بخشی از مقاله
راهبرد جمهوری اسلامی ایران در خصوص تقویت حقوق مخاصمات مسلحانه بین المللی
چکیده
حقوق مخاصمات مسلحانه با قبول واقعیت جنگ به کاهش آلام انسان‌ها می‌اندیشد و به محدود کردن آثار ناشی از جنگ می‌پردازد،لکن رفتار قدرت‌های استعماری افق روشنی را در حفظ و رعایت حقوق بشردوستانه نشان نمی‌دهد.فرهنگ‌سازی و تکیه بر ارزش‌های انسانی و دینی امید به آینده را در انسان‌ها زنده می‌کند. با هدف ارائه راهبرد مناسب برای تقویت حقوق مخاصمات مسلحانه با برخورداری از منابع غنی اسلامی،با به کارگیری روش تحقیق زمینه‌ای-همبستگی و با استفاده از ابزار پرسشنامه و برخورداری از نتیجه مصاحبه‌های انجام شده و بررسی اسناد و مدارک کتابخانه‌ای معلوم می‌گردد که منابع اسلامی سرشار از دستوراتی در خصوص آغاز نکردن جنگ،رعایت حقوق اسراء،عدم تعرض به کسانی که سلاح ندارند و عدم تعرض به غیر نظامیان،زخمی شدگان،زنان،کودکان و افراد سالخورده و حفاظت از محیط زیست می‌باشد. در نتیجه ثابت می‌شود که جمهوری اسلامی ایران با پای‌بندی هرچه بیشتر و مشارکت مؤثر در اجرای حقوق بشردوستانه و حضور رسمی و قدرتمند در جلسات و کنفرانس‌های بین المللی و جلوگیری از یک‌جانبه گرائی قدرت‌های استعماری،می‌تواند موجبات تقویت این رشته از حقوق بین الملل را با تکیه بر مفاهیم اسلامی فراهم آورد.
*کلید واژه
حقوق مخاصمات مسلحانه،حـقوق بـشردوستانه بین المللی،کنوانسیون‌های ژنو،سلاح‌های کشتار جمعی،حقوق بشردوستانه اسلامی.
*مقدمه
امروزه ترویج اصول بشردوستانه به منظور پیشگیری از گسترش دامنهء جـنگ‌ها و رعـایت مـعیارهای انسانی و اخلاقی در مخاصمات مسلحانه بـه صـورت یـک جنبش جهانی درآمده است.حقوق بشردوستانهء بین المللی در سالیان اخیر به عنوان یکی از پرچالش‌ترین مباحث حقوقی در صحنه بین الملل مطرح بـوده و بـسیاری از کـشورها چه از نظر اصلاح قوانین داخلی، چه از نظر الحـاق بـه معاهدات بین المللی و چه از نظر تشکیل کمیته‌های ملی و ارگان‌های مسئول دولتی،در این رابطه اقدامات قابل ملاحظه‌ای را انجام داده‌اند.
جـمهوری اسـلامی ایـران به دلیل الزامات شرعی و مبانی اسلامی و توجه به«اصل تـدافعی بودن»مندرج در دکترین و استراتژی نظامی نیروهای مسلّح و نیز فرهنگ اصیل حاکم از زمان باستان،حتی اگر تعهدات بین المـللی هـم وجـود نمی‌داشت،این اصول را سرلوحهء دفاع نظامی خویش قرار می‌داد.کما ایـن‌که در طـول هشت سال دفاع مقدس نیز علیرغم تحمل جنایات و ددمنشی‌های رژیم بعثی عراق فراتر از مقررات بین المـللی بـه مـسایل بشردوستانه پای‌بند بوده است.
*طرح مسأله
تلاش‌ها و مساعی جامعهء بین الملل بـه خـصوص در قـرن هیجدهم و نوزدهم و کنوانسیون‌های لاهه در سال‌های اول قرن بیستم(7091)،برای اجتناب از جنگ ناکافی بود و نتوانست از وقـوع جـنگ جـهانی اول در سال 4191 جلوگیری کند.میثاق جامعه ملل نیز که در 82 آوریل 9191 در کنفرانس صلح ورسای بر خـرابه‌های جـنگ جهانی اول به اتفاق آرا به تصویب رسید و پیمان‌ها و عهدنامه‌های بعدی هم نتوانست مانع شـعله‌ور شـدن جـنگ جهانی دوم و اتفاقات و مصیبت‌های ناشی از آن شود.تلاش‌های بعد از جنگ جهانی دوم از جمله منشور ملل متحد و دهـ‌ها قـطعنامه،بیانیه،اعلامیه و عهدنامه نیز نتوانستند آتش جنگ را در جامعهء جهانی فرونشانند.
