بخشی از مقاله
امکان سنجی نوسازي بافت فرسوده محله هادي آباد قزوین با رویکرد پایداري اجتماعی
چکیده
مداخله در بافتهاي فرسوده شهري در سطح کشورهاي مختلف جهان از سابقه چند صد ساله برخوردار است .در کشور ایران نیز به دلیل وجود شهرهایی با بافت قدیمی، این امر به شکل مدرن آن از چند دهه پیش در حال انجام می باشد .تا کنون در سطح کشور هاي دنیا و در سطح ایران از الگوها و روشهاي متعددي جهت مداخله در بافت هاي فرسوده شهري استفاده شده است. پرسش اصلی پژوهش این است که نوسازي بافت فرسوده چه تاثیري بر رفتارهاي اجتماعی مردم دارد؟ هدف از این پژوهش شناخت ضعفها و تهدیدات موجود در محله هادي آباد قزوین و ارائه شیوه مناسب مداخله با رویکرد پایداري اجتماعی درآن می باشد. در راستاي دستیابی به این هدف، نظریات و اندیشه هاي جهانی و تجارب موفق داخلی
و خارجی و طرحهاي پژوهشی بررسی می گردد و با استفاده از پرسشنامه و مشاهدات و مطالعات میدانی و روش
تحلیل رضایت- اهمیت میزان اهمیت شاخصهاي پایداري اجتماعی از نظر مردم و ضعفها و قوتها و تهدیدات و فرصتها بررسی و استراتژي مناسب انتخاب می گردد و پیشنهاداتی در قالب راهبردهایی براي بهسازي این بافت ارائه می شود.
کلیديواژههاي : مداخله، بافت فرسوده، پایداري اجتماعی، استراتژي، بهسازي
-1 مقدمه
بافتهاي فرسوده و اقدام به نوسازي آن از جمله مقولاتی است که با مرور زمان معنا و گستره آن روز به روز وسعت یافته و در هر دوره استنباطی جدید از آن حاصل می گردد، به گونه اي که همانند یک درخت در حال رشد مداوم پوست اندازي نموده و ماهیتی تازه می یابد، در عین حال که مفهوم ریشه اي آن همواره پابرجاست (عندلیب،.(19:1389 بافت هاي تاریخی شهرها که اغلب گنجینه اي از عناصر ارزشمند معماري و شهري را توأمان در خود دارند، آینه اي گویا از فرهنگ، تاریخ و هویت جمعی هستند و از این رو سرمایه هاي بالقوه و نهفته اي به منظور جذب گردشگران و بهره وري هاي فرهنگی و بازنمایی ارزش هاي کم و بیش فراموش شده بومی شمرده می شوند . کوتاهی در امر مرمت و احیاي آنها و عدم برنامه ریزي درست و اصولی در این زمینه، صرف نظر از پیامدهاي اجتماعی- مدنی اي که به همراه دارد، به منزله پس زدن ثروت هاي ملی و اهمال در انتقال میراث ارزشمندي است که از پیشینیان به ما رسیده است و باید به همراه ارزش هاي عصر حاضر، غنی تر از گذشته، به آیندگان منتقل گردد (علیشاهی، .(2008
در نوسازي محلات شهري که زندگی انسانها و اجتماعات محلی در آنها جریان دارد، پیچیدگی مسائل مربوط به بافت، بار معنایی آن را دو چندان می سازد و پرسشهایی بسی سخت تر را مطرح می نماید و آن اینکه، عوامل فرسودگی در بافتهاي شهري چیست؟ آیا عوامل معین و اندك هستند که نوسازي آنها امري بسیط است؟ یا اینکه این عوامل، گوناگون و متعدد هستند که نوسازي را امري سخت و پیچیده می نماید؟ آیا اصولا تنها کالبد در بافتهاي شهري دچار فرسودگی می شود و نیاز به نوسازي دارد؟ ویا اینکه عوامل و ساختارهاي دیگري نیز، خود فرسوده می شوند و فرسودگی را به بافت و کالبد محلات شهري تحمیل می نمایند و در نهایت، آیا فرسودگی کالبدي، در حقیقت نمودي از فرسودگی کل فضاهاي زیستی و فعالیتهاي اقتصادي و اجتماعی را در بافت نشان می دهد؟ بدیهی است توجه به این پرسشها، به اهداف نوسازي بافتهاي فرسوده جهت گیري معین و متناسب می دهد. اهداف نوسازي نیز با توجه به این پرسشها و مسائلی که مطرح می شود، معنا یافته و یا دگرگون می شوند.
