‌شود كه اين امر خود از اهميت بسزايي برخوردار است.
در مقاله حاضر تأكيد اصلي بر روي موارد دسته اول است به اين صورت كه در ابتدا در مورد اصطلاحات ايمني و سلامت و جنبه‌هاي قانوني آن بحث مي‌شود و در ادامه به برنامه‌ها و راهكار‌هاي مديريت ايمني و سلامت حرفه‌اي پرداخته مي‌شود. در قسمت دوم مقاله بحث سلامت كاركنان با توجه به عامل كليدي استرس در محيط كار با تمركز بر روي شناخت و بهينه سازي ميزان استرس بررسي مي‌شود. در پايان اميد است كه توجه و بكارگيري مطالب و راهكار‌هاي اين مقاله در افزايش ايمني و سلامت محيط كار، بهينه سازي سطح استرس و ايجاد امنيت شغلي مناسب و در نهايت ايجاد رضايت شغلي موثر باشد كه اين نيز يكي از عواملي است كه در بهبود مستمر و تعالي سازمان‌ها بايد در نظر گرفته شود.
2- امنيت شغلي1 در آينده
در آينده و در تجارت تغييرات سريع باعث كوچك‌تر شدن سازمان‌ها مي‌شود و سازمان‌ها به سمت مجازي شدن پيش مي‌روند. سازمان‌ها به صورت يك هسته مركزي در مي‌آيند و ساير قسمت‌ها و كاركنان به صورت موقت در اطراف آنها قرار مي‌گيرند و اكثر مردم براي خود كار خواهند كرد. پرداخت‌ها به صورت قسمتي از سود خواهد شد و جاي دستمزد‌هاي ثابت را مي‌گيرد. كاركنان خود را بايد با قرارداد‌هاي نامعين و مستقل وفق دهند. در اين شرايط كاركنان مجبورند همواره در حال يادگيري باشند كه دليل اين وضعيت افزايش روزافزون رقابت است. در آينده امنيت استخدام بر مبناي توانايي كاركنان در ايجاد ارزش افزوده مي‌باشد. با توجه به اين عوامل مي‌توان نتيجه گرفت كه در آينده عمده مسئوليت ايمني و سلامت به عهده كاركنان است (وارن 1996؛ يوسف 1998).
3- تعاريف و مفاهيم ايمني و بهداشت كار
ايمني2: ايمني ميزان دوري از خطر تعريف شده است. ايمني يك موضوع حفاظت نسبي از برخورد با خطرات است و كميتي نسبي مي‌باشد.
خطر بالقوه3: شرايطي كه داراي پتانسيل صدمه به افراد، خسارت به تجهيزات و ساختمان‌ها، از بين بردن مواد و ... باشد.
خطر بالفعل4: واژه خطر بالفعل بيان كننده قرارگرفتن نسبي در معرض يك خطر بالقوه مي‌باشد ولي وقتي كه يك خطر بالقوه وجود داشته باشد الزاماً يك خطر بالفعل را به همراه نخواهد داشت.
حادثه ناشي از كار5: حادثه يك رويداد يا واقعه برنامه ريزي نشده و بعضاً آسيب‌رسان و خسارت‌آور است كه انجام، پيشرفت، يا ادامه كار را به صورت طبيعي مختل ساخته و همواره در اثر يك عمل يا انجام يك كار غيرايمن يا در اثر شرايط غيرايمن يا در اثر تركيبي از اين دو به وقوع مي‌پيوندد.
ريسك6: ريسك عبارت است از امكان وارد آمدن آسيب به انسان يا دارائي او (حقيقي 1379، 110).
4- روش‌هاي متداول بررسي و اقدام در زمينه بهداشت و ايمني محيط كار
1. روش‌هاي تامين سلامت كاركنان در محل كار: شامل روش‌هاي طبي، روش‌هاي كنترل محيط و روش‌هاي روانشناسي است. در اين مقاله بر روي اين روش‌ها صحبت مي‌شود.
2. ارگونومي: به مطالعاتي اطلاق مي‌شود كه در آن ساخت تركيب و سازمان كار طراحي تجهيزات شغل و محل كار در رابطه با عامل انساني مورد بررسي قرار مي‌گيرد و در اين روش‌ها به مسائل فيزيولوژيكي، ادراكي و تاحدي رفتاري انسان توجه مي‌گردد.
3. روش‌هاي بيومكانيكي: اين روش‌ها تعامل فيزيكي بين انسان و سيستم مكانيكي اطراف او را مورد نظر داشته، ابزار، تجهيزات و تسهيلات محل كار را در اين رابطه مورد مطالعه قرار مي‌دهد.