حقوق بشردوستانه بـین المـللی بـا قبول واقعیت جنگ،به کاهش آلام انسان‌ها می‌اندیشد و به محدود کردن آثار ناشی از جنگ می‌پردازد و بـه دلایـل انسان دوستانه،حق طرفین مخاصمه را در انتخاب و استفاده از ابزارها و شیوه‌ای جنگی محدود مـی‌کند.غـیرنظامیان را مـورد حمایت قرار داده،به تأمین شأن و کرامت بالای انسانی و نیز تعقیب،محاکمه و مجازات جنایتکاران جنگی مـی‌پردازد.
بـرای تـحقق اهداف بشردوستانه بین المللی،قراردادها،کنوانسیون‌ها و پروتکل‌های زیادی در خصوص محدودیت‌های نظامی اعـم از«مـحدودیت‌های مربوط به انسان»، «محدودیت‌های مربوط به اماکن»،«محدودیت‌های مربوط به ابزار و ادوات جنگی»و «محدودیت‌های مربوط به روشـ‌های جـنگی»وضع گردیده است،لیکن علیرغم همه این تأکیدات که مورد وفاق بـین المـللی و جوامع بشری است،در کمتر منازعه‌ای می‌توان ایـن پایـ‌بندی بـه حقوق انسان‌ها را مشاهده کرد و همین عامل سـبب تـضعیف این حقوق و بی‌تفاوتی نهادهای بین المللی در تعقیب و پیاده‌سازی آن شده و این سؤآل پیش مـی‌آید کـه چگونه می‌توان موجبات تقویت آن را فـراهم آورد؟
*ضـرورت انجام تـحقیق
جـمهوری اسـلامی ایران جزو پیشگامان احترام به ارزشـ‌های بـشردوستانه بوده و به عنوان یکی از فعالان جنبش جهانی هلال‌احمر و صلیب سرخ،نقش بـسیار فـعالی در زمینه‌سازی‌ها و مذاکرات مقدماتی و کنفرانس‌های مرتبط داشـته است.
باتوجه به ایـن‌که جـمهوری اسلامی ایران آماج تیرهای کـینه تـوزانه دشمنان قرار گرفته و سیاست دشمنان در جهت منزوی ساختن جمهوری اسلامی ایران در برگیرنده تـهمت‌های فـراوانی می‌باشد،لذا ضروری است با اجـرای پژوهـشی عـلمی تهدیدات و فرصت‌ها را شـناخته، امـکانات را مورد تجزیه و تحلیل قـرار دادهـ،نقاط قوت و ضعف خود را مشخص نموده و در نهایت واقع‌گرائی،از تمامی عناصر قدرت ملی استفاده نـموده و بـهترین راهبردهای ممکن را تدوین نمائیم تا بـا الهـام از تعالیم مـکتب اسـلام و بـا مشارکت فعال و مؤثر در زمـینه حقوق بشردوستانه بین المللی موجبات تقویت آن را فراهم آوریم.
*اهداف تحقیق
1.ارائه راهبرد مناسب جهت برخورداری حـقوق مـخاصمات مسلحانه بین المللی از فرهنگ و منابع غـنی اسـلامی.
2.اکـتشاف شـاخص‌های تـقویت و تضعیف حقوق بـشردوستانه بـین المللی.
3.تبیین رویکردهای مناسب به منظور مشارکت و ایجاد رابطهء تفاهم‌آمیز و تأثیرگذار با سازمان‌های مسئول بین المـللی.
