بخشی از مقاله
مقدمه
مذهب تشیع، همچون سایر مذاهب و ادیان، بهسبب دارا بودن عقاید عملی و اعتقادی الهی، با تکیه بر اصول و فروع تعریفشدهاش، توانسته است سبب شکلگیری آثار متنوع هنری و معماری باشد. این تأثیر گاه بهصورت مستقیم سبب نگارش و خوشنویسی قرآن، قرائت و خوانش خوشآهنگ آیات، و نیز ساخت مساجد گردیده و گاه غیرمستقیم از طریق معرفی ارزشها و مناسکْ مولد آثاری همچون تذهیب، نگارگری در حوزه کتابت، سقاخانهها و سقانفارها در حوزه معماری، و منبت و گروه متنوعی از هنرهای وابسته به معماری یا هنرهای کاربردی شده است. کاربرد هنر خوشنویسی در انتقال هرچه منزهتر آموزههای دینی، توانسته است در رشتههای مختلف همچون کتابت و نگارگری، قلمزنی، و معماری جایگاه خاصی پیدا کند. موضوعات مورد علاقه نویسندگان و سفارشدهندگان این آثار گستره متنوعی از مضامین مذهبی را دربرمیگیرد. آیات قرآن، احادیث مشخصی از پیامبر (ص) و معصومین (ع)، متونی از ادبیات مذهبی همچون ادعیه و نیز اشعار مذهبی همچون اشعار مشفق کاشانی نمونههای پرکاربرد و مورد علاقه شیعیان بودهاند. آثاری ارزشمند از این دست در مساجد، مقابر، تکایا و حسینیهها قابل مشاهده هستند.
بررسی منابع مکتوب تاریخ نشان میدهد قدیمیترین برخورد ساکنان تبرستان با تعالیم و آموزههای دین اسلام، در آغازین سالهای گسترش آن، و در زمان حیات حضرت رسول اکرم (ص) انجام شده است. اما آشنایی رسمی و همهجانبه ساکنان بومی این سرزمین بهسبب فتوحات اعراب در زمان خلافت عمربن خطاب انجام شده است. شاید گرایش قلبی سالهای بعد ساکنان تبرستان به مذهب تشیع بهسبب رفتار کریمانه حضرت علی و اهل بیت با اسرای منتقلشده به مرکز خلافت باشد. فراهم آمدن علاقه و تمایل به میزبانی خاندان پیامبر سبب حضور جسته و گریخته ایشان در دامنههای شمالی رشته کوه البرز گردید. زمان زیادی نگذشت که روند مهاجرت سادات به مازندران، پس از حضور امام رضا (ع) در ایران و عهدشکنی مأمون، به اوج خود رسید. تمایل ساکنان ساری به تشیع و اهل بیت از سالهای آغازین ورود اسلام به این منطقه در منابع تاریخی ذکر گردیده است. اقبال برگزیدگان فکری و سیاسی مازندران به تشیع دوازدهامامی در مازندران از سالهای آغازین ورود اسلام به این سرزمین قابل توجه است. این اقبال، گاه به تنشها و قهر و آشتیهای علمای دینی مذاهب اهل تسنن منجر گردیده است. رسمیترین و مقتدرترین دوره حکومت شیعیان در مازندران توسط مرعشیان شکل میگیرد. ایشان دومین حکومت رسمی شیعیان در مازندران را تأسیس میکنند. میزان نفوذ و محبوبیت ایشان در میان مردم همگرایی سیاسی در میان حکومتهای بومی مقتدر را نیز سبب شد. حاکمان این سلسله، با تأکید بر خصایص
تصویر ١. کاربرد اعداد در شکلگیری نقوش سنتی. مأخذ: نگارنده.
نقشه ١. محل قرارگیری آثار مورد مطالعه. مأخذ: نگارنده.
