بخشی از مقاله
نقش اقلیم در معماری مسکونی مازندران- ساری
»نمونه موردی خانه کلبادی ساری «
چکیده
آب و هوا و اقلیم یکی از عوامل بسیار مهم در طراحی ساختمان است.بدین وسیله در این پژوهش سعی شده با معرفی اقلیم مازندران و خانه کلبادی به عنوان یکی از نمونه های بارز در رعایت اصول اقلیمی به اصول و روش های مناسب برای طراحی اقلیمی در محدوده مازندران اشاره کرد.
روش تحقیق در بررسی نقش اقلیم در معماری مسکونی مازندران-ساری نمونه موردی خانه کلبادی ساری ،از نوع توصیفی
– تحلیلی می باشد.
که شامل بررسی مفهوم آب وهواوابعادمختلف آن از ابعاداجتماعی-اقتصادی گرفته تا ابعاد کارکردی خانه های ارزشمند تاریخی،درحوزه ی شهر ساری رادربر داشته باشد.به همین منظور پس از مطالعات مقدماتی وتعیین پرسش های اصلی تحقیق،کتاب شناسی طرح وبررسی خانه کلبادی ساری ،عملیات جمع آوری وتجزیه وتحلیل اطلاعات از خانه تاریخی نمونه انجام شد.درساختار تحقیق،پس ازتعریف مفاهیم وبررسی زمینه،به بررسی همه جانبه اقلیم در خانه،توجه شده وسپس به تحلیل خانه نمونه پرداخته شده است.
توجه به: رطوبت، کوران هوا در محیط،بارندگی،نور شمالی وجنوبی، جهت باد های غالب وکج باران ها از جمله مسائلی است که ما باید در طراحی های خود بدان ها توجه کنیم.راه کار های معماران گذشته می تواند در این راه به ما کمک شایانی کند.
واژگان کلیدی:
اقلیم ، معماری مسکونی، مازندران- ساری، خانه کلبادی
مقدمه
بدرستی قدمت استفاده ی بشر از سر پناه ویا به طور کلی به مفهوم امروزی قدمت استفاده ی بشر از مسکن معلوم نیست ولی تقریبا انرا می توان همزمان با پیدایش بشریت دانست، زیرا چنین گمان می رود که بشر از همان ابتدا برای مصون ماندن از برف باران وسرما و گرما وحمله ی حیوانات و همچنین حمله ی سایر اقوام به غارها پناه برده واین غارها را می توان اولین محل سکونت برای بشر دانست و از آن زمان تاکنون انسانها همیشه بفکر آن بوده اند که مسکنی راحت تر و بهتر برای خود تهیه نمایند.(کباری ،سیاوش،(1388 از میان تمامی عملکرد های معماری،خانه بلا فصل ترین ودر نتیجه با اهمیت ترین فضای مرتبط با آدمی بوده و اولین
فضایی است که در آن مفاهیمی نظیر کیفیت فضایی و تعلق فضایی تجربه می شود.در طول تاریخچه این عملکرد که برابر با تاریخ معماری از زمان استقرار و سکنی گزینی بشر تا به امروز می باشد، همواره پیوندی نا گسستنی میان خانه وخانواده برقرار بوده و از خانه به عنوان وسیله ای برای تامین امنیت و محلی برای برقراری آرامش خانواده یاد شده است.(طالبیان نیما،آتشی مهدی،نبی زاده سیما،(1388 در پژوهش حاضر سعی شده با معرفی آب وهوا مازندران وبررسی نقش اقلیم در معماری مازندران و در نظر گرفتن این
مفاهیم در معماری مازندران که به طور نمونه خانه کلبادی ساری مورد پژوهش قرار گرفته است به تبیین موضوع پرداخته شود.البته در مبحث معماری اقلیمی دکتر کسمایی وبسیاری دیگر از عزیزان مباحث مفصلی ارائه نموده اند.
روش تحقیق روش تحقیق در بررسی نقش اقلیم در معماری مسکونی مازندران-ساری نمونه موردی خانه کلبادی ساری ،از نوع توصیفی
–تحلیلی می باشد.