4.تـعیین اولویـت پیوستن جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون‌های سـلاح‌های کـشتار جـمعی
*سـؤال‌های تـحقیق
سـؤال 1:آیا پای‌ندی و مشارکت مؤثر در اجرای قراردادهای بشردوستانه بین المللی باعث ایجاد رابطه تفاهم‌آمیز و تأثیرگذار جمهوری اسلامی ایران با سازمان‌های بین المللی می‌شود؟
سؤال 2:آیا از طریق رابطه تفاهم‌آمیز و تـأثیرگذار جمهوری اسلامی ایران با سازمان‌های بین المللی می‌توان موجبات تقویت حقوق بشردوستانه بین المللی را برمبنای مفاهیم اسلامی فراهم آورد؟
*فرضیه
پافشاری و پی‌گیری مؤثر جمهوری اسلامی ایران در اجرا و پیاده‌سازی حقوق بشردوستانه بـین المـللی موجبات تقویت این ضرورت بین المللی را برمبنای مفاهیم اسلامی فراهم می‌آورد.
*نوع تحقیق،روش تحقیق،روش نمونه‌گیری و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
به منظور انجام تحقیق حاضر از روش زمینه‌ای و همبستگی استفاده شده و از روش نـمونه‌گیری تـصادفی-طبقه‌ای نیز به منظور انتخاب نمونه آماری تحقیق استفاده شده است. روش به کار رفته برای تحلیل مباحث نیز،روش«تکیه بر موضوعات نظری»بـا هـدف دست یافتن به دیدگاه‌های جـدید و ژرفـ‌نگری در موضوعات مرتبط با موضوع تحقیق بوده است.روش کمّی تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز براساس آمار توصیفی و استنباطی(مجذور کای)صورت گرفته است.
باتوجه به مـاهیت مـوضوع تحقیق و استفاده‌ای که مـی‌توان از نـتایج حاصله برد،این تحقیق از نوع کاربردی-توسعه‌ای با تأکید بر جنبهء توسعهء رویکرد اسلامی به حقوق مخاصمات مسلحانه می‌باشد.
*جامعهء آماری
صاحب نظران،استادان و دانشجویان رشته‌های حقوق بین الملل،کـارکنان ذیـربط در وزارت امور خارجه،جمعیت هلال احمر،وزارت دفاع،مجلس شورای اسلامی،ستاد کل نیروهای مسلّح،استادان حوزه علمیه قم،نهاد ریاست جمهوری.عامه جامعه آماری این تحقیق را تشکیل می‌دهند که بـراساس آشـنائی آنان بـا اصول راهبردی و حقوق مخاصمات مسلحانه به صورت تصادفی-طبقه‌ای گزینش و مورد پرسش قرار گرفته‌اند.
*چارچوب نظری تـحقیق
«حقوق بشردوستانه»یا«حقوق مخاصمات مسلحانه»و یا«حقوق جنگ»مجموعه‌ای از قـواعد بـین المـللی یا عرفی می‌باشد که مشخصا ناظر بر رفتار قوای متخاصم در جنگ‌های مسلحانه بین المللی یا غیر بـین المـللی است.این قواعد به دلایل انسان دوستانه،طرفین متخاصم را در انتخاب و استفاده از ابزار و شـیوه‌های جـنگ مـحدود می‌کند و افراد انسانی و یا اموال و اشیایی را که مورد آسیب قرار گرفته یا خواهند گرفت مـورد حمایت قرار می‌دهد.(کنعانی، 1831:3-1)این حقوق اهدافی کلیدی را در رویکرد حفاظت از حقوق افراد در مـخاصمات مسلحانه برعهده دارد که عـمده‌ترین آنـها عبارتند از:
الف-احترام به شأن،منزلت و کرامت والای انسان و تضمین حقوق اساسی و حیاتی بشر.
ب-کاهش آلام انسان‌ها و محدود کردن آثار ناشی از جنگ.
ج-تعقیب،محاکمه و مجازات جنایتکاران جنگی.
البته برخی از تشابهات سبب می‌شود تا«حـقوق بشردوستانه»با«حقوق بشر»اشتباه شود حال آنکه این دو باهم تفاوت‌های اساسی و ماهوی داشته و در ادبیات حقوق بین الملل معاصر به دو منظور کاملا متمایز دلالت دارند.بعضی از تفاوتها عبارتند از:
الف-از لحاظ لغوی:«حقوق بـشردوستانه،تـرجمه Humanitarian law و«حقوق بشر» ترجمه Human rights می‌باشد.
