بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف تولید و معرفی الگويهاي مناسب کشت دیم آویشن دنایی در منطقه دماوند به صورت پایلوت تحقیقی-ترویجی در سال زراعی 1395-96 اجرا شد. به منظور بررسی کمی و کیفی اسانس، از سرشاخههاي گلدار گیاه اسانسگیري بهروش تقطیر با آب انجام شد. سپس ضمن محاسبه بازده اسانس، ترکیبهاي تشکیل دهنده اسانس با استفاده از دستگاههايGC و GC/MS اندازهگیري و شناسایی شدند. میانگین بازده اسانس این گونه 2/6 درصد بهدست آمد. در اسانس این گونه21 ترکیب یافت شد که 99/6 درصد از اسانس را تشکیل دادند. دو ترکیب تیمول با 73 درصد و گاما-ترپینن با 7/2 درصد،بیشترین ترکیبات اسانس را تشکیل دادند. ترکیبات شناسایی شده شامل مونوترپنهاي هیدروکربنه 15 - درصد - ، مونوترپنهاياکسیژنه 79/6 - درصد - ، سزکوییترپنهاي هیدروکربنه 4/9 - درصد - و سزکوییترپنهاي اکسیژنه 0/3 - درصد - بودند. درصدبالاي بازده اسانس و ترکیب تیمول، نشاندهنده ظرفیت بالاي تولید آویشن در شرایط دیم دماوند و سایر مناطق مشابه است که در نهایت میتواند ارزش افزوده بسیار مطلوبی را نصیب دیمکاران و بهرهبرداران مراتع در اراضی شیبدار و مراتع کمبازده وسیع کشور نماید.
واژههاي کلیدي: اسانس، تیمول، دیمکاري، مونوترپن.
مقدمه
بکارگیري برخی روشهاي دیمکاري میتواند موجب افزایش پوشش گیاهی در عرصههاي طبیعی، اراضی شیبدار و کمبازده گردد. زراعت دیم داراي ویژگیهاي متمایز و متفاوتی نسبت به زراعت آبی است. تغییرات سال به سال بارندگی و تغییرات مقدار و پراکنش بارش، نوسانات دما و کمبود آب از شاخصهاي عمومی زراعت دیم کشور است که سبب میشود عدم اطمینان و خطرپذیري در زراعت دیم بالا رفته و درجه ثبات و پایداري آن اندك باشد . - 6 - با اینحال، بهبود عملیات زراعی دیمکاري، معرفی ارقام مناسب و سازگار با شرایط دیم کشور و رویکرد به سمت گیاهانی که از ویژگیهاي مقاوم به خشکی و نیاز آبی اندك بهرهمند باشند، از برنامههاي اصولی و لازم در این مناطق است . - 2 -
گیاهان دارویی چندساله در عرصههاي دیمزار کمبازده بسیار مناسبتر از گیاهان یکساله و فصلی براي دیمکاري است چون نیاز به شخم کمتر و ذخیره آب بیشتر دارند . - 7 - این گیاهان سازگار چندساله با ویژگی نهادهپذیري کم از نظر نیاز آبی و کودي، ضمن ایجاد اشتغال در بخش کشاورزي و منابع طبیعی و ایجاد درآمد اقتصادي میتوانند موجب ایجاد پوشش گیاهیمناسب و جلوگیري از فرسایش خاك در عرصههاي شیبدار شوند. از میان این گیاهان، گیاه چندساله آویشن - Thymus - که از جمله گیاهان دارویی باارزش و متداول در طب سنتی و جدید دنیاست میتواند نقش مؤثري در رونق کشاورزي و اقتصاد کشور داشته باشد. از جنس آویشن، در ایران 14 گونه شناسایی شده که چهار گونه آن از جمله آویشن دنایی - Thymus - daenensis، انحصاري ایران هستند.
ازجمله ترکیبهاي اصلی این گونه دارویی، میتوان به تیمول1، پارا-سیمن2،کارواکرول1 و گاما-ترپینن2 اشاره کرد. تیمول به عنوان یکی از اساسیترین اجزاي اسانس در این جنس، داراي خاصیت دفعحشرات، ضدباکتري، ضد التهاب، ضدعفونی کننده قوي و آنتیاکسیدان است . - 4 - مقدار تیمول از حدود 40 درصد در گونهآویشن کوهی تا بیش از 70 درصد در گونه آویشن دنایی گزارش شده است . - 3 - ترویج زراعت دیم گیاهان دارویی در عرصههاي شیبدار و کمبازده در سطوح وسیع کشور، میتواند تحولی در حفظ و احیاي اکوسیستمهاي زراعی دیم ایجاد کند. این پژوهش با اهداف دستیابی به پتانسیل تولید آویشن دنایی، معرفی الگويهاي مناسبکشت دیم گیاهان دارویی چندساله در منطقه دماوند و سایر مناطق مشابه اقلیمی به عنوان منطقه نیمه استپی سرد، ایجاد پوشش گیاهی و پایداري تولید در شرایط دیم در مقیاس پایلوت، اجرا شد.