این پژوهش با جمع آوري دیدگاه ها، اندیشه ها و تجربیات جهانی از یکسو و نارسایی ها و مشکلات موجود در بافت فرسوده هادي آباد از سوي دیگر، سعی در یافتن و تدوین روش مناسب جهت مداخله در بافت فرسوده هادي آباد دارد . نتایج مورد انتظار این پژوهش عبارت اند از :جمع بندي اندیشه ها و تجربیات جهانی در امر مداخله در بافت هاي فرسوده شهري، جمع بندي سیاست ها و برنامه هایی که تا کنون در کشور ایران در مواجهه با بافت فرسوده اتخاذ شده اند و استخراج مهمترین مشکلات و تنگناها، دستیابی به روش مناسب مداخله براي بافت فرسوده هادي آباد.
-2 ضرورت واهمیت تحقیق:
معمولا تحقیقات را با توجه به نوع استفاده اي که از نتایج تحقیق به عمل خواهد آمد، در دو دسته اصلی تحقیقات بنیادین و کاربردي گروهبندي می کنند. در علم شهرسازي، هر تحقیقی می تواند با هدف کمک به پیشرفت دانش شهرسازي و نیز استفاده کاربردي از نتایج آن مورد توجه قرار گیرد که پژوهش حاضر نیز از این قاعده مستثنی نیست.
بافتهاي فرسوده یکی از پر مسئله ترین مناطق شهري به شمار می روند که با معضلات و مشکلات بسیاري رو به رو هستند. این بافتها از یک سو، از مشکلات کالبدي، عملکردي، ترافیکی و زیست محیطی رنج می برند و از سوي دیگر مهمترین پتانسیل شهرها براي استفاده از زمین جهت اسکان جمعیت، تأمین فضاهاي باز خدماتی و بهبود زیست محیطی محسوب می شوند.
فرسودگی هاي طبیعی عناصر و اجزاي شهري در صورت عدم نوسازي به موقع در مراتبی از اثرات تشدیدي، به اضمحلال زندگی بافتهاي شهري منجر می گردد و مدیریت عادي و روزمره شهري را از مرزهاي مدیریت بحران فراتر می برد. عدم اتخاذ تدبیري مناسب و حاکمیت اراده ي فراگیر، منجر به افزایش وسعت هول انگیز فرسودگی هاي شهري شده و مفاهیم اخلاق جمعی را با چالشی جدي مواجه ساخته است. در چنین شرایطی، راهی جز اتخاذ رویکردي مناسب براي نوسازي بافتهاي فرسوده وجود نخواهد داشت (عندلیب،.(9:1386
در چند دهه اخیر سریعتر شدن روند فرسودگی از روند نوسازي به عنوان یک مشکل و معضل بزرگ براي شهرها می باشد و این پدیده باعث افزایش وسعت بافت فرسوده و میزان فرسودگی به ویژه در محله هاي قدیمی شهرهاي بزرگ شده است
(عندلیب،.(1389
بنابراین مسئله مداخله در بافتهاي فرسوده یکی از مهمترین مسائلی است که درهر شهر باید به آن توجه گردد.