ب-از لحاظ تعریف:«حقوق بشردوستانه»مجموعه مقرراتی است که حقوق انسان‌ها را در زمان جنگ و همچنین محدودیت‌های نظامی را در اثناء مخاصمات مسلحانه معین می‌نماید حال آنکه«حقوق بشر»حقوق انـسان‌ها را در زمـان صلح تنظیم می‌کند.
ج-از لحاظ منابع:اسناد تشکیل دهنده حقوق بشردوستانه،کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو مصوب 9491 و پروتکل‌های الحاقی 7791 و کنوانسیون‌های لاهه و سایر اسناد مشابه بوده حال آنکه منابع و موضوع‌های تشکیل دهنده حـقوق بـشر میثاق حقوق مدنی و سیاسی و میثاق اقتصادی و اجتماعی مصوب 6691 می‌باشد.
د-از لحاظ مسئولیت بین المللی:در موراد نقض حقوق بشر فقط دولت‌ها مسئول هستند لکن مسئولیت نقض مقررات حقوق بشر دوستانه عـلاوه بـر دولتـ‌ها شامل افراد متخلف نیز مـی‌گردد.(کـمیته مـلّی حقوق بشر دوستانه،1831:3(
اصول اساسی حقوق بشر دوستانه
الف-اصل رفتار انسانی و عدم تبعیض:با همه انسان‌ها باید رفتاری انسانی و بدون هـرگونه تـبعیض نـاشی از جنسیت،ملیّت،نژاد،مذهب یا عقاید سیاسی صـورت گـیرد.
ب-اصل ضرورت نظامی:هر فعالیت نظامی باید براساس دلایل نظامی توجیه شده باشد. فعالیتی که فاقد ضرورت نظامی بـاشد،مـمنوع اسـت.این بدان معنا است که حمله به غیر نظامیان و کـسانی که خارج از صحنه نبرد قرار دارند ممنوع است.همچنین هر اقدامی که بر حسب ضرورت برای انهدام امـوال دشـمن بـه عمل می‌آید،باید با قواعد مربوط به تمایز و تناسب مطابقت داشـته بـاشد.ضرورت نظامی را نمی‌توان به عنوان دستاویزی برای توجیه اهمال،بی‌مبالاتی و رفتار حرفه‌ای مطرح نمود.
ج-اصل مـحدودیت:سـلاح‌ها و روشـ‌های جنگی قابل استفاده،محدود است.استفاده از سلاح‌ایی که آسیب‌های غیر ضروری یـا جـراحات بـیش از حد لزوم وارد می‌نمایند.ممنوع است.
منظور سلاح‌هایی است که جراحات غیر قابل علاج وارد کرده یـا مـوجب مـرگی دردناک و تدریجی می‌شوند.
د-اصل تفکیک:بین نظامیان و غیر نظامیان باید تفکیک صورت گیرد.نـظامیان مـجازند مستقیما در مخاصمات شرکت کنند.لذا نظامیان را می‌توان هدف قرار داد.لکن غیر نظامیان از حمله در امـان هـستند مـگر آنکه مستقیما در مخاصمات شرکت نمایند.همچنین باید بین اهداف نظامی که می‌توان آنها را هـدف حـمله قرار داد و اموال و اشیاء غیر نظامی که نباید هدف حمله قرار گیرند،تفکیک صـورت گـیرد.امـوال غیر نظامی را صرفا برای استفاده جهت مقاصد ضروری نظامی،می‌توان مصادره نمود.هـ-اصل تـناسب:صـدمات ناشی از یک حمله،در مقایسه با مزیت نظامی و قطعی که از آن حمله انتظار مـی‌رود نـباید بـیشتر باشد.دیوان بین المللی دادگستری در پاراگراف 09 رأی مشورتی 6991 در مورد کاربرد سلاح‌های هسته‌ای اعلام کرد کـه دو اصـل تـفکیک و تناسب اصول اساسی حقوق بشر دوستانه می‌باشند.