پسندیده، توانستند گستره محبوبیت و بهتبع آن قلمرو خود را تا مرز قزوین گسترش دهند. حمله تیمور به مازندران و به اسارت بردن خاندان مرعشی به ماوراﺀالنهر سبب شد بین دو دوره حکومت ایشان بر مازندران فاصلهای ایجاد گردد. پس از مرگ تیمور و جانشینی شاهرخ، بهاجازه وی، مرعشیان به مازندران بازگشتند و دوره دوم حکومت ایشان تحت لوای حکومت تیموری آغاز گردید. این دوره (ابتدای حکومت علویان تا انتهای حکومت مرعشیان) زمان شکلگیری روند طولانی و منقطع برج مقبرهسازی در تبرستان است که فاصله جغرافیایی میان گنبد قابوس تا آمل را دربرمیگیرد. ساری بهعنوان یکی از مراکز حکومتی تبرستان دارای نمونههای ارزشمندی از مقبرههای بزرگان مذهبی و غیرمذهبی است که به دو شکل »برج مقبره« و یا »بنای مربعشکل کوچک گنبددار« ساخته شدهاند. یکی از شاخههای هنری مورد توجه شیعیان تزیین صندوق مقبره بزرگان دینی بوده است. در این آثار نیز خوشنویسی بهعنوان یکی از ارکان اصلی تزیین مورد استفاده قرار گرفته است. متن عمده کتیبهها، همانطور که انتظار میرود، از میان متون مذهبی با ارجاعات تقریباً یکسان است. در این گفتار، به بررسی تطبیقی و تحلیلی کاربرد متون مذهبی در تزئیات صندوقچهها پرداخته میشود. پرسش پژوهش آن است که
تصویر ٢. صلوات کبیره درون قاب محرابی روی بدنه صندوق امامزاده عباس، ماخذ: همان.
در ارجاعات هنرمندان بومی به مضامین مذهبی، کدام متون بیشتر مورد توجه بودهاند. هدف این پژوهش بررسی میزان محبوبیت متون مذهبی بهکاررفته در تزیین صندوقچههای چوبی مقبره با تعیین میزان اولویت هریک خواهد بود. ضرورت انجام این مطالعه از آنجا ناشی میشود که مطالعه آماری مستدلی درباره آیات و احادیث بهکاررفته در هنر مذهبی منطقه با تمرکز بر مضامین مذهبی و علل گزینش آن هاصورت نگرفته است.
پیشینه تحقیق
مطالعه پیشینه پژوهشهای مرتبط با این موضوع موارد ذیل را در اختیار پژوهندگان قرار داد. بحرالعلوم گیلانی در کتاب تاریخ تشیع و مزارات ساری توصیفاتی در مورد صندوقها ارائه کرده است. در بخشی از پایاننامه کارشناسی ارشد کلانتر با عنوان بازتاب باورهای شیعی در بناهای مذهبی مازندران تا پایان دوره قاجاریه به توصیف و تشریح آیات و متون بهکاررفته در تزیین صندوقچهها پرداخته شده است. همچنین کتاب گنجینههای قدسی پنهان درباره این آثار تألیف شده است که بیشتر جنبه تصویری دارد و در آن به تحلیل محتوای نقوش پرداخته نشده است. بخشی از پایاننامه کارشناسی ارشد گرامیان نیز با عنوان
بررسی ارزش های گرافیکی موتیف بر روی صندوق بارگاه امامزادگان ساری به تحلیل گرافیکی تزیینات بهکاررفته در صندوقچهها اختصاص دارد. در سلسله کتابهای شناختنامه مازندران نیز نمونههای موردی همچون مطالعه امام زاده ابراهیم بابلسر، تألیف معینهسادات حجازی، به چشم میخورد که در آن بهسبب محدودیتهای موجود، بدون دیدار کامل صندوق و شرح جزئیات مفصل کتیبهها، به توصیف اثر پرداخته شده است.
روش تحقیق
در این پژوهش از روش تحقیق توصیفیـتحلیلی استفاده شده است و دادهها بهصورت کمی مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. دادهها بهصورت میدانی و کتابخانهای گردآوری شدهاند. جامعه آماری اولیه این پژوهش مجموعه بارگاههای امامزادگان شهرستان ساری است که از میان آن هاهفت مورد (نمونههای زیر) بهصورت هدفمند و بر اساس دارا بودن ویژگیهای ممتاز هنری انتخاب شدهاند. این آثار برگزیده آثار مناطق کوهستانی و جلگهای است که گستره مشخص و وسیعی از منطقه کوهستانی دشت پریم١ در دودانگه تا نواحی کوهپایهای و ساحلی دریای مازندران را دربرمیگیرد. نمونههای مذکور عبارتاند از: صندوقهای مقابر امام زاده یحیی ساری (یحیی بن میرقوام الدین مرعشی از نوادگان امام سجاد (ع)) و امام زاده زینالعابدین ساری (بههمراه جمعی دیگر از نوادگان میرقوامالدین مرعشی از سلسله امام سجاد (ع)) واقع در خیابان جمهوری شهر ساری، امام زاده عباس در بلوار امام رضای شهر ساری (از نوادگان امام موسی کاظم (ع))، امام زاده (شاهزاده) حسین در خیابان »امام« شهر ساری (دو تن از نوادگان امام سجاد (ع))، درویش محمد در روستای خوش نشان دودانگه ساری (نسب نامعلوم)، امام زاده صالح در روستای مرزرود شهر ساری(احتمالاً از نوادگان امام حسن (ع)) و میرسیدعلی در روستای لنگر چهاردانگه ساری (از نوادگان امام موسی کاظم (ع)). ابزار اصلی گردآوری اطلاعات میدانی در این پژوهش دوربین عکاسی بوده است و تصاویر با نرمافزارهای مربوط بهینهسازی شدهاند.