که شامل بررسی مفهوم آب وهواوابعادمختلف آن از ابعاداجتماعی-اقتصادی گرفته تا ابعاد کارکردی خانه های ارزشمند تاریخی،درحوزه ی شهر ساری رادربر داشته باشد.به همین منظور پس از مطالعات مقدماتی وتعیین پرسش های اصلی تحقیق،کتاب شناسی طرح وبررسی خانه کلبادی ساری ،عملیات جمع آوری وتجزیه وتحلیل اطلاعات از خانه تاریخی نمونه انجام شد.درساختار تحقیق،پس ازتعریف مفاهیم وبررسی زمینه،به بررسی همه جانبه اقلیم در خانه،توجه شده وسپس به تحلیل خانه نمونه پرداخته شده است پیشینه تحقیق
در مورد اقلیم در معماری و خانه های مسکونی تحقیقات بسیاری شده تا کنون .می توان به تلاش های محققینی همچون دکتر پیرنیا،دکتر کسمایی،غلامحسین معماریان و ...اشاره کرد.در این پژوهش نیز سعی شده با بهره گیری از این زحمات ونتایج علمی به بررسی و تجزیه تحلیل خانه کلبادی به عنوان نمونه ای از معماری مسکونی مازندران پرداخته شود.
اهداف ،اهمیت وضرورت تحقیق:
اقلیم به عنوان یکی از مهم ترین عوامل تاثیر گذار بر روح و آرامش انسان در محیط بسیار حائز اهمیت است.این پژوهش را با این سوال شروع کرده ایم که:» چگونه می توان از راه کار های اقلیمی معماران گذشته در ساختمان های مسکونی برای طراحی امروز استفاده کرد؟« در واقع می توان اقلیم و توجه به مسائل اقلیمی را حلقه ی گمشده ی معماری امروز نام برد. در این پژوهش سعی شده
تلاشی برای دست یافتن به قسمتی از این حلقه ی گمشده انجام شود.
به همین منظور ابتدا به معرفی اقلیم مازندران و ویژگی ها والگو های آن برای طراحی پر داخته ایم و سپس به مطالعه وبررسی خانه کلبادی پرداخته ایم وبا تدقیق اطلاعات بدست آمده از خانه کلبادی و ویژگی های اقلیمی منطقه سعی کردیم الگو هایی از معماری منطقه بدست آوریم .تا انشالا راه حل وزمینه مناسبی برای پژوهش های آتی و طراحی طراحان باشد.
آب و هوای استان مازندران
الف: آب و هوای معتدل خزری جلگه های غربی و مرکزی استان که تا کوهپایه های شمالی البرز محدود می شود، آب و هوای معتدل خزری دارند. در این
نواحی، به دلیل نزدیکی به دریای خزر، دیوار کوهستانی البرز و کمی فاصله بین کوه و دریا، دمایی معتدل و رطوبتی زیاد دارد. به طوری که میزان بارندگی سالیانه در این منطقه به 1300میلی متر می رسد. (مثلاً شهر ساری) ب: آب و هوای معتدل کوهستانی
با افزایش تدریجی ارتفاع از اراضی جلگه ای به سوی دامنه شمالی ارتفاعات البرز و دوری از دریای خزر تغییرات خاصی در آب و هوای استان به وجود می آید. به طوری که در نوار ارتفاعی تقریباً 1500 تا 3000 متری (از غرب تا شرق) شرایط آب و هوای معتدل کوهستانی به وجود می آید که زمستان های سرد یخبندان و طولانی و تابستان های معتدل و کوتاه دارد.
(مثلاً روستای رسکت).
گونه شناسی الگوهای معماری منطقه
معماری مازندران که بیشتر کرانه های در یای خزر و دامنه های شمالی کوهای البرز را شامل می شود به طورکلی دارای ویژگی های زیر است.
(1 در نواحی بسیار مرطوب کرانه های نزدیک به دریا برای حفاظت از ساختمان برای رطوبت بیش از حد ، خانه ها بر روی پایه های چوبی ساخته شدند. ولی در دامنه کوها رطوبت کمتر است، معمولا خانه ها بر روی پایه هایی از سنگ و گل ساخته شده است.
(2 برای حفاظت اتاق از باران، ایوانک های عریض و سرپوشیده ای در اطراف اتاق ها ساخته اند. این فضاها، در بسیاری از ماههای سال برای کار و استراحت و در پاره ای موارد برای نگهداری محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.
