بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش بررسی رابطه باورهای فراشناختی با سـلامت روانـی و پیـشرفت تحـصیلی دانش آموزان پسر مدارس متوسطه شهر اشنویه (N =1588) در سال تحصیلی 85-86 بـوده اسـت که از میان آنان 210 نفر به روش نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای انتخـاب شـدهانـد .(n= 210)
برای جمعآوری اطلاعات از پرسشنامههای - پرسشنامه فراشناخت (کـارت رایـت- هـاتن و ولـز،
(1997، مقیاس سلامت عمومی GHQ (گلد برگ و هیلیر، (1981 و برای تجزیه و تحلیل دادهها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس یک طرفه، استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داده است که فراشناخت با سلامت روانی و پیشرفت تحصیلی همبـستگی مثبـت و معنـادار دارد
(.P<0/01) همچنین میان نمرات سلامت روانی دانش آموزانی که در سطوح مختلف فراشـناخت قرار داشتند، تفاوت وجود دارد.
کلید واژهها: فراشناخت، سلا مت روانی، پیشرفت تحصیلی
مقدمه
روانشناسی شناختی، پیشرفت پرشـتاب خـود را از نیمـه دوم قـرن بیـستم آغـاز کـرد و در
شرایطی اوج گرفت که مخالفان سرسختی مثـل واتـسون در برابـر آن قـد علـم کـرده بودنـد. امـا
روانشناسی فراشناخت، حوزه اندیشهگری نوینی است که پیشنیه آن به حدود دهه 1970 میرسـد
(صالحی،.(1380
شناخت عبارت است از جریانهای فکری، یادگیری، نحـوۀ سـازماندهی، ذخیـرهسـازی و بـه
کارگیری اطلاعات (سیف، .(1376
فلاول1 نخـستین کـسی بـود کـه در سـال 1979 اصـطلاح فراشـناخت2 را مطـرح کـرد. بـه نظـر
فلاول(1979،(1987، فراشناخت هم شامل فرایندهای شناختی و هم شامل تجارب یا تنظیم شناختی است.
دانش فراشناختی به اکتساب دانش پیرامون فرایندهای شناختی و دانش درباره نحوه اسـتفاده از فراینـدهای
کنترل شناختی اشاره دارد (وست وود3، 1993؛ به نقل از لوینگ استون، .(1997
فلاول ( (1997 فراشناخت را به عنوان آگاهی از اینکه فرد چگونه یاد میگیرد، آگـاهی از چگـونگی
استفاده از اطلاعات موجود برای رسیدن به یک هدف، توانایی قضاوت دربارۀ فرایندهای شناختی در یـک تکلیف خاص، آگاهی از اینکه چه راهبردهایی را برای چه هـدفهایی مـورد اسـتفاده قـرار دهـد، ارزیـابی پیشرفت خود در حین عملکرد و بعد از اتمام عملکرد تعریف کرده است (فلاول و میلر، .(1998
اصطلاح فراشناخت به دانش دربارۀ فرایندهای شناختی و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن
به اهداف یادگیری گفته میشود (بایلر و اسنومن4، 1933؛ به نقل از زوهر5، .(1991
فرایندهای فراشناختی دارای دو جنبه مستقل اما مرتبط بایکدیگرند: یکی دانش فراشـناختی و دیگری تجربه فراشناختی(کدیور،.(1383
فلاول دربارۀ دانش فراشناختی به سه مؤلفه زیر اشاره کرده است:
1. Flavell 2. .metacognition 3. Westwood 4 .Bailer &Snoman 5. Zohar
143
الف) اطلاع فرد از نظام شناختی خود: این مؤلفه به دانش فرد در مورد آنچـه بایـد دربـارۀ
یادگیری و پردازش اطلاعات بداند، اشاره دارد و شامل اطلاعاتی مثل تواناییهـای حافظـه، مراحـل
حافظه، انواع حافظه و ظرفیت آنها، نحوه بررسی مطالب و فرآیندهای کنترل کننده اسـت. اطـلاع از
تواناییهای حافظه و برآورد درست این تواناییها میتواند به فرد در اکتساب، نگهداری و استفاده درسـت از
آنچه یاد گرفته است، کمک کند (سواسون،.(1990
ب) اطلاع فرد از تکلیف: اطلاع فرد از تکلیف شامل دانـش دربـارۀ ماهیـت تکلیـف، نـوع،کیفیت و چگونگی تکلیفی است که قرار است فرد با آن درگیر شود. از آنجا که عدم کارآیی حافظـه،
بیش از هر چیز به فقدان توجه در شروع کار برمیگردد، اگر مطالب در ابتدای پردازش با دقـت انتخـاب
نشده باشد، یادآوری آن نیز با اختلال مواجه خواهد شد. به منظور پردازش صـحیح اطلاعـات، یادگیرنـده باید بتواند از تواناییهای خود در آن زمینه آگاهی پیدا کند (کار و جویس، .(1998
ج) اطلاع فرد از راهبردها: این مؤلفه به آگاهی از راهبردهای شناختی و فراشناختی و اینکـهفرد بداند چه وقت و کجا، از چه راهبردی میتواند استفاده کند، اشاره دارد. اطلاع از راهبردهایی که
در مراحل گوناگون نگهداری و بازیابی اطلاعات به کار میرود، (سازماندهی1، مرور ذهنی2، تمرکـز3 و...)
