بخشی از مقاله
انطباق معماری بناهای شهر سنندج با شرایط زیست اقلیمی (TAMW نمونه موردی : بررسی خانه آصف سنندج )
چکیده
معماری سنتی در هر اقلیم با توجه به شرایط محیطی آن اقلیم، در جهت آسایش انسان شکل گرفته، که راه حل ها و شیوه هایی منطقی جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان را ابداع نموده است. در بررسی بناهای سنتی و بومی سنندج، استفاده از انرژی های تجدید پذیر همچون جریان هوا، نور، حرارت آفتاب و ... در ساخت و سازها مد نظر سازندگان بوده است همچنین سعی شده است تا ساخت بنا بیشترین گرایش را به محیط طبیعی اطراف خود داشته باشد. در این مقاله سعی شده است که ابتدا ویژگی های اقلیمی مناطق سرد و کوهستانی (شهر سنندج) و شرح کلیات وجزئیات اقلیمی عمارت آصف، که راهکارهای ماهرانه ای را در ساخت این عمارت به جهت استفاده ی درست از از منابع تجدید پذیر مورد استفاده قرار داده اند را مورد بررسی قرار داده ایم تا بدین طریق به ارتباط معماری گذشتگان در جهت استفاده بهینه از انرژی پایدار محیط و بهره گیری این نوع انرژی را در ساختمان های امروزی مورد توجه بیشتری قرار دهیم.
واژه های کلیدی :طراحی اقلیمی، معماری سنتی، منابع تجدید پذیر، عمارت آصف، سنندج، شرایط زیست اقلیمی
) مقدمه
در معماری سنتی ایران بناها با توجه به هویت و فرهنگ ایرانی و قومی شکل گرفته اند وهیچ گاه ترکیب و معماری بنا بر خلاف باورهای فرهنگی، دینی وقومی مردم آن ناحیه نبوده است. حتی تزیینات به کار برده شده نیز که از ارکان فرعی معماری به شمار می آیند، از این قاعده مستثنا نبوده اند. در این بناها، ضمن حفظ هویت های فرهنگی در ساخت وساز، همواره پنج اصل مردمواری، پرهیز از بیهودگی، درونگرایی، نیارش (به کار بردن تزئینات در بنا) و استفاده از مصالح بومی رعایت شده است. بنابراین در این مقاله در عمارت اصف با توجه به استفاده از مصالح موجود در محیط و استفاده خردمندانه از زمین ومحیط، ساخت وساز این خانه نیز در نهایت دقت و توجه بوده و از جنبه اقتصادی نیز با توجه به باورهای دینی و فرهنگی در جلوگیری از اسراف، نهایت دقت و کوشش به عمل آمده است تا کارو هزینه اضافی بر صاحب کار تحمیل نشود. آنچه در اینجا شایان توجه است این است که، بیش تر اصولی که در معماری پایدار نوین در قرن بیستم مطرح شد، در معماری سنتی و قدیمی این مرز و بومدر اقلیم های مختلف رعایت می شد، که خود مؤید تاثیر صحیح فرهنگ، دین و سنت های مردم ایران بر چگونگی ساخت و ساز و معماری در سده های پیشین بوده است. امروزه به رغم مطرح شدن مباحث پایداری ، عملا تمامی این أصول توسط پیشینیان ما به کار گرفته میشد. معماران پیشین ناگریز از تکیه بر منابع طبیعی و انرژی های پاک بودهاند که پایان ناپذیرند. این بهره گیری از طبیعت در سطوح مختلف ارتفاعی 9 .3 منابع گوناگون بوده است.
2- پیشینه ومحدوه ی پژوهش در مناطق سرد و کوهستانی(سنندج)
محدوده ی مورد نظر این پژوهش ناحیه ی غرب ایران در کنار سلسله جبال زاگرس و در گستره ای از شهر سنندج می باشد. که شهر سنندج از نظر طبیعی محصور بین تپه هایی در یک جام فضایی قرار گرفته است. به طوری که کوهها و تپه های (آبیدر، کوچک ره ش و توس نوذر) که ادامه سلسله ی جبال زاگرس هستند در اطراف این شهر کشیده شده اند. و در قسمت جنوب غربی و شمال شرقی رشد و گسترش شهر را محدود کرده اند. این شهر به طور کلی تحت تاثیر جریان عمده ی هوای گرم وسرد قرار دارد و اقلیم های گوناکونی به وجود می آورد. شهر سنندج در بهار و تابستان آب وهوای خنک ومعتدل دارد، (شاطریان، 1387). وضعیت توپوگرافی شهر و کوههای اطراف آن باعث شده است که شهر به طور طبیعی در یک دره ی نسبتا مسطح محصور گردد و قطعا شکل گیری در جهات دیگری گسترش پیدا کرده است و همچنین شکل گیری شبکه ی معابر و خیابان های اصلی و فرعی، کوچه ها و محلات بر حسب شیب زمین بوده و حتی بیشتر قسمت های شهر(ساختمان ها)به صورت پله بندی و تراس بندی استقرار یافته و غیراز محلات نوساز، اغلب کوچه ها باریک و پر پیچ وخم و پله ای می باشند.
تصویر 1- در عکس هوای فوق که مربوط به سال 1335 می باشد.1-بازار سنندج 2 قلعه (ارگ سنندج) 3-عمارت آصف وزیری 4- چهار باغ و عمارت خسروآباد 5- چهار باغ قدیم سنندج (ماخذ: سازمان جغرافیای نیروهای مسلح)
شهر کنونی سنندج در روزگار صفوی و در زمان حکومت شاه صفی توسط سلیمان خان اردلان والی کردستان دوباره ساخته شد. که سلیمان خان قلعه ی حکومتی را در بالای تپه ای بنا نمود.و عمارات، حمام، مسجد، بازارو چهارباغ را در خارج و اطراف قلعه ساخت. که از جمله ی این بناها می توان به مسجد جامع سنندج، حمام خان، بازار سنندج، عمارت خسروآباد و عمارت آصف وزیری اشاره کرد. که عمارت آصف با ساختاری منحصر به فرد جزء معماری اصیل محسوب شده و در ادامه ی مقاله، مورد بررسی قرار گرفته است.
چگونگی برخورد با طبیعت و معماری در آن واکنشی است که هر انسانی در نقاط مختلف کره زمین داشته و خواهد داشت و معماری با ارزش باقی مانده از دوران گذشته نشان دهنده فائق آمدن او به صورت کامل یا ناقص به عوامل همچون مسائل اقلیمی ، آب و هوا و ... می باشد. از اینجاست که ما شاهد معماری بومی گوناگون در کشور های مختلف جهان همخوان با اقلیم و فرهنگ می باشیم که ویژیگی های خاص منطقه خود را نشان می دهد. در ایران به علت دارا بودن شرایط گوناگون اقلیم و فرهنگ ویژیگی های خاصی دارد و معماری های متفاوتی هماهنگ با اقلیم در آن به وجود آمده است. در این راستا، سوالی این پژوهشی، بررسی معماری سنتی عمارت آصف، به ویژه شرایط اقلیمی آن می باشد.
4- طراحی اقلیمی بر اساس فرهنگ هواشناسی اقلیمی (W.M.O.182) اقلیم عبارت است از تفسیر مجموعه شرایط جوی که توسط کیفیت و تکامل وضع هوای منطقه معین مشخص می شود. اقلیم به عنوان یک پدیده طبیعی همواره مورد توجه شهرسازان و معماران بوده است هدف از اقلیم شناسی عبارت است از کشف و تعین رفتار طبیعی اتمسفر و بهره برداری از آن جهت منافع انسان ، تقریبا تمام فعالیت های بشری برای تداوم چرخه زندگی به طور کامل مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر هوا و اقلیم می باشد. در تمام طول تاریخ معماری و ساختمان سازی ، طراحان همواره در صدد پاسخ گویی به شرایط آب و هوایی بوده اند، حتی معماران به اصطلاح " سنتی" طراحی اقلیمی دارای بیاندقیق و استادانه ای بوده است. خواه در ساختمان های واقع در شهرهای کوهستانی که درمقابل باد محافظت شده و رو به جنوب می باشند و خواه در پلان خانه های حیاط مرکزی سنتی که جهت حفظ سرمای شب در اقلیم گرم و خشک طراحی شده اند. در این بناهای بومی و سبک های محلی، اقلیم و آب وهوا به عنوان مبنای حیات و فعالیت های انسان در نظر گرفته شده که نهایتا فرم وزیبایی ساختمان ها از آن منتج شده است. طراحی اقلیمی که به نام "زیست اقلیمی ساختمان" نیز نامیده می شود شامل یک سری اصول علمی و کاربردی می باشد که در نظر گرفتن این اصول درطراحی ابنیه توسط طراحان و معماران می تواند منجر به طراحی فضاهای بهینه از نظرآسایش انسان و صرفه جویی در مصرف انرژی شود. طراحی اقلیمی روشی است برای کاهش همه جانبه انرژی یک ساختمان، طراحی ساختمان اولین خط دفاعی درمقابل عوامل اقلیمی خارجی بنا است.(قبادیان، مهدوی، 1372، ص18)عواملی چون حرارت، رطوبت، باد و... در نوع و سبک معماری بناهای شهر مؤثر می باشد. در در مناطق سردسیری نیز می باید سطوح خارجی بناها در خلاف جهت باد غالب منطقه قرار گیرد، پنجره های دوبل و دیوارهای با ضخامت مناسب اجراشوند تا تبادل حرارتی به حداقل برسد. رطوبت نیز در نحوه ساخت و ساز و انتخاب مصالح تأثیر دارند، بنابراین عوامل محیطی دقیقا در چگونگی فرم بناها، جهت گذاری ها، خیابانها، کوچه های شهریوانتخاب مصالح اثر می گذارد. (قبادیان، مهدوی،1372، ص20) اهداف عمده طراحی اقلیمی عبارت است از : کاهش اتلاف انرژی در ساختمان، کاهش تأثیر باد در اتلاف حرارت ساختمان، بهره گیری از انرژی خورشیدی در گرمایش ساختمان، محافظت ساختمان در برابر هوای گرم خارج، محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب، بهره گیری از نوسان روزانه دمای هوا، بهره گیری از شرایط مناسب هوای خارج، ایجاد کوران در فضای داخلی، بهره گیری از رطوبت مطلوب هوا، محافظت از ساختمان در برابر بارندگی، کاهش تأثیر بادهای غبارآلود بر ساختمان، جلوگیری از آلودگی صوتی.
5- معرفی عمارت آصف
این عمارت توسط آصف اعظم (میرزاعلی نقی خان لشکر نویس) در دوره صفویه احداث شد.(رضوی، سلیمانی، 1384، ص200). عمارت آصف درضلع شمالی خیابان امام خمینی واقع شده است. این بنا در بافت قدیمی محله سرتپوله در مجاورت بناهایی همچون" دژسنه "(قلعه سنندج)، مسجد جامع، عمارت ملالطف الله شیخ الاسلام (عمارت حبیبی وسالارسعید) مشیر دیوان قراردارد. این مجموعه ی بزرگ قریب به چهارهزارمترمربع عرصه و اعیانی دارد و درزمره ی خانه های اعیانی مسکونی مورد توجه معماری قرار می گردد. عمارت آصف به شماره 1822 درفهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. واکنون در تملک اداره ی میراث فرهنگی استان کردستان قرار دارد. این بنا علاوه بر سر در نیم هشتی ، دالان ورودی و اتاق تقسیم آب دارای چهار حیاط بیرونی ، اندرونی، مستخدمین و مطبخ است. حیاط بیرونی به عنوان حیاط اصلی دارای پلان مستطیل شکل و دو ایوان و آب نما و باغ چه با طرح چهار باغ است و در ضلع شمالی آن تالار اصلی با تزیینات منحصر به فرد شامل گچ بری ، مقرنس کاری و اورسی های زیبا و پر کاری با نقوش هندسی قرار دارد .در ضلع شرقی حیاط بیرونی فضا هایی شامل راهرو های ارتباطی و دو و سه دری و یک چهار دری قرار دارد. از قسمت های مهم حیاط بیرونی حمام عمارت می باشد که زیباترین حمام تاریخی سنندج به شمار می رود و دارای ستون های سنگی حجاری شده و تزیینات آهک بری و کاشی کاری است. آب مورد نیاز عمارت آصف از یک رشته قنات که از غرب سنندج توسط تنبوشه ی سفالی و لوله های فلزی جدید تامین می شود که برای تنظیم و تقسیم مناسب آب، فضایی در کنار دالان ورودی ساخته شده که به اتاق تقسیم بندی آب معروف است. با توجه به مطالعات صورت گرفته این مجموعه به عنوان "خانه کرد" (موزه مردم شناسی کردستان) درنظرگرفته شده است که درفضاهای این مجموعه به تنوع و گستردگی فرهنگ وآداب و رسوم مردم کرد، به ترتیب آداب و رسوم، آیین ها، مراسم، نحوه ی و ...مردم کرد به معیشت، خوراک، پوشاک، صنایع دستی، هنر های سنتی، شکار، کشاورزی