تصویر شماره (2-3) الگوی معماری منطقه معتدل و مرطوب (مأخذ : اقلیم معماری کسمایی)
(3 بیشتر ساختمان ها، با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شده اند و درصورت استفاده از مصالح سنگین، ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است. (در این مناطق بهتر است از مصالح ساختمانی سبک استفاده شود چون زمانی که
نوسان دما ی روزانه هوا کم است، ذخیره حرارت هیچ اهمیتی ندارد و علاوه بر این این مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تاثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات در این منطقه است کاهش می دهد.) ( 4 در تمام ساختمانهای این مناطق، بدون استثنا از کوران و تهویه طبیعی استفاده می شود و به منظور استفاده از وزش باد
در ایجاد تهویه طبیعی در داخل اتاقها جهت قرار گیری ساختمان ها با توجه به جهت نسیم های در یا تعین شده است درنقاطی که باد های شدید و طولانی می وزد قسمت های رو به باد ساختمان ها کاملا بسته است.
( 5 به منظور استفاده هر چه بیشتر از جریان هوا، همچنین به دلیل فراوانی آب و امکان دسترسی به آن در هر نقطه ساختمانها به صورت غیر متمرکز و پراکنده در مجموعه سازماندهی شده است.
(6 به دلیل بارندگی زیاد در این مناطق بام ها شیب دار است و شیب بیشتر آنها تند ند (کسمایی ، 1385، ص .( 125
روش عمده ساخت بناهای مسکونی سنتی
"ساخت بناهای روستایی : "سا خت و ساز در روستاهای مازندران به طور عمده به دو شیوه زگالی و زگمه ای بوده است. در روش زگالی اسکلتی از ستونهای چوبی (به صورت مورب) استفاده شده و این اسکلت بر روی شمع های چوبی قرار می گیرد. زگمهای از قرار دادن تنه درخت بر روی یکدیگر به دست می آید. معمولا فاصله ای که از نقاط تنه های درخت از دیوار پدید می آید بوسیله تکه های چوب و یا گل پر می شود. پوشش نهایی سقف در مناطق کوهستانی مازندران از لته و در مناطق جلکه ای از ساقه های برنج بوده است. (کسمایی، 1385، ص.(126
معماری خانه های شهری
"اغلب خانه های شهری یک طبقه هستند. در این نوع خانه ها ساختار بنا با خانه های روستایی شباهتی ندارد، تعداد اتاق ها از دو یا سه تجاوز نمی کند که در یک ردیف مجاور هم ساخته می شود و جلوی آنها ایوانی به چشم می خورد. در گذشته تعداد خانه های دو طبقه کم بود و لی با افزایش بهای زمین تعداد خانه های دو طبقه افزوده شد و طی چند دهه اخیر سه طبقه و بیشتر نیز گردیده است. در قالب خانه های شهری غیراز خانه هایی که طی چند دهه اخیر کاربرد اتاقها مشخص نسیت. مساحت و موقعیت هر اتاق می تواند در کاربرد و عملکرد آن اتاق تعیین کننده باشد. در طرح ساختمان غذا خوری یا محوطه ای که برای غذا خوردن مشخص شده باشد وجود ندارد زیرا در این خانه ها با تغییر فصول ها مورد استفاده
از اتاق ها تغییر می کند به این ترتیب محل غذا خوردن برای نشستن نیز در فصل تابستان معمولاً از ایوان استفاده می شود خانه هایی که از روی نمونه های غربی ساخته شده فاقد ایوان و پیش فضا هستند. در این گونه خانه ها، آشپزخانه، انبار و توالت به صورت یک بنا کوچک از بنای اصلی جدا شدند. رطوبت زیاد زمین و بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی مانع از ساختن زیر زمین می شود. در گذشته برخی از خانه ها دارای یک فضا کوچک زیرزمینی بوده اند که ارتفاع آن کم و حدود یک سوم آن بالاتر از زمین بود.
وجود این فضا کوچک موجب می شود که هوا در زیر زمین جریان یابد تا بنا را از پایین در مقدار رطوبت محافظت نماید. در
بررسی های اولیه خانه های شهری که هنر معماری به نحو بارزتری به نمایش گذاشته شده می توان ترتیب سه گانه ای را
بصورت یک بخش اصلی در وسط و دو بال جانبی در تمام پلان ها مشاهده کرد که با تاثیر پذیری از معماری نقاط ایران
رنگ و بوی خاصی گرفته اند. به این ترتیب که در قسمت میانی تالار یا سه دری و در مواردی ایوان قرار گرفته است. "
(طبائیان، 1388، ص (102
موقعیت استان مازندران
استان مازندران یکی از استان های شمالی ایران است. این استان از شمال به دریای مازندران، از شرق به گلستان، از غرب به
گیلان و از جنوب به سلسله جبال البرز محدود می شود. گرگان و دشت بخشی از این استان بود که با نام استان گلستان از
این محدوده جغرافیایی جدا شده است.
مازندران قطب کشاورزی است و زمین های آن استعداد قابل توجهی برای کشت انواع محصولات مانند : برنج، گندم،
حبوبات، پنبه، مرکبات و صیفی جات دارد. از سلسله جبال البرز رشته کوه های متعدد و رودخانه های پر آب به سوی
دریای مازندران جاری است. مهم ترین آن ها عبارتند از :
هراز، تجن، تالار و رودخانه چالوس. سواحل دریای مازندران نیز محل مناسبی برای استخراج مواد پروتئینی است. مرکز
استان شهرستان ساری و در برگیرنده شهرستان های نکا، جویبار، سوادکوه، محمود آباد، رامسر، تنکابن، نوشهر و چالوس،
نور، بابلسر، آمل، بابل، قائمشره، بهشهر و گلوگاه است.
تصویر (1-3) موقعیت استان مازندران در نقشه جغرافیایی ایران (حسن زاده،(1388
ســـاری
ساری مرکز استان مازندران و از جمله شهرهای بزرگ طبرستان و مرکز فرمانروایی اسپهبدان بوده است. قدیمی ترین نظریه در خصوص بنیاد این شهر بر اساس نقشه روزگار هخامنشیان انتخاب شده است. در زمان سلوکیه به سرنکس در زمان ساسانی سارویه و در ادوار اسلامی ساریه و ساری تغییر نام داد.
ساری بزرگترین شهرستان استان است که از شمال به دریای خزر و از خاور به شهرستانی بهشر و دامغان و از جنوب به شهرستان سمنان و از باختر به شهرستان قائم شهر محدود می گردد.
عکس..1میدان ساعت ساری.منبع نگارنده
خانه کلبادی ها
بنای خانه کلبادی ها از جمله ابنیه مسکونی بجا مانده از دوران قاجار است و نمونه بارزی از معماری مسکونی فئودالی این دوران در اقلیم منطقه معتدل و مرطوب مازندران می باشد.
سازنده اصلی این بنا شخصی به نام سردار جلیل از امرای ارتش قاجار بوده که بعدها به نوه او یعنی منوچهر خان کلبادی از نمایندگان مجلس سنا در دوران پهلوی اول رسید.
از سال 1370 این بنا در اختیار سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری مازندران قرار گرفته و با هدف استفاده اداری مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
در سال 1375رسماً این سازمان در بنای کلبادی مستقر و تا سال 1384 که به منظور آماده سازی ساختمان جهت افتتاح موزه منطقه در نظر گرفته شد از آن استفاده می شد.
با در نظر گرفتن قدمت حدود 120 ساله بنا ویژگی های بارز معماری سنتی مازندران به خوبی در ساختار و سازه این اثر مشهود و نمونه مناسبی جهت مطالعه و بررسی دانشجویان می باشد.
آن چه در مورد معماری حاکم بر بنای کلبادی ها می توان گفت: این است که خانه نمونه بارزی از معماری برونگرای بومی اقلیمی منطقه معتدل و مرطوب حاشیه ی دریای خزر در ناحیه دشت و مربوط به دوره قاجار می باشد. که تحت تأثیر نوع زندگی فئودالیستی.
تغییراتی در ترکیب بندی فضاهای خود شده است فضاهای باز اصلی بنا شامل حیاط پیشین، حیاط میانی، حیاط پسین و نیز حیاط خلوت مخصوص مهمان خانه و فضاهای بسته اصلی قسمت شاه نشین مخصوص خانواده صاحب خانه قسمت ملا زمین آشپزخانه مهمان سرا می باشد، که فضاهای جانبی نظیر طویله و بارانداز در جوار فضاهای آن ها دیده می شود(میرات فرهنگی –اطلاعات ثبتی)