و-اصل حسن نیّت:در هرگونه مـذاکره مـیان طرف‌های متخاصم،اصل حسن نیّت باید رعایت شود.(کنعانی،5831:02(
حقوق بشر دوستانه در اسلام
هدف مطلوب از زنـدگی بـشر تحصیل کمال واقعی است که براساس دین اسلام،تنها در پرتوی بندگی خـدا بـه دست می‌آید.بنابراین بشر نسبت به آنـچه بـرای رسـیدن به کمال مطلوب ضروری است«حق»دارد؛ایـن نـوع از«ارزش ذاتی»دارد.سایر اموری که در این جهان با عنوان حق بشر دارای ارزش می‌شوند،ارزش«تبعی»دارنـد.
انـسان‌ها در فرآیند رسیدن به کمال مـطلوب دارای حـقوقی بنیادین هـستند کـه خـداوند آنها را به‌طور تکوینی و یا تشریعی بـه بـشر ارزانی داشته است و کسی حق سلب آنها را از او ندارد.
حق حیات،قدرت،عـلم و اخـتیار ارکان حقوق بنیادین بشر می‌باشند.بـه بیان دیگر،انسان در فـرایند تـکامل معنوی خویش باید دست کـم دارایـ چهار ویژگی باشد که هریک از آنها به عنوان حق ضروری بشر در مسیر تـکامل مـعنوی و رستگاری جاودانه‌اش به شمار مـی‌آیند.
سـزاواری انـسان برای وصول بـه مـقام خلیفهء الهی به حـق بـنیادین دیگری در میان حقوق بشر اشاره می‌کند که«حق کرامت»نام دارد.حقّ کرامت به مـعنای حـق رعایت عزت نفس آدمی است.حـق کـرامت حقّی غـیر مـشروط اسـت.یعنی همه انسان‌ها در هـر سرزمینی که زندگی کنند، یا به هر زبانی که سخن بگویند،یا به هر رنـگی کـه باشند،یا به هر آیینی کـه مـعتقد بـاشند،تـنها بـه دلیل این‌که دارای روحـی هـستند که از عالم امر به آنها افاضه شده است دارای احترام‌اند که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«و نفخت فـیه مـن روحـی»
(92:حجر)یعنی من روح خود را در کالبد انـسان دمـیدم و در جـای دیـگر مـی‌فرماید:
«و لقـد کرمنا بنی آدم»
(07:اسراء)و نیز می‌فرماید:
«من قتل نفسا بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل النّاس جمیعا و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعا.»
(23:مائده)یعنی هرکس انسانی را بـدون این‌که کسی را کشته باشد یا فسادی انجام داده باشد بکشد،مثل این است که همه بشر را کشته و هرکس انسانی را از مرگ نجات دهد،مثل این است که همه انسان‌ها را حیات بخشیده اسـت.از ایـن آیه شریفه فهمیده می‌شود حق حیات هر انسان به منزله حق زندگانی همه انسان‌ها است.
در روایت‌های اسلامی نیز عباراتی وجود دارد که احترام و عزت انسان با ایمان را از احترام قبله مـسلمانان کـه از احترامی بسیار زیاد برخوردار است بیشتر دانسته‌اند.
این حق کرامت،نه تنها در شرایط صلح،بلکه در مواقع جنگ نیز باید رعایت گردد.اسلام قـوانین مـربوط به جنگ را به گونه‌ای تـشریع نـموده است که با کمترین خون‌ریزی و تخریب، آن هدف کلّی همراه با حفظ کرامت انسان تأمین شود.ازاین‌رو،با اعمالی که در جنگ با عزّت و کرامت بـشر در مـسیر تکامل وی ناسازگاری دارد مخالف اسـت.(طـالبی،5831،همایش اسلام و حقوق بشر دوستانه).اینک به پاره‌ای از حقوق بشر دوستانه اسلامی اشاره می‌شود:
الف-پرهیز از ستمکاری:خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«و قتلوا فی سبیل الله الّذین یقتلونکم و لا تعتدوا انّ الله لا یحب المعتدین»
(091:بـقره)یـعنی در راه خدا با آنان که به جنگ و دشمنی شما برخیزند جهاد کنید.لیکن ستمکار نباشید که خدا ستمگر را دوست ندارد.
ب-پرهیز از خون‌ریزی و غارت و انتقام جوئی:پیامبر اکرم(ص)هنگام فتح مکه فـرمود: "هـر کس بـه خانهء ابوسفیان درآید در امان است و هرکس در خانهء خویش ببندد در امان است و هرکس به مسجد الحرام درآید در امـان است."سپاه اسلام مکّه را پس از بیست سال سرسختی و مقاومت،بدون خون‌ریزی فـتح کـرد.رحـمت پیامبر مکّه را فرا گرفت.محمد(ص)انتقام نگرفت،اسیر نگرفت،غارت نکرد،رفتار پیامبر دل‌های سخت‌ترین دشمنان خـویش را بـه هیجان آورد،کینه‌های کهنه را شست و جای آن را محبت وی پر کرد.(دلشاد تهرانی،3831: 89(
ج-رفتار با دشمن شـکست خـورده:مـولای متقیان حضرت علی(ع)در جنگ با معاویه خطاب به سربازان و فرماندهان خود چنین می‌فرمایند:
«چنانچه آنـها را به خواست خدا شکست دادید،هیچ فرد در حال فرار را نکشید،جان هیچ مـجروحی را نستانید،هیچ اسیری را گـردن نـزنید،مردگان را مثله نکنید،به داخل هیچ خانه یا سراپرده‌ای بدون اذن صاحب آن داخل نشوید،اموال آنان به جز اموالی که در لشکر به دست شما می‌افتد به غارت مبرید.این اموال متعلق بـه وراث آنان است که طبق مقررات ارث اسلامی باید میان آنها تقسیم شود.زنان را سخن زشت مگوئید و آزار نرسانید حتی اگر بزرگان شما را سب کنند یا نوامیس شما را مورد دشنام قرار دهند.»(فـیض الاسـلام،5631 هـ ق:158(
د-رفتار با اسیران:پس از آنکه امیر المؤمنین(ع)ضربت خورد و در محراب افتاد،امام حسن مجتبی(ع)سر پدر را به زانو گرفت.حضرت فرمود:«پسرم با اسیر در دستت مدارا نما و به او رحم کـن و او را نـیکو بدار و با شفقت و مهربانی با او رفتار کن.»پس حضرت غش کرد. پس از ساعتی که به هوش آمد،فرزندش امام حسن(ع)ظرفی از شیر به پدر تقدیم کرد. امیر المؤمنین(ع)چون مقداری از آن شـیر نـوشید فرمود:«این شیر را برای قاتل من که در دستتان اسیر است،ببرید.»سپس به امام مجتبی(ع)رو کرد و فرمود:«پسرم به حقی که بر تو دارم.غذا و نوشیدنی اسیرت را نیکو بدار و تـا زمـانی کـه زنده‌ام با او مدارا کن و از آنـچه خـود مـی‌خوری به او بخوران و از آنچه خود می‌آشامی به او بنوشان تا بزرگوارتر از او گردی.» (الجعفریات:35)
هـ-منع آغازگری در جنگ:علی(ع)می‌فرمایند:«هیچ گاه دعوت‌کننده بـه مـبارزه مـباش و جنگ‌طلبی مکن،زیرا به درستی که دعوت‌کننده و آغـازگر اسـت که متجاوز و طاغی است».(بحار،ج 001:92)
و-ممنوعیت تعرض به کودکان،زخم خوردگان و رفتار با غیر نظامیان:
علی(ع)می‌فرمایند:«بچه‌ها را بـه اسـیری نـگیرید و به زخمی حمله نکنید و دنبال کسی که در حال فرار اسـت نروید.هرکس در خانه‌ش را بست و سلاح بر زمین نهاد،ایمن است».
این سنت و روشی است که پس از امروز باید عـمل شـود و بـه سیره و سنت تبدیل گردد. (مستدرک الوسائل،ج 11:45)
ز-محیط زیست
در مناطق جنگی:یـکی دیـگر از لوازم رعایت حق کرامت انسان در حال جنگ حفظ محیط زیست وی و پرهیز از هرگونه آلودگی آن است.در این زمینه سـفارشات و دسـتورهایی از پیـامبر اسلام(ص)و امامان معصوم(ع)رسیده است.