به نظر می رسد پژوهش حاضر بتواند با رد یا تأیید سؤالاتی که مبتنی بر نظریات مختلف مطرح شده است، گامی در جهت تکمیل نظریات و تئوریهاي موجود در زمینه رویکرد پایداري اجتماعی در نوسازي بافتهاي فرسوده شهري بردارد و با بررسی و مطالعات میدانی یا نظرسنجی نتایج کاربردي را ارائه نماید.
-3 سؤالات تحقیق:
نوسازي بافت فرسوده چه تأثیري بر رفتارهاي اجتماعی مردم دارد؟ آیا با نوسازي بافت فرسوده رفتارهاي اجتماعی مردم تغییر می کند؟ پایداري اجتماعی چه تأثیري بر نوسازي بافت فرسوده دارد؟
-4 پیشینه تحقیق:
در رابطه با پیشینه تحقیق در زمینه نوسازي شهري می توان به کتب زیراشاره نمود: اصول نوسازي شهري رویکردي نو به بافتهاي فرسوده (عندلیب،(1389 مجموعه یادداشتهاي نوسازي بافتهاي فرسوده (عندلیب،(1387 نوسازي بافتهاي فرسوده،حرکتی نو در شهر تهران (عندلیب،(1386 بهسازي و نوسازي بافتهاي کهن شهري (حبیبی،(1386 نوسازي و بهسازي شهري (فلامکی،(1384 مرمت شهري (حبیبی و مقصودي،.(1384 هم چنین می توان در این رابطه با پایان نامه هاي زیر اشاره نمود: طراحی مسکن مناسب با رویکرد پایداري اجتماعی (حبیبی، (1385 طراحی تالار شهر اردبیل با رویکرد پایداري اجتماعی
(خوارزمی نژاد، (1388 تالار شهر رشت با رویکرد پایداري اجتماعی (قربانزاده، (1387 و در نهایت برخی از مقالات در این زمینه عبارتند از: نظارت بر نوسازي شهري پایدار (موریاما، (1389 تجدید حیات شهري اجتماعات پایدار (ویدا، (2009
ضرورتها و الزامات ایمنی و پایداري در نوسازي و تجدیدحیات بافت فرسوده (هاشمی، (1391
-5 مبانی نظري
تعاریف و مفاهیم:
بافت فرسوده: بافت فرسوده شهري به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدي و فقدان خدمات شهري آسیب پذیر شده اند و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادي آنها کاسته شده است. به عبارت دیگر، بافت فرسوده شهري به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که یکی از این سه مشخصه را داشته باشند:
الف) بلوکهاي بیش از 50 درصد ابنیه آن ناپایدار و فرسوده باشد.
ب) بلوك هاي بیش از 50 ردصد معابر آن کمتر از 6 متر باشد.
ج) بلوك هاي بیش از 50 درصد ابنیه کمتر از 200 متر مربع باشد (هاشمی فشارکی ، .(2:1391
بهسازي: بهسازي شامل سلسله اقداماتی است که به منظور بهبود کالبد،که در نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه مدت صورت می پذیرد (حبیبی،.(47:1386
نوسازي: مفهوم نوسازي به معناي تجدید بناي ساختمانها، عمل یا فرآیند از میان بردن نشانه هاي خرابی، فرسودگی و ویرانی با مفهوم دوباره سازي و تجدید بناي نو مترادف است (عندلیب، .(192:1389
مرمت شهري: یعنی دخالت آگاهانه در فضاي شهري براي جلوگیري از فرسایش و معاصرسازي آن (حبیبی، .(47:1386
پایداري: از دیدگاه کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، پایداري همانا با تأمین نیازهاي کنونی بدون لطمه زدن به توانایی نسلهاي آینده براي برآوردن نیازهاي خاص خودشان می باشد (دبیدیان، .(7:1389
پایداري اجتماعی: پایداري اجتماعی تحت عنوان زندگی سالم و بارور و هماهنگ با طبیعت تعریف شده است (پورطاهري،
.(8:1388
اجتماعات پایدار: مکان هایی هستند که مردم می خواهند براي حال و آینده در آنجا کار و زندگی کنند. در این مکان ها، نیازهاي ساکنین فعلی و آینده برآورده می شود، آنها نسبت به محیط زیستشان حساس هستند و در بهبود کیفیت زندگی خود مشارکت دارند. این مکان ها امن و امکانات آنها فراگیر است. ساختمان ها به خوبی طراحی شده اند. و فرصت هاي برابر و ارائه خدمات مناسب براي همه وجود دارد ( کول آنتونیو، .(8:2007
-6 نظریه ها:
دیدگاههاي نظري درباره پایداري اجتماعی:
براملی هسته اصلی پایداري اجتماعی را در دو مفهوم »برابري اجتماعی« و »پایداري محلات« می دانست.