میتواند در امر اکتساب و یادآوری مؤثر باشد.
1. organization 2. rehearsal 3. centralization
جدول .1 مؤلفههای فراشناخت بر اساس دیدگاه فلاول (1979)
مؤلفه توضیح
فرد: آگاهی از توانایی خود (1 آگاهی فرد از نقاط قوت و ضعف خود
و دیگران به عنوان (2 آگاهی از اینکه چه چیزی را میدانیم و چه چیزی را
پردازشگر شناختی نمیدانیم
(3 آگاهی از محدودیتهای حافظه کوتاه مدت
تکلیف: آگاهی از انواع (1 آگاهی فراگیر از اینکه بازشناسی ساده تر از یادآوری یک
تکالیف شناختی سلسله اطلاعات است
(2 آگاهی از اینکه یادآوری کلمه به کلمه دشوارتر از بیان
خلاصه یک مطلب است
(3 آگاهی از اینکه یادگیری دوبارۀ چیزی بسیارآسان تر از
یادگیری آن برای اولین بار است
راهبرد:آگاهی از انواع (1 آگاهی و استفاده از روشهای یادیار مانند تکرار،
راهبردهای شناختی سازماندهی، خودآزمایی وتفسیر
(2 علم به اینکه استفاده از راهبردها میتواند به عملکرد
موفقیت آمیز کمک کند
تجربه فراشناختی یا فرایندهای تنظـیم و کنتـرل، یکـی دیگـر از فراینـدهای فراشـناختی اسـت کـه فرایندهای تفکر فرد را در موقعیت یادگیری هدایت میکند. کنترل کنندههای فراشـناخت یـا خـودتنظیمی
عبارتند از:
الف) برنامهریزی: برنامهریزی مستلزم تعیین هدف بـرای مطالعـه، انتخـاب راهبردهـای مناسـب وتنظیم منابعی است که بر عملکرد یادگیرنده تأثیر میگذارد.
ب) راهبرد نظارت: این مؤلفه شامل پیگیری و توجه به هنگام خواندن متن، سـؤال کـردن از خـوددربارۀ موضوعات و نظارت کردن بر سرعت و زمانی است که خواندن یک متن نیاز دارد.