4. مهندسي سيستم ها: در اين روش با توجه به اصول سيستم‌ها تمامي اجزاي موجود شناسائي شده و با استفاده ار روش‌هاي تجزيه و تحليل كمي مسائل ايمني را مورد مطالعه قرار مي‌دهد.
5. روش‌هاي اكتشافي: در اين روش‌ها با مطاله در نحوه توزيع و تشخيص بيماري‌ها و روش‌هاي آماري و مقايسه ميزان سلامت و ايمني مورد تحليل قرار مي‌گيرد.
6. روش‌هاي رفتاري: در اين روش‌ها براي بررسي ايمني و سلامت از متغير هايي نظير رضايت از كار ، انگيزش، مشاركت و عواملي از اين دست پرداخته مي‌شود كه در اين مقاله از اين روش‌ها نيز استفاده مي‌شود (ميرسپاسي 1375، 239-240).
5- قوانين دولتي و ايمني و سلامت حرفه‌اي
با توجه به اهميت ايمني و سلامت، كارفرمايان همواره از طرف افراد جامعه، كارگران و كارمندان و گروه‌ها و اتحاديه‌هاي كارگري به منظور پذيرفتن مسئوليت بيشتر در مورد ايمني و سلامت كاركنان تحت فشار بوده‌اند. اين فشار‌ها باعث شده تا دولت‌ها به ايجاد قوانين پوشش‌دهنده ايمني و سلامت اقدام كنند كه به دليل عدم توجه كافي و وجود مشكلات بنيادي در اغلب موارد منجر به پيچيدگي فرايند توليد و عدم شمول برخي افراد در بعضي زمينه‌ها مي‌شوند. به علاوه اين مشكل بوسيله تلاش‌هاي غير موثر و بدون برنامه بعضي از دولت‌ها، اتحاديه‌ها و شركت‌ها حادتر مي‌شود (استون 2004، 646-647).
6- قوانين ايمني و سلامت حرفه‌اي در ايران
در هر يك از كشور‌ها براي ايمني و سلامت محيط كار قوانيني وجود دارد كه البته شدت و ضعف آن با توجه به ميزان توسعه يافتگي كشور‌ها متفاوت است. در كشور ايران نيز قوانيني براي اين منظور پيش بيني شده است و بعد از انقلاب نيز توجه ويژه‌اي به اين امر شده است. براي صيانت از نيروي انساني و منابع مادي كشور رعايت دستورالعمل‌هايي از سوي شوراي عالي حفاظت فني جهت تأمين ايمني و وزارت بهداشت جهت سلامتي تدوين مي‌شود كه براي كليه كارگاه‌ها، كارفرمايان و كارآموزان الزامي است (ماده 85 قانون كار). شوراي عالي حفاضت فني مسئول تهيه آيين‌نامه‌هاي حفاظت فني مي‌باشد ( ماده 86 قانون كار).
در ايران اشخاص حقيقي و حقوقي كه قصد تأسيس كارخانه داشته باشند بايد طرح‌هاي خود را از نظر ايمني به تأييد وزارت كار (شوراي عالي حفاظت فني) و از نظر سلامت به تأييد وزارت بهداشت برسانند. اين موارد در خصوص واردات ماشين آلات هم صادق است ( مواد 87 الي 90 قانون كار).
در مورد كاركنان نيز كارفرمايان براي حفاظت از ايمني و سلامت كاركنان در محيط كار مكلف به تهيه تمامي وسايل ايمني و ارائه آموزش‌هاي لازم مي‌باشند. همچنين كاركناني كه در معرض بيماري‌هاي ناشي از كار هستند بايد پرونده پزشكي داشته باشند و هر سال يكبار توسط مراكز درماني مورد تأييد، معاينه شده و نتيجه در پرونده آنها ثبت شود. چنانچه بيماري ناشي از كار در فرد تشخيص داده شود كارفرما مكلف است اين فرد را بدون كاهش حق‌السعي در قسمت مناسب ديگري به كار گمارد. در صورت تعدد اين بيماران وزارت كار مكلف است تا از محيط كار براي كنترل موارد ايمني و سلامت بازديد به عمل آورد و با بررسي شرايط و در صورت لزوم براي پيشگيري از بيماري‌هاي محيط كار كميته حفاظت فني و بهداشت كار توسط وزارتخانه‌هاي كار و بهداشت تشكيل خواهد شد. وظيفه كميته مذكور برقراري ارتباط ميان وزارتخانه‌هاي مسئول و كارفرما مي‌باشد و اين كميته از افراد متخصص با تأييد وزارتخانه‌هاي مسئول تشكيل مي‌شود (ماده 91 الي 93 قانون كار).
در صورتي كه كارفرما در مورد ايمني و سلامت حرفه‌اي قصور كند برطبق قانون ملزم به جبران خسارت و مجازات خواهد بود و در صورت قصور كارگر، كارفرما مسئوليتي نخواهد داشت (ماده 94 و 95 قانون كار). به منظور اجراي صحيح اين قوانين و ضوابط حفاظت فني و سلامت كاركنان اداره بازرسي وزارت كار تشكيل شده كه وظايفي از قبيل نظارت براجراي قوانين، آموزش مسائل ايمني و سلامت، بررسي اشكالات قوانين، رسيدگي به حوادث كاري و بازرسي‌هاي منظم بر طبق فانون دارد. نحوه بازرسي و شرايط بازرسان نيز در قانون پيش بيني شده است ( قانون كار مواد 96 الي 106).
7- موازين مربوط به ايمني و بهداشت كار
موازين مربوط به مسائل ايمني و بهداشت كار معمولا به سه دسته تقسيم مي‌شوند:
1. موازين يا استاندارد‌هاي مربوط به ضوابط كلي: اين دسته از موازين شامل اسنادي با عنوان كلي ايمني و بهداشت كار، جلوگيري از حوادث ناشي از كار، خدمات خدمات بهداشتي كار و نيز بازرسي خدمات بهداشتي است.
2. موازين مربوط به خطرات معين: اين دسته شامل موازيني است كه در جهت حمايت كارگران و به طور كلي كاركنان در مقابل نوع خاصي از مخاطره به تصويب رسيده است.
3. موازين مربوط به ايمني در بخش‌هاي خاصي از فعاليت اقتصادي: اين موازين همانطور كه از عنوان آن بر مي‌آيد، شامل ضوابط، راهنمايي‌ها و توصيه‌هايي براي پيشگيري از مخاطراتي مي‌باشد كه ممكن است در بعضي شاخه‌هاي فعاليت اقتصادي بروز كند (حقيقي 1379، 112-113).
8- مديريت ايمني و سلامت محيط كار
در ابتدا ايمني و سلامت به طور حاشيه‌اي مورد توجه مديران قرار مي‌گرفت و گاهي اوقات به صورت يك وظيفه تكميلي از مسئوليت‌هاي عمومي مديران فرض مي‌شد. بعضي مديران اعتقاد دارند كه به كارگيري يك متخصص يا مسئول ايمني و سلامت براي پاسخ به اين مسئوليت و عمل به هر تعهدي در اين زمينه كافي مي‌باشد.
تحقيقات در استراليا نشان داده است كه بيشتر از 80 درصد مديران، آموزشي در زمينه ايمني و سلامت نديده‌اند و عدم آموزش و عدم تأمين منابع كافي توسط كارفرمايان به منظور پوشش قوانين ايمني و سلامت، مهمترين مشكلات در استراليا هستند. اين امر نشان مي‌دهد كه تفكر اغلب كارفرمايان بدون تغيير مانده و اكثر بهبودها بعلت فشار‌هاي خارجي مي‌باشد. البته بايد توجه داشت كه در اكثر كشور‌ها و از جمله ايران شورا هايي جهت نظارت بر ايمني و سلامت وجود دارند كه به كارفرمايان جهت ارتقاء سطح ايمني و سلامت فشار مي‌آورند. مانند اغلب فعاليت‌هاي مديريت منابع انساني، ايمني و سلامت حرفه‌اي نيز به تعهد زيادي نياز دارد كه همه قسمت‌ها را شامل مي‌شود.
جراحت‌ها و بيماري‌هاي مرتبط با كار باعث ضايع شدن منابع انساني سازمان مي‌شود و افزايش تصادفات در كار باعث ايجاد اختلال در خطوط پايين سازمان مي‌شود كه اين عوامل علاوه بر زيان مالي موجب عدم توانايي سازمان در نگهداري كاركنان توانمند مي‌شود. ايمني و سلامت حرفه‌اي تنها رعايت حال ديگران نيست بلكه يك جنبه ضروري و اساسي از بهره‌وري هر سازماني مي‌باشد و اگر سازمان‌ها بتوانند نرخ و مقدار حوادث حرفه‌اي، بيماري‌ها و استرس نامطلوب را كاهش دهند، كيفيت زندگي كاري كاركنان بهبود پيدا كرده و آنها اثربخش‌تر خواهند بود. تصادفات كمتر، بيماري‌ها و علائم استرس كمتر و وجود كيفيت زندگي كاري نتيجه موارد زير است:
بهره وري بيشتر مطابق با روزهاي زيان و غيبت كمتر.
اثربخشي بيشتر از كاركناني كه بيشتر درگير كار شده‌اند.
كاهش نرخ استراحت‌هاي پزشكي و استعلاجي و پرداخت ها به علت دعاوي عليه شركت.
كاهش نرخ ترك خدمت و غيبت مطابق با افزايش رضايت كاركنان.
افزايش انعطاف‌پذيري و قابليت تطبيق در محيط كار در نتيجه افزايش مشاركت و احساس مالكيت.
نرخ انتخاب بالاتر به دليل افزايش جذابيت سازمان به عنوان يك قسمت از كار.
ايجاد يك محيط كار ايمن از نظر عقلي قابل قبول است و در اين راه تعهد مديريت عالي بسيار اهميت دارد و رويكرد آينده نيز اتكا به رهبران ايمني است (استون 2004، 651-652).
9- عوامل كليدي بهبود ايمني و سلامت حرفه‌اي محيط كار
9- 1- فرهنگ
بدون يك فرهنگ مناسب با اين اعتقاد كه جراحت‌ها و بيماري‌ها مي‌توانند قابل اجتناب باشند افراد شروع به مريض شدن، زخمي شدن و مردن خواهند كرد. افراد شروع خوبي در محيط كار نخواهند داشت و امكان ترك خدمت افراد شايسته وجود دارد. پيروي از رويه‌هاي توسعه، ارتباطات درست آموزشي، توجه به جزئيات، هماهنگي، مسئوليت فردي، آموزش كلي و جزئي كاركنان و افزايش دقت افراد ارزش‌هاي اساسي يك فرهنگ مناسب مي‌باشد و تعهد به آنها بايد از مديريت عالي آغاز شود و به سمت مشاركت همه كاركنان در ايمني و سلامت حرفه‌اي برود.
9-2- سيستم ها
در سازمان‌ها سيستم‌هاي مرتبط با ايمني و سلامت حرفه‌اي بايد حاضر و فعال باشند. اين سيستم‌ها شامل القاء، آموزش، سياست‌ها، استانداردها، مميزي، فعاليت‌هاي ايمني، ارزيابي عملكرد و طرح‌هاي بهبود مي‌باشند. به علاوه اين سيستم‌ها بايد شامل مكانيزم‌هاي رسمي و بادوام براي شامل شدن همه كاركنان در برنامه‌هاي ايمني و سلامت حرفه‌اي باشند. اساس اين كار ايجاد يك فرهنگ حمايت كننده و حذف رويه‌هاي بوروكراتيك است تا اهداف فراموش نشده و كاركنان آسيب نبينند.
9-3- سخت افزار
شامل طرح، وسيله و مواد است. نكته مهم در اينجا طراحي خريد، نصب و عمليات بر اساس نياز‌هاي ايمني است. در تهيه سخت افزار بايد دغدغه‌هاي ايمني و سلامت در نظر گرفته شود و از مناسب بودن و ايمني آن اطمينان حاصل شود (استون 2004، 653).
10- اجزاي برنامه ايمني
توسعه فلسفه عمليات مديريت منابع انساني و اهداف استراتژيك
ايجاد اهداف ايمني و سلامت حرفه‌اي
ايجاد تعهد و حمايت مديريت عالي
تقويت پيوسته ايمني و سلامت كاركنان كه يكي از مسئوليت‌هاي مديريت است
تشويق فعاليت مشاركتي بوسيله همه كاركنان
ايجاد پيوسته نظارت‌ها و كنترل‌ها
ساختن پرونده‌هاي مناسب ايمني و سلامت حرفه‌اي
ارزيابي سيستمي برنامه (استون 2004، 653).
11- ارزيابي عملكرد ايمني و سلامت
مميزي ايمني و سلامت، مديران منابع انساني را براي بدست آوردن بازخورد در مورد كارائي و اثربخشي برنامه‌هاي ايمني و سلامت حرفه‌اي سازمان‌ها و انجام عمل درست و اصلاح شده فعال مي‌كند. مميزي ايمني و سلامت حرفه‌اي اين امكان را ايجاد مي‌كند تا در زمان معين و برنامه ريزي شده خطرات به طور سيستماتيك تحت نظر قرار گرفته و كنترل‌هايي به منظور اطمينان از سياست‌هاي ايمني و سلامت حرفه‌اي ايجاد شوند. در انجام اين كار سازمان‌ها بايد ارزيابي يكپارچه را توسعه داده و داده‌هاي مورد نياز مديران به منظور بهبود عملكرد ايمني و سلامت و ايجاد يك فرهنگ ايمني مثبت را تأمين كنند (استون 2004، 655).
11-1- موارد راهنما به منظور ارزيابي عملكرد ايمني و سلامت
بازرسي محيط كار7: توجه اساسي به موارد قابل مشاهده در محيط كار به عنوان يك رويكرد بوسيله ايجاد يك مكان مشاهده و استنباط از طريق مشاهدات
گردش ايمني8: مشاهده و مرور سيستماتيك يك طرح يا مكان، براي مثال بازديد دوره‌اي از محيط كار
نمونه گيري ايمني9: شامل مرور جنبه‌هاي خاص ايمني و سلامت به صورت تصادفي
نمونه گيري رفتار10: ارزيابي رفتار كاركنان بر اساس يك نمونه‌گيري سيستماتيك به منظور ايجاد رفتار‌هاي ايمن كه ممكن است نياز به اصلاح داشته باشد. براي مثال بوسيله آموزش يا طراحي بهبودها.
ارزيابي خطر احتمالي: مثل تحليل درخت تصميم، مورد توجه قرار دادن نماينده (مد) شكست‌ها، تحليل اثر، تحليل وقايع و بررسي احتمالات كه به عنوان يك پيش‌درآمد براي برنامه‌هاي كاهش خطر است.
تكنيك هايHAZAN\HAZOP : حاضر كردن تخصص‌ها، ارزيابي و امكان سنجي بر مبناي اقتضاء و فرايند‌هاي ويژه استقرار به عنوان يك قسمت برنامه ريزي ارزيابي خطر
تحليل داده‌هاي تصادفات، بيماري‌ها و خسارات: ارزيابي وقايع خاص گذشته با رويكرد اجتناب از تكرار
تحليل داده‌هاي خطاي نزديك: گونه‌اي از مورد بالا كه داده‌هاي محتمل ايجاد كننده تصادفات يا وقايع نامطلوب تحليل مي‌شوند ( با رويكرد اجتناب از خطرات مهم)
مديريت با بصيرت و درخت ريسك11: استفاده از يك تحليل درختي منطقي براي تحليل وظايف سازماني مورد نياز در مديريت فناوري‌هاي پر خطر، همچنين بدست آوردن نوعي بينش از بررسي تصادفاتي كه اخيراً رخ داده و مميزي ايمني
تحليل ايمني شغلي12: تحليل يك به يك حوادث رسمي كه در آن تكنيك‌هاي مطالعه كار و تحليل وظيفه براي شناسائي حوادث بالقوه در يك شغل استفاده مي‌شود (استون 2004، 655)
12- چگونگي ايجاد يك برنامه جامع كنترل مخاطرات بالقوه
ايجاد و طراحي يك برنامه جامع كنترل مخاطرات بالقوه به نظر ساده مي‌آيد ولي در عمل بسيار پيچيده است. به طور كلي سه اصل در مديريت كنترل جامع مخاطرات و بيماري‌هاي حرفه‌اي وجود دارد كه بايد به آن توجه كرد:
1. مشخص كردن علل حوادث و آسيب‌هاي ناشي از كار
2. كنترل علل حوادث
3. به حداقل رساندن ضايعت ناشي از حوادث و آسيب‌هاي ناشي از كار
بطور كلي يك برنامه كنترل جامع مخاطرات حرفه‌اي جهت متعادل ساختن عوامل مخاطره آميز و حداكثر كردن سود يك كارخانه برنامه ريزي مي‌شود (حقيقي 1379، 122).
13- انواع برنامه‌هاي ايمني
13-1- برنامه‌هاي ايمني بر مبناي رفتار
مفهوم آن استفاده از فيزيولوژي انساني براي كمك به ارتقاي ايمني محيط كار مي‌باشد. اين برنامه بوسيله كاهش رفتارهايي داراي خطر و ارتقاء ايمني آنها كار مي‌كند. برنامه‌هاي ايمني بر مبناي رفتار به طور كلي بوسيله مديريت پذيرفته شده اما كاركنان چندان از آن راضي نيستند و از آن اكراه دارند. كارگران احساس مي‌كنند كه وقتي مديريت از يك برنامه ايمني بر مبناي رفتار استفاده مي‌كند در اصل مسئوليت ايمني خود را به كاركنان منتقل مي‌كند. برنامه‌هاي ايمني برمبناي رفتار مي‌تواند به عنوان يك روش براي درگير كردن كاركنان استفاده شود. در اين برنامه‌ها تمركز بر روي اصلاح رفتار كاركنان است و يك برنامه ايمني بر مبناي رفتار فرايند ساختن يك سيستم است كه بوسيله آن هر سطح سازمان اعمال زير انجام مي‌شود:
1. تعريف دقيق از اينكه چه رفتار هايي مورد نياز است
2. ارزيابي اينكه آيا آن رفتار‌ها مؤثر هستند
3. تقويت منظم رفتارهايي كه مطلوب هستند
همه سطوح سازمان از توليد تا سطح ارشد شامل اين فرايند مي‌شود و برنامه‌هاي ايمني بر مبناي رفتار در صورتي موجب بهبود‌هاي آينده مي‌شود كه اعمال زير را انجام دهد:
1. تعريف رفتارهايي كه هر سطح سازمان از بالا تا پايين نياز دارد
2. اطمينان از اينكه هر فرد به طور واضح رفتار‌هاي مورد نياز را درك مي‌كند
3. ارزيابي اينكه آيا رفتار‌ها در حقيقت انجام مي‌شوند
4. پاداش‌ها براي رفتار‌ها در يك مبناي منظم (روزانه و يا ساعتي)
ميزان بيماري‌ها و حوادث بستگي به در معرض حادثه و خطر قرار گرفتن دارد. چگونگي اندازه گرفتن اين خطر در شكل 1 نشان داده شده است.
برنامه‌هاي ايمني بر مبناي رفتار به رفتار‌هاي خاصي مانند پوشيدن تجهيزات مناسب و حمايت كننده به عوض تمركز بر روي حذف خطر پاداش مي‌دهد (ميوزا و ويلد 2002).
13-2- برنامه‌هاي ايمني بر مبناي مشوق
براي كاركنان بدون جراحت و حادثه در يك دوره زماني طراحي شده است. كاركنان و اداره كنندگان ايمني و سلامت حرفه‌اي معمولا يك نظر مبهم در مورد برنامه‌هاي ايمني بر مبناي مشوق دارند. وقتي كارفرمايان و كارمندان نوعاً به طور مساعد به اين نوع برنامه‌ها نگاه مي‌كنند اداره كنندگان ايمني و سلامت حرفه‌اي به طور كلي اعتقاد دارند كه برنامه‌هاي ايمني بر مبناي مشوق منجر به عدم گزارش حوادث شده و كارگران اعتقاد دارند كه جو ترس در ميان نيروي كار ايجاد مي‌كند (ميوزا و ويلد 2002).
انواع برنامه‌هاي ايمني بر مبناي مشوق عبارتند از:
1. برنامه ايمني بر مبناي مشوق بر اساس عملكرد: اين برنامه‌ها به عملكرد براي رسيدن به نتايج مطلوب در يك دوره زماني معين پاداش مي‌دهند.
2. برنامه ايمني بر مبناي مشوق بر اساس رفتار: اين برنامه‌ها به رفتار‌هاي خاص پاداش مي‌دهد (مثل پوشيدن لباس‌هاي مناسب شخصي محافظت كننده).
3. برنامه ايمني بر مبناي مشوق غير سنتي: اين برنامه‌ها به كاركناني كه در فعاليت‌هاي خاص مشاركت مي‌كنند (مثل پيشنهادات) پاداش مي‌دهند (ميوزا و ويلد 2002).
14- نظرات جاري در ايمني و سلامت
ايجاد يك محيط كار ايمن و سالم باعث كاهش بيشتر تعداد حوادث و جراحت‌هاي مرتبط با كار مي‌شود. مديران همواره با نظرات مختلف عملي، قانوني و اخلاقي مواجه هستند. كه بسياري از آنها در ارتباط با ايجاد تعادل ميان حريم شخصي (بويژه حريم محرمانه) با نياز‌هاي سازمان مي‌باشد.
برخي نظرات اصلي كه مديران منابع انساني بايد سيستم‌هاي خود را بر مبناي آنها تنظيم كنند عبارتند از ايدز، آزارهاي جنسي، سيگار كشيدن، مواد مخدر، بي حرمتي در محيط كار و تعارضات كاري خانوادگي (استون 2004، 655-662).
متأسفانه در كشور ما به دليل برخي تعصبات بيجا و ملاحظات، توجه بسيار كمي شده است و آمار‌هاي دقيقي در اين موارد موجود نمي‌باشد و تحقيقات و مطالب كمي در اين زمينه موجود است.
15- استرس13
استرس واژه‌اي است در اصل به معني فشار و نيرو. در جهان فيزيكي هر گاه فشاري بر چيزي وارد شود كنشي بر آن وارد مي‌كند، ثبات اجزاي دروني آن را بر هم مي‌زند و تنشي در آن پديد مي‌آورد و بر مي‌آشوبد و سرانجام آن شي را به واكنش مي‌اندازد. در مهندسي گفته مي‌شود كه هر گاه فشار وارده از مقاومت شي در گذرد آن شي متلاشي مي‌شود و از وضعيت موجودش در مي‌آيد. روانشناسان و ديگر صاحبنظران استرس نيز مي‌گويند روي هم جمع شدن رويداد‌هاي زندگي كه سازگاري فرد را با وضع موجودش بر هم مي‌زند موجب استرس مي‌شود (رندال و التماير 1377، 10).
همچنين استرس نرخ ترس و فشار در بدن كه در طول زندگي ايجاد مي‌شود، توصيف شده است. استرس توسط يك دوره كلي از فشار، مشكلات و تجربه‌هاي افراد است كه در طول زندگي بوجود مي‌آيد. خود استرس نه خوب است و نه بد. در حقيقت بعضي درجات استرس عادي است و براي ادامه حيات روزمره لازم است. حتي هنگامي كه افراد استراحت مي‌كنند، درجات كمي از استرس وجود دارد. بدون استرس انگيزه و انرژي وجود نخواهد داشت. استرس براي هر فرد اجتناب ناپذير است. استرس يك وضعيت فشار است كه روي احساسات يك نفر بوسيله فرايند‌ها و شرايط فيزيكي اثر مي‌گذارد و امروزه يكي از مسائل مهم و مورد توجه در حوزه سلامت فردي، سازماني و اجتماعي است (استون 2004، 662).
15-1- استرس شغلي
استرس شغلي را مي‌توان جمع شدن عامل‌هاي استرس زا در وضعيت‌هاي مرتبط با شغل دانست كه بيشتر افراد نسبت به استرس زا بودن آن اتفاق نظر دارند. همچنين استرس شغلي به عنوان كنش متقابل بين شرايط كار و ويژگي‌هاي فردي شاغل، ميزان بيش از حد خواست‌هاي محيط كار و در نتيجه فشار‌هاي مرتبط با آن است كه فرد بتواند از عهده آنها برآيد (راندال و تماير 1377، 36-38).
15-2- سندروم سازگاري عمومي14
طبق نظر هانس پاسخ فردي كه در معرض استرس قرار مي‌گيرد از الگوي عام و يكساني پيروي مي‌كند و اين الگوي معين را سندروم سازگاري عمومي مي‌گويند. اين الگو سه مرحله دارد كه عبارتند از:
1. مرحله هشدار: در اين مرحله بدن پاسخ اوليه‌اي در برابر عامل استرس‌زا خود نشان مي‌دهد. اين مرحله فاصله زماني كوتاهي را در بر مي‌گيرد كه در آن بدن مقاومت كوتاهي از خود نشان مي‌دهد. در اين مرحله تغييراتي در بدن رخ مي‌دهد تا آن را براي پاسخي فوري آماده كند. ضربان قلب تند مي‌شود فشار خون بالا مي‌رود و قند آزاد مي‌شود تا انرژي لازم را براي عمل فراهم كند.
2. مرحله مقاومت: در صورتي كه عامل استرس‌زا به قوت خود باقي بماند مرحله دوم يا مقاومت فرا مي‌رسد. در اين مرحله پاسخ‌هاي اوليه‌اي كه در مرحله هشدار ظاهر شده بودند جاي خود را به ناسازگاري طولاني‌تري مي‌دهند. در اين مرحله تلاشي مداوم از جانب فرد صورت مي‌گيرد تا با عامل استرس‌زا سازگاري برقرار كند يا با آن خو بگيرد.
3. مرحله از پا در آمدن: اين اصطلاح به اين معني است كه بدن نمي‌تواند به مبارزه خود با عامل استرس‌زا ادامه دهد. انرژي لازم براي ادامه سازگاري تمام مي‌شود و فرد از توان مي‌افتد. بنابراين وجه مشخصه مرحله سوم عبارت است از دست دادن مقاومت در برابر عامل استرس، فرسودگي و از پا در آمدن (راندال و آلتماير 1377، 23-25).