بینز و مورگان و سینر مدعی شدند که اجزاي اصلی تشکیل دهنده پایداري اجتماعی برآوردن نیازهاي اصلی انسان غلبه بر ناتوانایی هایی که مربوط به عدم توانایی فردي -رشد مسؤلیت فردي، شامل مسؤلیت اجتماعی و توجه به نیازهاي نسل هاي
آینده حفظ و افزایش موجودي سرمایه اجتماعی، توجه به توزیع برابر فرصت هاي توسعه در زمان حال و آینده -رسمیت شناختن تفاوت هاي جوامع و فرهنگ هاي مختلف و رشد بردباري اجتماعی-توانمندسازي مردم براي مشارکت در شرایط مورد توافق دو جانبه تأثیرگذار بر انتخاب برنامه هاي توسعه و تصمیم گیري در مورد آن می باشند( همان: .(4
آسفا و فروستل بر این عقیده اند که پایداري اجتماعی نهایت توسعه است در حالی که پایدار اقتصادي و زیست محیطی به عنوان اهداف جزئی توسعه پایدار و یا در واقع ابزارهاي دستیابی به آن تلقی می گردند (قدمی، .(3:1389
دیدگاههاي نظري درباره نوسازي بافت فرسوده:
دیدگاه افلاطون را در مورد شهر بهسازي و نوسازي شده و آرمانی بر مبناي دو گونه نیاز: یکی تأمین احتیاجات اولیه مانند خوراك، مسکن مناسب، تولید و توزیع مناسب ثروت و دیگري تأمین احتیاجات معنوي و روحانی انسان از جمله توسعه آموزش، هنر و توسعه امکانات هنري، ورزشی و تفریحی است (پور احمد و شماعی، .(206 : 1384
ارسطو یکی از مهمترین ویژگیهاي شهر توسعه یافته را بهداشت و تندرستی شهروندان می داند (همان: .(207
بر اساس نظر آندره گوتن در روند رشد و توسعه شهر اقدامات بهسازي و نوسازي شهري باید به اوضاع محیط طبیعی و محیط زیست شهري و شرایط بهداشتی در بخش هاي مختلف شهر، اعم از بافت قدیم و جدید توجه داشت (همان: .(210
پاتریک گدس اعتقاد داشت زیربناي شهرسازي و ایجاد شهر توسعه یافته مطالعات محیط طبیعی در برنامه ریزي شهري به ویژه در بهسازي و نوسازي اهمیت زیادي دارد. همچنین معتقد بود در بهسازي و نوسازي شهر باید بنا یا مجموعه هاي شهري با شرایط مکانی و زمانی انطباق و هماهنگی داشته باشد و بهسازي و نوسازي نباید تکرار دیروز باشد بلکه باید تحول و تداوم آن باشد همچنان که در طول تاریخ بوده است البته باید خاطره هاي تاریخی و میراث فرهنگی حفظ شود. آموزش همگانی در بهسازي و نوسازي شهري به کارشناسان و مردم و مسئولان شهر ضروري است (شواي، 341 :1384 و .(349
برپایه نظریه ها، اصول و دستورالعملهاي مرمتی تري فارل می توان دریافت که هدف وي از مرمت شهري، تعمیر و اصلاح وضع موجود است. کاربري مورد نظر وي ضمن انطباق با وضع موجود معاصرسازي است و شیوه د اقدام، بهسازي و نوسازي می باشد و روش مداخله ي آن به صورت موضعی- موضوعی است.