مواد و روشها
این پژوهش به صورت پایلوت تحقیقی- ترویجی در ایستگاه تحقیقات مراتع آبسرد- مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتعکشور در سال زراعی 1395-96 روي گونه آویشن دنایی اجرا شد. موقعیت جغرافیایی ایستگاه در کیلومتر 7 جاده فیروزکوه در شرق دماوند با طول جغرافیایی 52 درجه و 5 دقیقه و 35 ثانیه شرقی و عرض جقرافیایی 35 درجه و 40 دقیقه و 90 ثانیهشمالی قرار دارد و ارتفاع از سطح دریا 1960 متر است. آب و هواي منطقه، نیمه استپی سرد، متوسط بارندگی سالیانه حدود320 میلیمتر و دوره یخبندان حدود پنج ماه و دوره خشکی حدود چهار ماه می باشد. کمینه دما در ماههاي دي و بهمن، 24درجه سانتیگراد و بیشینه دما در ماههاي تیر و مرداد، +37 درجه سانتیگراد است.
نشاهاي آویشن از آبان ماه در گلخانه تحقیقاتی ایستگاه در سینیهاي کشت و در بستر ترکیب پیتماس و پرلیت تهیه شده و در اواخر اسفند ماه با توجه به بررسی پراکنش و مقدار بارش در اراضی دیم آماده شده به وسعت 3000 مترمربع در سطح پایلوت کشت شد. پایلوت مورد نظر، با بررسی سازگاري آویشن دنایی در شرایط دیم منطقه دماوند بر اساس نتایج حاصله ازپژوهشهاي پیشین انجام شده در این ایستگاه و برخی مناطق نیمه استپی دیگر در سالهاي اخیر طراحی شد. کود حیوانی پوسیده به میزان 25 تن در هکتار و کود شیمیایی به میزان 45 کیلوگرم در هکتار کود اوره و 60 کیلوگرم در هکتار سوپرفسفاتتریپل پیش از کشت و در هنگام آماده سازي زمین مصرف شد.
نمونهبرداري از سرشاخههاي آویشن در مرحله گلدهی کامل، صورت گرفت و پس از هواخشک شدن بوتهها در محیط خشک و سایه، اسانسگیري به روش تقطیر با آب و با دستگاه کلونجر به مدت دو ساعت با 100 گرم نمونه در سه تکرار صورت گرفت. پس از رطوبتزدایی اسانسها، بازده اسانسها نسبت به وزن خشک نعیین گردید. سپس اسانسها به دستگاه گاز کروماتوگراف - GC - مدل Shimadzu-9A ودستگاه گاز کروماتوگراف کوپلشده با طیفسنج جرمی - GC/MS - تزریق شده و طیفهاي جرمی و کروماتوگرامهاي مربوطه بهدست آمد. سپس با مطالعه طیفهاي جرمی ترکیبات و مقایسه طیفهاي جرمی موجود در کتابخانههاي Wiley 7 و Adams و نیز محاسبه شاخصهاي بازداري ترکیبات بهدست آمده، ترکیبهاي تشکیل دهنده اسانس مورد شناسایی کمی وکیفی قرار گرفت . - 1 -
نتایج و بحث
میانگین بازده اسانس سه تکرار از سطح پایلوت براي گونه آویشن دنایی، 2/64 درصد بهدست آمد. پس از تزریق اسانس به دستگاه GC و GC/MS و با مطالعه و مقایسه طیفهاي جرمی ترکیبات، ترکیبهاي تشکیل دهنده اسانس شناسایی شدند کهنتایج حاصل از آن در جدول - 1 - نشان داده شده است.در اسانس این گونه در شرایط دیم دماوند، 21 ترکیب یافت شد که 99/6 درصد از اسانس را تشکیل دادند. دو ترکیب تیمول با 73 درصد و گاما-ترپینن با 7/2 درصد، بیشترین ترکیبات اسانس را تشکیل دادند. ترکیبات شناسایی شده شاملمونوترپنهاي هیدروکربنه 15 - درصد - ، مونوترپنهاي اکسیژنه 79/6 - درصد - ، سزکوییترپنهاي هیدروکربنه 4/9 - درصد - وسزکوییترپنهاي اکسیژنه 0/3 - درصد - بودند.