15-3- ايجاد كننده‌هاي استرس15
استرس‌زا‌ها عواملي هستند كه موجب استرس مي‌شوند. آنها مانند شرايطي هستند كه كه آغاز كننده يك تغيير در شرايط فيزيكي يا رواني مي‌باشند. به عبارت ديگر برهم زننده تعادل فيزيكي و رواني هستند. استرس‌زا‌ها مثبت يا منفي مي‌باشند و عكس العمل‌هاي فيزيولوژيكي در فرد ايجاد مي‌كنند. تپش قلب، افزايش فشار خون، خشكي دهان، تنفس سريع ، اغلب عكس العمل‌هاي غالب در مقابل استرس‌زا‌ها هستند. همچنين حالت‌هاي احساسي مختلف نيز باعث اين عكس‌العمل‌ها مي‌شوند و سطوح استرس بوسيله وقايع غير مترقبه مطلوب يا نامطلوب افزايش پيدا مي‌كند اما فقط در صورتي كه از حد معيني فراتر رود باعث ايجاد درد و بيماري در افراد مي‌شود (استون 2004، 662).
15-4- منابع استرس
همه كاركنان با استرس مواجه هستند و اين يك قسمت از وجود هر فرد است. چگونگي هدايت استرس توسط هر فرد ممكن است به زندگي شادتر و يا تخريب زندگي كاري و سلامتي منجر شود. اين بستگي به طرز تلقي افراد نسبت به استرس دارد كه آن را يك تهديد يا يك چالش درك كنند.
منابع واقعي استرس بي‌انتها هستند. تاكنون سه گروه كلي از منابع استرس شناسائي شده‌اند كه گروهي مربوط به عوامل شرايط كاري، گروهي مربوط به صفات شخصيتي فرد و گروهي نيز مربوط به عوامل محيطي خارجي مي‌باشند كه در شكل 2 (استون 2004، 663) نشان داده شده‌اند.
به طور كلي تركيب اين منابع باعث ايجاد استرس در افراد مي‌شوند. همچنين با توجه به مطالعات انجام شده عوامل خارجي مانند زندگي خانوادگي اثر بيشتري در ايجاد استرس كاركنان دارند (استون 2004، 662).
15-5- علل كاري استرس
استرس‌هاي محيط كار بوسيله غيبت‌ها، تأخير‌ها و ناتواني‌هاي مرتبط با استرس كاركنان يك بار سنگين بر روي سازمان تحميل مي‌كند. تحقيقات در استراليا نشان داده است كه بيشتر از يك روز در ماه كاركنان به دليل افسردگي، مواد مخدر يا اضطراب از كار باز مي‌مانند. تحقيقات ديگري نشان داده است افراد مجرد به خصوص زنان بيشتر در معرض خطرات استرس مي‌باشند. در يك تحقيق ديگر نيز اين نتيجه حاصل شده است كه بيكاري زياد، عدم امنيت شغلي، قرارداد‌هاي كوتاه مدت و فشار زماني روي كاركنان با استرس مرتبط هستند. همچنين نگراني از آينده شركت، عدم تطابق نياز‌ها و احساسات و عدم مالكيت مي‌تواند ايجاد استرس كند.
هر يك از جنبه‌هاي كار مي‌توانند موجب استرس شوند. دربعضي حرفه‌ها (براي مثال قانون، پزشكي، مالي، مشاوره و تكنولوژي) كار زيادي انجام مي‌شود و نگراني زيادي براي ارتقاء وجود دارد.
بعضي عوامل اصلي استرس در محيط كار در زير آمده است (استون 2004، 663؛ فيربوردر و ديگران 2003؛ لارسون 2004):
15-5-1- بار زياد كاري
انجام كار زياد، بار اطلاعات زياد كار كردن براي ساعت‌هاي طولاني و داشتن جلسات بدون وقفه از فراوان‌ترين علل استرس هستند. اگر اين عوامل در دوره‌هاي زماني طولاني ادامه يابند مي‌توانند منجر به اتلاف انرژي در فرد شوند زيرا فشار‌هاي اقتصادي و كشمكش براي باقي ماندن در استاندارد‌هاي زندگي، افزايش كارمندان و يافتن خود در مقابل كوهي از كار هميشه فرا روي افراد هستند و حتي ممكن است فشار‌هاي كاري به خانواده نيز منتقل شوند. طبق تحقيقات انجام شده در كشور‌هاي مختلف اين بارهاي كاري بيش از اندازه و نداشتن تعطيلات موجب افزايش هزينه‌هاي ناشي از تصادفات و خستگي و همچنين بيماري‌هاي مرتبط شده‌اند.
15-5-2- فشار كاري كم
به طور تعجب‌آوري انجام دادن كار كم نيز يكي از علل استرس است. درماندگي، سررفتن حوصله، نارضايتي و خستگي و زياد در خانه ماندن سلامتي را كاهش مي‌دهد. برطبق مطالعه‌اي كه در كشور سوئيس انجام شده سر رفتن حوصله خطر بيشتري از استرس ناشي از كار و تقاضاي شغلي براي سلامتي دارد.