با توجه به دستورالعمل ها، اصول و نظریه هاي مداخله کنستانتین دوکسیادس می توان دریافت هدف وي از مداخله در بافت کهن، سنجش میزان ارزش حفاظت، بهبود یا دوباره سازي بافت با عملکرد قبلی آن و تعیین میزان پاسخگویی و رضایت بخشی ساکنان درباره رفع نیازهاي روزمره و کنونی می باشد. شیوه ي اقدام، بازسازي، نوسازي و بهسازي است و کاربري پیشنهادي معاصرسازي است. روش مداخله به صورت روش جامع مرمت شهري است.
پایداري اجتماعی از دیدگاه نوسازي بافت فرسوده:
- 7 روش گرد آوري اطلاعات:
با توجه به کاربردي بودن پژوهش، روش جمع آوري داده ها بصورت اسنادي و بررسی متون بوده و منابع مورد استفاده کتابها و مجلات تخصصی، طرح هاي پژوهشی مرتبط و استفاده از شبکه جهانی اطلاع رسانی می باشد. همچنین، با توجه به ماهیت داده هاي تحقیق، شیوه پژوهش کیفی (توصیفی- تحلیلی) خواهد بود و مشاهدات و مطالعات میدانی نیز در روند این پروژه انجام می گیرد.
-8 معرفی نمونه موردي
براي تعیین مکان مورد نظر براي انجام تحقیق و تعیین محله اي به عنوان نمونه موردي که باید مورد بررسی قرار گیرد شاخصهاي زیر مد نظر است:
(1 محله مورد نظر باید داراي مشخصه هاي فرسودگی باشد و نوسازي آن ضرورت داشته باشد.
(2 محله باید از نظر کالبدي داراي فرسودگی باشد تا رفتارهاي اجتماعی با توجه به فرسودگی کالبدي بررسی گردد.
مساحت محدوده قانونی قزوین 64130299 هکتار می باشد که 44602 هکتار آن شامل بافت فرسوده می باشد.
بافت فرسوده قزوین شامل دو محدوده مجزا از هم می باشد، که محدوده اول داراي ارزش تاریخی می باشد که شامل بازار قزوین و محلات مرکزي می باشد.
محدوده دوم فاقد ارزش تاریخی می باشد که به منطقه هادي آباد معروف است که با توجه به شاخصهاي فوق این محله که حل مشکلات کالبدي و اجتماعی آن از اولویتهاي اصلی مدیران شهري قزوین می باشد به عنوان محله مورد نظر انتخاب گردید.
محله هادي آباد قزوین منطقه اي به مساحت 57 هکتار در غرب شهر قزوین را شامل می شود که محل اسکان مهاجرینی است که بیشتر بین سالهاي 1352 تا 1362 در این منطقه سکنی گزیده اند. این مجموعه که امروزه به عنوان یک سکونتگاه نامتعارف درون شهري داراي طیف وسیعی از مشکلات کالبدي و اجتماعی است. امروزه جمعیتی بالغ بر 35 هزار نفر (در حدود
11,5 درصد از جمعیت کل شهر) را در وسعتی که تقریبا فقط 4 درصد از سطح شهر می باشد را در خود جاي داده است.
در طی سه دهه گذشته طرحهاي شهري فراوانی براي این منطقه تهیه و تصویب شده ولی متأسفانه به اجرا نرسیده است.عوامل این مسئله را می توان در ضعف مدیریتی، اقدامات متمرکز دولتی و سهیم نکردن شهروندان، وسعت بیش از حد حوزه مداخله طرح، شرایط ناپایدار اقتصادي و تورم و ... بررسی کرد.
موقعیت محله هادي آباد بر روي نقشه:
