بخشی از مقاله
مقدمه
مصرف گیاهان براي درمان سابقهاي به قدمت عمر انـسان دارد. در سالهاي اخیـر کـاربرد گیاهـان دارویـی بـا توجـه بـه عوارض و هزینه کمتر و سازگاري بیماران به این داروها و بـه
لحاظ اثرهاي جانبی شناخته شده داروهـاي سـنتتیک افـزایش یافته است. در ایـران نزدیـک بـه هـشت هـزار گونـه گیـاهی میروید که اغلب این گیاهان میتوانند داراي اثرهـاي دارویـی باشـند. گونـههـاي تیـره نعنـاع بـه جهـت داشـتن صـفات و
T. daenensis
T. daenensis
T. pubescens
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 26، شماره 1 15
اختصاصات مهم دارویی و غذایی جزء اولین تیرههایی هـستند که توسط گیاهشناسـان شناسـایی شـدهانـد (زرگـري، .(1372
گیاهان این تیره در سراسر جهان پراکنده هـستند، امـا بـهطـور خاصی در مناطق مدیترانهاي تجمع دارند (قهرمان، .(1373
جنس آویشن (Thymus) در جهان در حدود 250 گونه را دارا میباشد که 14 گونه از این جنس در ایـران پـراکنش دارد که 4 گونه از آن انحصاري کشورمان هـستند ( Stahl-Biskup
& Saez, 2002؛ .(Rechinger, 1982 بیشترین گیاهان جـنس
آویشن بهطور گستردهاي در مناطق مختلـف جهـان بـهعنـوان نوشیدنی (چـاي)، طعـمدهنـده غـذایی (ادویـه و چاشـنی) و
داروي گیاهی بکار مـیرود .(Stahl-Biskup & Saez, 2002)
11 گونه از این جنس در غرب و شمال غرب ایـران پـراکنش دارد (جمزاد، .(1373 یکی از گونههایی که پراکنش آن محدود به شمال غرب کشور شامل دو استان آذربایجانشرقی و غربی میشود، آویشن آذربایجانی با نام علمـی Thymus migricus
Klokov & Desj. Shost. میباشد .(Rechinger, 1982) ایـن
گیاه در مناطق پراکنش خود توسط افراد محلی »کهلیک اوتـی« خوانده میشود (مظفریان، (1386 و از لحـاظ دامنـه پـراکنش علاوه بـر شـمال غـرب ایـران، در شـرق ترکیـه، نخجـوان و
ارمنستان پـراکنش دارد Jalas, 1982)؛ .(Rechinger, 1982 از
سرشاخههاي گلدار این گیاه در شمال غرب کشور مشابه سـایر گونههاي جنس آویشن، به صورت دمکرده و جوشانده بهعنوان ضد نفخ، هضمکننده غذا، ضداسپاسم، ضدسرفه و خلـطآور در درمان سرماخوردگی مصرف میشود (زرگري، .(1372
از لحاظ مشخصات ظاهري، آویشن آذربایجانی ( Thymus (migricus گیاهیست پایـا بـه ارتفـاع 12-28 سـانتیمتـر، در قاعده چوبی و بسیار منشعب، انـشعابهاي آن بـه طـول 4-11
سانتیمتـر و کـركدار مـیباشـند. شـکل بـرگ تخـممرغـی، تخممرغی- مثلثی و گاهی تخممرغـی- نیـزهاي اسـت. رنـگ
سطح فوقانی برگ سبز زیتونی و رنگ سطح تحتـانی آن سـبز روشن تا سبز زیتونی میباشد. کاسـبرگهـا داراي رنـگ سـبز بوده و گلها صورتی، صورتی متمایـل بـه سـفید و بـه نـدرت سفید رنگ هستند که به صورت مجتمع در گرزنهایی متراکم
قرار دارند Jalas, 1982)؛ .(Rechinger, 1982
تحقیقات متعددي روي شناسایی و بررسی ترکیبهاي اسانس گونههاي مختلف از جنس آویشن در ایران
صورت گرفته است. اندامهاي هوایی گونه
از چهار رویشگاه مختلف استان تهران در دو مرحله قبل
از گلدهی و گلدهی کامل جمعآوري و روغن اسانس آن به روش تقطیر با بخار آب اسانسگیري شد. 25 ترکیب در مرحله قبل از گلدهی و 26 ترکیب در مرحله گلدهی شناسایی شد. ترکیبهاي عمده شامل کارواکرول، تیمول، گاما-ترپینن، پارا-سیمن، بورنئول و متیل کارواکرول بود
(عسگري و همکاران، .(1382 در بررسی که بر روي روغن اسانس استحصال شده از اندامهاي هوایی گونه
که از همدان جمعآوري شده بود انجام
شد، در میان 43 ترکیب شناسایی شده، 5 ترکیب تیمول
73/9) درصد)، کارواکرول 6/7) درصد)، پارا-سیمن
4/6) درصد)، بتا-بیسابولن 1/5) درصد) و ترپینن--4ال
1/4) درصد) داراي بالاترین درصد بودند ( Sajjadi & .(Khatamsaz, 2003 نتایج مطالعه انجام شده بر روي گونه T. eriocalyx جمعآوري شده از نقاط مختلف ایران نشان داد که سه ترکیب لینالول (%1/8-%60/4)، ژرانیول
(%0/1-%50/5) و تیمول (%1/6-%58/4) از درصد بالایی برخوردارند .(Sefidkon et al., 2005) در بررسی
ترکیبهاي موجود در روغن اسانس گونه
جمعآوري شده از چهار منطقه مختلف استان اصفهان، 27
ترکیب شناسایی شد که پنج ترکیب اصلی تیمول
61 بررسی ترکیبهاي شیمیایی اسانس آویشن آذربایجانی...
(%51/3-%78/3)، پارا-سیمن (%2/7-%7/6)، گاما-ترپینن
(%2/7-%10/1)، کاواکرول (%2/0-%9/2) و بتا-کاریوفیلن
(%2/4-%4/3)، بالاترین غلظت را به خود اختصاص دادند.
در این تحقیق مشخص شد که نمونه اسانس منطقه سمیرم بیشترین مقدار ترکیبهاي اختصاصی مربوط به اسانس آویشن را داراست و در مقابل نمونه اسانس منطقه گلپایگان داراي کمترین مقدار ترکیبهاي اختصاصی آویشن میباشد (برازنده و باقرزاده، .(1386
در مورد گونه مورد بررسی در این مقاله، تاکنون تحقیقی انجام نشده و هدف از این پژوهش شناسایی و مقایسه ترکیبهاي شیمیایی این گونه در سه منطقه از استان آذربایجانغربی است تا بهترین منطقه از نظر بازده اسانس و ترکیبهاي شیمیایی اختصاصی آویشن مشخص شود تا گامی در جهت شروع کارهاي اصلاحی این گونه برداشته شود.
مواد و روشها
الف- جمعآوري و شناسایی
سرشاخههاي گلدار گونه Thymus migricus Klokov &
Desj. Shost. در اوایل خرداد 1387 از کوههاي اطراف گردنه قوشچی واقع در 60 کیلومتري شمالغربی ارومیه، کوههاي اطراف سد نازلو در 20 کیلومتري غرب ارومیه و منطقه تفریحی بند در 12 کیلومتري جنوب غربی ارومیه، واقع در استان آذربایجانغربی جمعآوري شدند. نمونهها با استفاده از فلورا ایرانیکا و فلور ترکیه شناسایی شدند Jalas, 1982)؛ Rechinger, (1982 و تعدادي نمونه نیز به هرباریوم پردیس کشاورزي و منابع طبیعی دانشگاه تهران بهعنوان سند اهدا گردید.
ب- روش استخراج اسانس
سرشاخههاي گلدار پس از جمعآوري، در سایه و در دماي اتاق خشک شدند. نمونهها پس از خشک شدن در
پاکتهاي کاغذي نگهداري و جهت تعیین درصد روغن اسانس گیاه به آزمایشگاه گیاهان دارویی گروه علوم و مهندسی باغبانی و فضاي سبز پردیس کشاورزي و منابع طبیعی دانشگاه تهران انتقال داده شدند. ماده گیاهی خشک شده توسط آسیاب برقی خرد شد و 100 گرم از پودر گیاه خشک شده پس از توزین جهت استخراج اسانس به روش تقطیر با آب توسط دستگاه طرح کلونجر طبق فارماکوپه بریتانیا براي مدت 4 ساعت اسانسگیري شد
.(British pharmacopoeia, 1988)
روشهاي تجزیه دستگاهی
دستگاه کروماتوگرافی گازي (GC)
گاز کروماتوگراف شیمادزو سري 9A ساخت کشور ژاپن، داراي ستون مویینه به طول 30 متر و قطر داخلـی
0/25 میلی متر و ضخامت لایـه فـاز سـاکن برابـر 0/25
میکـرون و بـا نـام تجـارتی DB-5 بـود. برنامـه ریــزي حرارتی ستون از دماي اولیه 60 درجه سانتی گراد شروع شده و در هر دقیقه 3 درجه سـانتی گـراد بـه آن افـزوده می شد تا به دمـاي 210 درجـه سـانتی گـراد مـی رسـید.