ج) راهبرد تنظیم: این راهبرد به دانش آموزان کمک میکند تا چگـونگی مطالعـه خـود را اصـلاح
کنند، دوباره مرور و نقایص درک و فهم خود را برطرف کنند (کدیور،.(1383
145
فراشناخت نقش اساسی را در یادگیری موفقیتآمیز ایفا میکند. به منظور بررسی فعالیت فراشـناختی
و تعیین مؤلفههای مؤثر در تفکر حل مسأله دانش آموزان از طریـق کنتـرل فراشـناختی، مطالعـه یـادگیری
موفقیتآمیز دارای اهمیت است (برکوسکی و همکاران، 1987م؛ به نقل از سوانسون، .(1990
اروم رود(2000)1 در پژوهش خود نشان داد که هرچقدر دانـشجویان در مـورد راهبردهـای مـؤثر
یادگیری و محدودیتهای تواناییهای یادگیری و حافظه خود بیشتر بداننـد بـه همـان انـدازه احتمـال اینکـه
پیشرفت تحصیلی آنان بیشتر باشد، افزایش مییابد (اسکیتکا2 ، .(2002
به نظر شومر(1993)3 میان توانایی شناختی و پیشرفت تحصیلی دانشآموزان رابطه وجود دارد. هـر
چه تواناییهای شناختی دانشآموزان بالاتر باشد، پیشرفت تحـصیلی بهتـری خواهنـد داشـت (بـه نقـل از اسکیتکا،.(2002
پنیتریچ و دیگروت(1990)4 براساس پژوهشی که روی دانشآموزان پایه هفـتم در دروس علـوم و
زبان انگلیسی داشته است، به این نتیجه رسیدند که فراشناخت با عملکـرد یـادگیری دانـشآمـوزان رابطـه
مثبت دارد.
پژوهشهای برانسورد (1986)، استرنبرگ (1985) و زیمـرمن(1990)5 نـشان مـیدهنـد کـه میـان خودآگاهی شناختی و یادگیری ارتباط مثبت وجـود دارد و خودآگـاهی شـناختی لازمـه یـادگیری اسـت
(اسکتیکا، .(2002
نتیجه تحقیق رحمانی (1380) نشان داد که استراتژیهای شناختی، توانایی پیشبینی مثبت و معناداری از پیشرفت تحصیلی دانشآموزان دارند.
از نظر سازمان بهداشت جهانی سلامت روانی عبارت است از: قابلیت فرد در برقراری ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، توانایی در تغییـر و اصـلاح محـیط اجتمـاعی خـویش و حـل مناسـب و منطقـی
تعارضهای هیجانی و تمایلات شخصی خود (میرکمالی، .(1373
1 .Oromrood2 .Skitika3 .Shommer
4 .Peintrich&Digrote5 .Bransford; Sternberg; & Zimmerman
از نظر کاپلان و بارون1 بهداشت روانی حالت خاصی از روان است که سبب بهبـود، رشـد و کمـال
شخصیت انسان میشود و به فرد کمک میکند که با خود و دیگران سـازگاری داشـته باشـد (میرکمـالی،
.(1373 مازلو2 بهداشت روانی را حاصل تأمین نیازهـا و شـکوفا شـدن اسـتعداد ذاتـی انـسانها مـیدانـد
(میرکمالی، .(1373 هدف اصلی سلامت روانی کمک به همه افراد در رسیدن به زندگی کاملتـر، شـادتر، هماهنگتر، شناخت وسیع و پیشگیری از بـروز اخـتلالات خلقـی، عـاطفی و رفتـاری اسـت. مقابلـه بـا
بیماریهای روانی برای ایجاد جامعه سالم از وظایف اصلی دولتها و افراد جامعـه اسـت و هـر اجتمـاع کـه
خواستار بهزیستی و شادکامی افراد خود است، باید مردم سازگار و هماهنگ پـرورش دهـد (میلانـیفـر،
.(1378
به عقیدۀ آدلر (1973)، سلامت روان یعنی داشتن اهداف مشخص، روابـط خـانوادگی و اجتمـاعی
مطلوب، کمک به همنوعان و کنترل عواطف و احساسات خود (وردی،.(1380
الگوی راجرز از شخصیت سالم و سلامت روان، انسانی است بسیار کارآمـد و بـا کـنش و کـارکرد
کامل که از تمام تواناییها و استعدادهایش بهره میگیرد و دارای ویژگیهایی همچون آمـادگی بـرای کـسب
تجربه، احساس آزادی و خلاقیت و آفرینندگی است (وردی،.(1380
شواهد گوناگون مبنی بر ارتباط ابعاد متفاوت و بهداشت روانی با عملکردهـای تحـصیلی و تربیتـی وجود دارد. بر اساس مطالعات انجام شده که عملکرد موفق تحصیلی سبب افزایش عزت نفـس مـیشـود
(رابینسون و همکاران3 ، 1986؛ به نقل از حسنپور، .(1382 افرادی که به دلایلی دچار آشفتگیهای هیجانی هستند و بهداشت روانی آنها تضعیف شده است، به شیوههای متفاوت آشفتگیهای خود را بروز میدهنـد.
این افراد اغلب دارای مشکلاتی از قبیل خود پنداره ضعیف، افت تحصیلی، طـرد اجتمـاعی و نـاتوانی در
برقراری ارتباط با همسالان و عدم پایبندی به قوانین اجتماعی هستند؛ که این مشکلات روانی- اجتمـاعی تأثیری مستقیم بر فرایند یادگیری آنها میگذارد (سلحشور، .(1382
لوبان و همکاران(2002)4 بر اساس پژوهشی عنوان کردند که باورهای فراشناختی در بیماران مبـتلا به اختلالات اضطرابی به ویژه در اختلال اضطراب فراگیر، اختلال پانیک، اختلال وسواس فکری و عملـی
و اختلال استرس پس از ضربه مختلتر است.
1 . Kaplan & Baron 2 . Maslow 3. Rabinson& et al
4.Lobban& et al
147
نتایج پژوهـشهای رادزیزوسـکا و همکـاران(1996)1، ریچاردسـون(1993)2 و کنـدل و دیـویس3
(1986) نشان داده است که میان سلامت روانی پایین (مثل اخـتلالات عـاطفی و اضـطرابی) و مـشکلات
رفتاری مانند پیشرفت تحصیلی پایین، ارتباط وجود دارد (اسویدل، .(1996
مطالعات متیوز و هیلیارد و کمپل (1999) نشان میدهد که فراشناخت، رویارویی متمرکز بر هیجـان
و نگرانی از جمله شاخصهایی هستند که میتوان بر اساس آنها تنش، نگرانی، تفکر نامربوط بـه امتحـان و
علائم بدنی همراه با اضطراب امتحان را پیشبینی کرد.
ولز و پاپاجیوجیو (1998) در پژوهشی که انجام دادند، دریافتند که میـان تـوانش شـناختی و علائـم
وسواس فکری - عملی ارتباط مثبت و معنادار وجود دارد.
نتایج پژوهش ولز، کارت رایت و هاتن (2004) نشان میدهد که بیمارانی که دارای اختلال اضطراب
تعمیمیافته و اختلال وسواس فکری - عملی هستند در مقایسه با افراد غیربیمار از نظر توانش شـناختی در
سطحی پائینتر قرار دارند.
متیوز و همکاران (1999) دریافتند که کسانی که توانش شناختی پایینتری دارند، نسبت به اضطراب امتحان4 آسیبپذیری بیشتری دارند (به نقل از هارتمن، .(2001
ملینگز و آلدن (2000) در پژوهشی که انجام دادند، دریافتند که افـرادی کـه دارای اضـطراب بـالاتر
هستند، نسبت به افرادی که دارای اضطراب پایینتر هـستند، نـشخوار پـس رویـدادی بیـشتر را گـزارش
میکنند.
لوبان(2002)5 در پژوهشی گزارش داد کـه باورهـای فراشـناختی در بیمـاران مبـتلا بـه اخـتلالات اضطرابی به ویژه در اختلال اضطراب فراگیر، اختلال پانیک، اختلال وسواس فکـری و عملـی و اخـتلال استرس پس از ضربه مختلتر است.
با توجه به نتایج یافتههای پژوهشی فوق میتوان گفت که باورهـای فراشـناختی نقـشی اساسـی در سلامت روانی و پیشرفت تحصیلی دارند.
1. Radzizzoska&etal2 . Richardson 3. Candel& Davis 4. Test anxiety
5 Lobban .
در زمینه لزوم توجه به فراشناخت و آموزش مهارتهای فراشناختی به دانشآموزان، اسلاوین (1994)
معتقد است که روانشناسان تربیتی طی چندین ده آموزش راهبردهای ویـژه یـادگیری را تأکیـد کـردهانـد
(کدیور،.(1383 لفرانکویس (1997) تأکید میکند که مهمترین موضوع روانشناسی شناختی در روانشناسی تربیتی، تأکید بر یادگیری »چگونه یادگرفتن« به عنوان یکی از هدفهای کلی فرایند یادگیری و تدریس است
(کدیور، .(1383
پژوهش حاضر به منظور فراهمسازی شواهدی از رابطه میان باورهای فراشناختی با سلامت روانی و پیشرفت تحصیلی انجام گرفته است. بر مبنای آنچه در مقدمه بیان شد، پـژوهش حاضـر بـه طـور اخـص بدنبال بررسی فرضیههای زیر است:
1. میان فراشناخت و سلامت روانی رابطه مثبت وجود دارد.