ریشههای تاریخی فرآیند مقبره و برج مقبرهسازی در مازندران
سابقه آشنایی دیلمیان و اهالی تبرستان با اسلام به زمان حیات رسول اکرم (ص) برمیگردد. برخی از ایرانیان ساکن در یمن که کارگزار یا از سپاهیان دولت ساسانی در آنجا بودند از اهالی دیلم و تبرستان بوده و به این ترتیب با دعوت اسلام آشنا شده بودند (معلمی، ١٣٩١: ١٣). دومین مرحله آشنایی دیلمیان با اسلام با ورود نظامی و سیاسی اعراب به مازندران در زمان فتوحات مسلمانان در عهد خلافت عمربن خطاب رخ میدهد. بر اساس مدارک تاریخی، جذب اهالی
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
١. فَریم یا پریم منطقهای است در ۵۶ کیلومتری شهر ساری که از روستاهای محمدآباد، شِ لدَرِه، امامزاده علی، تِلاوُک، کهنهده، جعفر کلا، پِهندَر، َمجی، ُکرچا، رسکت، علیآباد، دینهِسر و... تشکیل شده و محمّدآباد
مرکز آن است (م).
۷
شماره۹۲بهـار۳۹
بررسی تطبیقی کاربرد متون مذهبی در هنر شیعی مازندران ( با تمرکز بر آثار شهرستان ساری)
تصویر ٣. کندهکاری اسماﺀاالله روی بدنه صندوق درویش محمد روستای خوشنشان به خط تحریری. مأخذ: همان.
تبرستان به سیره اهل بیت نیز در همین دوران رخ میدهد. برخورد حضرت علی (ع) با اسیرانی که از این منطقه به مدینه برده میشوند، برخلاف خلیفه وقت و سایر اعراب، کریمانه و خداپسندانه بوده است (طبری، ١٤٠٨: ١٩٤). گرچه در منابع تاریخی اهل سنت بهکرات درباره حضور امام حسن (ع) در نخستین گشایش مسلمانان در ناحیه تمیشه تبرستان سخن گفته شده است (سهمی، ١٤٠٧: ٤٦)، اما رد یا قبول عقلانی این خبر نیازمند مطالعات بیشتری است (معلمی، ١٣٩١: ١٤). به هر روی، اقبال تبرستان به تشیع به حدی بوده است که سهمی در تاریخ جرجان به قهر کردن یکی از علمای اهل سنت در نیمه نخست سده سوم هجری از ساری اشاره میکند (سهمی، ١٤٠٧: ٥١٦).
بدین ترتیب، تبرستان و دیلمان سرزمینی است که در آن نخستین حکومت و دولت مستقل شیعی شکل میگیرد و در میان گرایشهای مختلف شیعی به »تشیع اعتدالی« معروف میشود (معلمی، ١٣٩١: ٣١). دومین دوره حکومت مقتدرانه شیعیان بر مازندران در میانه سده هشتم آغاز میشود. مرعشیان یکی از حکومتهای مقتدر محلی مازندران بودند که در سال ٧٦٠ق بهدست میرقوامالدین مرعشی فرمانروایی را از سلسله بومی »باوندیه« گرفتند و تا زمان عزل میرمراد ابن میرزاخان بهدست شاهعبّاس اول در مازندران حکومت کردند. ایشان توانستند با ادعای ایجاد حکومت شیعی مبتنی بر عدل و داد و مبازره با ظلم و ستم مردم را با خویش همراه سازند (ادریسی آریمی، ١٣٩١: ١٥). شرایط اجتماعی
و سیاسی شکلگیری حکومت مرعشیان در مازندران و شعار سیاسی این حکومت بهگونهای بود که علاوه بر مردم عادی حکمرانان محلی جزﺀ همچون »کیاهای چلاوی« (آل افراسیاب) و »کیاهای جلالی« را که با حاکمان کینخواریه آل باوند بر سر قدرت در جدال بودند، برای دستیابی به منافع مورد نظرشان، با مرعشیان همراه ساخت (مرعشی، ١٣٦١: ١٧٤). تکیه بر ویژگیهای فتوت و راستی و پرهیز از تجمل و دنیاپرستی سبب گشت این حکومت بهسرعت از مرزهای جغرافیایی مازندران عبور کند و تا قزوین پیش رود (آﮊند، ١٣٦٥: ٥). این گسترش سبب حضور چهرههای محبوب مذهبی و بومی مورد قبول در منطقه شد و بهجهت پاسداشت یاد ایشان مقابر آرامگاهی طراحی و اجرا گردید.
دوران منقطع مقبره و برج مقبرهسازی در مازندران به دو بازه زمانی با اختلافی حدوداً پانصدساله تقسیم میشود. سبک رازی با ساخت برج مقبره گنبد قابوس در سال ٣٩٧ق در تبرستان متولد میشود و پس از آن بلافاصله برجهای رسکت در دودانگه ساری (حدود ٤٠٠ق)، رادکان غربی در روستای رادکانِ شهرستان کردکوی (٤٠٧-٤١١ق) و لاجیم در روستای لاجیمِ بخش مرکزی سوادکوه (٤١٣ق) بهدست هنرمندان این منطقه ساخته میشوند. سپس تا سدههای هشتم و نهم که برجهایی همچون امام زاده عباس پا به عرصه میگذارند، نشانی از مقابر و آرامگاهها به چشم نمیخورد. دوره دوم، یعنی دوران تیموری (قرن نهم هجری) را در مازندران میتوان دوران حکومت بلامنازع
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ٤. نمونهای از کتیبههای امامزاده عبدالصالح مرزرود به خط ثلث. مأخذ: همان.
تصویر ٥. نمونهای از کتیبههای میرسیدعلی لنگر به خط نسخ تحریری. مأخذ: همان.
شیعی دانست که در آن ترویج اندیشههای شیعی بهراحتی انجام میشد. در این دوره، با اقبال ناگهانی برج مقبرهسازی در مناطق کوهستانی و ساحلی روبهرو هستیم.
جغرافیای پژوهش
مقبرههای مازندران یکی از جلوههای درخشان هنر شیعیاند. این آثار طی بیش از پنج سده از حدود ٤١١ق با ساخت برجهای سهگانه لاجیم، رِسکت و رادکان آغاز میشوند. از اوایل سده نهم، بعد از توقفی معنادار، همزمان با دوره دوم حکومت مرعشیان بر مازندران، این آثار در نقشههایی متحدالشکل و مورد اتفاق عموم پا به عرصه وجود میگذارند (تصویر١). در نقشه ١، مسیر و محوطه جغرافیایی پیموده شده و محل قرارگیری مقبرههای مورد بررسی نمایش داده شده است.
تزیینات داخلی بارگاه امامزادگان
در آرامگاههای مورد بحث این مقاله تزیینات چشمگیری وجود دارد که در اجزا و عناصر داخلی آرامگاه خودنمایی میکنند. از جمله آن هاتزیینات روی صندوقهاست. نقوشی که در صندوقها به کار رفتهاند اغلب نقوشی هستند که در منبتکاریها و دیگر هنرهای دوران تیموری و گاهی پیش از آن نیز به کار رفتهاند، نقوشی همچون انواع شمسه، ترنج ها، و اسلیمیها. نقوش بهکاررفته روی صندوقهای بارگاه امامزادگان ساری را میتوان به طور کلی در سه گروه تقسیمبندی کرد: ١. نقوش تجریدی هندسی؛ ٢. نقوش انتزاعی گیاهی؛ ٣. کتیبهها. البُهِنسی درمورد نقش تزیینی در هنر اسلامی معتقد است: »این پدیده هنری جالب یک نقشِ ساده نیست، بلکه نمایانگر ملکوت و جبروت خداوند است و در آن واحد یک آیه دینی و یک آیه هنری است. آنچه که
ما در این نقشها میبینیم در واقع تفسیری است از نوعی عبادت، اما بهصورت ابداعی و ابتکاری« (اَلبُهِنسی، ١٣٨٥: ١٢١). مقاله حاضر بررسی کتیبههای مذهبی را بهعنوان ارجاعات مشهود و مستقیم بصری در دوران تیموری مورد توجه قرار داده است. برای وارد شدن به این مقوله لازم است نگاهی هر چند گذرا به نقشمایههای روی صندوقها شود.