2. بین فراشناخت و پیشرفت تحصیلی رابطه وجود دارد.
3. بین سلامت روانی و پیشرفت تحصیلی رابطه مثبت وجود دارد.
4. در خرده مقیاسهای سلامت روانی، افراد دارای سطوح مختلف فراشناخت با هم تفاوت دارند.
روش
جامعه آماری پـژوهش حاضـر را دانـشآمـوزان مـدارس متوسـطه شـهر اشـنویه تـشکیل مـیدهنـد
.(N =1588) از این عده 210 نفر به روش نمونـهگیـری تـصادفی سـاده انتخـاب شـدهانـد .(n= 210) در پژوهش حاضر به منظور کشف روابط میان متغیرها از روش تحقیق همبـستگی اسـتفاده شـده اسـت. بـرای
سنجش باورهای پرسشنامه فراشناختی از پرسشنامه فراشناخت کارت رایت – هاتن و ولز (1997) استفاده شده است. این پرسشنامه دارای 65 مورد است که از یک مقیاس چهار درجهای (مثلا موافق نیستم، کمـی
موافقم، تا حدی، کاملاً موافقم) تشکیل شده است. ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه فراشناخت از 0/72 تـا
0/89 و ضریب همبستگی آن با مقیاس اضطراب صفت اسپیل برگر میان 0/26 تا (P=0/05) 0/73 گزارش شده است (نریمانی و ابوالقاسمی، .(1384 برای سنجش سـلامت روانـی از فـرم کوتـاه مقیـاس سـلامت عمومیگلدنبرگ (1981) استفاده شده است. که سؤالات آن در برگیرندۀ چهار خرده مقیاس است. ضریب اعتبار این مقیاس 0/67 الی 0/76 و پایایی تنصیف 0/83 و پایایی بازآزمایی 0/85 و ضریب همبـستگی آن با پرسشنامه فراشناخت .r=0/46 گزارش شده است((P=0/01، (نریمانی و ابوالقاسمی، .(1384
برای سنجش پیشرفت تحصیلی از اسناد و مدارک تحصیلی استفاده شده و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تحلیل واریانس یک طرفه و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است.
بررسی رابطه باورهای فراشناختی با سلامت روانی و ...
149
یافته های پژوهشی
جدول.2 توزیع فراوانی نمرات فراشناخت در چهار سطح
چهار سطح در فراشناخت فراوانی درصد
1 46 24/3
2 47 24/9
3 47 24/9
4 49 25/9
جدول دو نشان میدهد که 46 نفر(24/3 درصد) در سطح یک، 47 نفر((2/9 در سطح دو و
سه و 49 نفر((25/9 در سطح چهار فراشناخت قرار گرفتهاند.
جدول .3 میانگین و انحراف معیار متغیر های مورد مطالعه
متغیرهای پژوهش SD
X
فراشناخت 138/23 25/14
پیشرفت تحصیلی 15/49 1/49
سلامت روانی 48/29 10/19
جــدول ســه نــشان مــیدهــد کــه میــانگین و انحــراف معیــار فراشــناخت بــه ترتیــب
(SD=25/14)X=13/23 است. میانگین و انحراف معیار پیشرفت تحصیلی و سلامت روانی بـه ترتیب (SD=1/49)X=15/49 و (SD=10/19)X=48/29 است.
جدول .4 ضرایب همبستگی میان متغیرهای پژوهش
متغیر فراشناخت پیشرفت تحصیلی سلامت روانی
متغیر
فراشناخت 1 0/37** 0/46**
0/001 0/001
پیشرفت تحصیلی 0/37** 1 0/14**
0/001 0/03
سلامت روانی 0/46** 0/14** 1
0/001 0/001
051 فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شمارۀ19، سال ششم، بهار1386
