بخشی از مقاله
شناسایی عوامل تأثیرگذار در شکل گیری منظر رنگی پایدار در شهرها
چکیده
منظر شهر پدیدهای عینی- ذهنی است؛ بدین معنا که اگر هدف ایجاد تصویری خوانا از منظر شهری در ذهن مردم باشد همزمان به »عینیتی« هماهنگ و یکپارچه نیازمند است. هماهنگی بین عینیت موجود و ادراکات حسی از آن (فرم و معنی) میتواند به شکلگیری منظر پایدار شهری بیانجامد. منظر شهری در صورتی دلنشین و هویت مند و پایدار است که ادراکات و تجربیات حسی لذت بخشی را فراهم آورد. رنگ یکی از مهم ترین ابزاری است که در جهت ایجاد و حفظ هویت و خوانایی منظر شهری بایستی مورد توجه قرار گیرد. هماهنگی در رنگ ارکان مختلف منظر میتواند به عنوان نشانهای از پایداری شهر محسوب شود. بدین ترتیب شناسایی عوامل تاثیرگذار در شکلگیری منظر رنگی در شهرها در دستیابی به این مهم راهگشاست. بدین منظور این پژوهش از روش تحقیق »توصیفی- تحلیلی« و شیوه تحقیق »مرور متون و اسناد کتابخانهای« و جمعآوری اطلاعات در بستر مطالعات میدانی بهره برده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که عواملی از جمله اقلیم و شرای آب و هوایی، توپوگرافی، تغییرات زمانی، بومگرایی، فرهنگ و نمادگرایی از عوامل اصلی در شکلگیری منظر رنگی پایدار در شهرها محسوب میشوند و میتوانند به سادگی هویت منحصر به فردی را خلق نمایند و هر شهری را به عنوان یک سکونتگاه با منظر پایدار در اذهان مطرح سازند.
واژگان کلیدی: منظر شهری، پایداری، رنگ، هویت
-1 مقدمه
شهرهای برخوردار از منظر مطلوب قادرند تا با وسعت بخشیدن به تجربه زیباشناختی شهروندان، موجبات ارتقای تصویر ذهنی جامعه از خویش و تقویت غرور مدنی آنان را فراهم سازند. منظر شهری علاوه بر امکان خوانش متن شهر،امکان انجام آسیب شناسی شهری را فراهم می سازد. گلکار معتقد است چنین دیدگاهی بر این پیش فرض استوار است که: » بحران در منظر شهری« نشان دهنده بحران در طراحی شهری« است و بحران در طراحی شهری نشان دهنده »بحران در فرایندهای توسعه پایدار و مدیریت شهری« است . از دیگر سوی رنگها به طور مستقیم روح و روان آدمی را تحت تأثیر قرار میدهند. خصوصیت بسیار جالب رنگ این است که وجودی مستقل و مادی ندارد و نور آن را به وجود میآورد. گستره ای نامحدود دارد که تحت تاثیر دیگر خصوصیات محی نظیر فرم، بافت و تناسبات، معانی و ادراکات متفاوتی را در ذهن انسان ایجاد می کند؛ بنابراین در واقع رنگ تنها یک مفهوم ذهنی است. خصوصیات بصری و غیربصری نظیر شکل، ابعاد، رنگ، بافت، و نظایر آن، عناصر مستقر در فضا را از یکدیگر متمایز می کند. همین ویژگیها، معانی خاصی را به فرد القا می نماید، در طول زمان موجب شکل گیری هویت خاص گردیده و رابطه ای متقابل میان انسان و محی پیرامونش را سبب می شود. تحقیقات روانشناسی ثابت کرده است که نوع ترکیب رنگهای استفاده شده در محی های انسان ساخت، بر وضعیت روحی مردم و چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر و با فضا موثر میباشد. راپاپورت رنگ را یکی از مهمترین عوامل در ایجاد ادراکات متفاوت از محی معرفی مینماید. یکی از عواملی که سبب شده است تا امروز شهرهای ما دیگر دوست داشتنی نباشند، دیگر نشانگر وحدت و کلیتی یکپارچه نبوده و در جزئیات نیز تنوع و پیچیدگی را القا ننمایند و بدین ترتیب منظر پایدار در آنها تجلی نیابد، عدم توجه به کیفیتهای رنگی است. بدین ترتیب شناسایی عوامل مختلفی که سبب شکلگیری منظر رنگی در شهرها میشود میتواند به عنوان یک رکن در دستیابی به منظر پایدار شهری راهگشا باشد؛ چرا که هر گونه نابسامانی رنگی و عدم توجه به هماهنگی رنگ در منظر شهری به عنوان یک نشانه آشکار در پردازش منظر شهرها مطرح میشود.
-2 مبانی نظری پژوهش
-1-2 مفهوم پایداری
واژه »پایدار« امروزه به طور گسترده ای به منظور توصیف جهانی که در آن نظامهای انسانی و طبیعی تواما بتوانند تا آینده ای دور ادامه حیات دهند به کار گرفته می شود . فرهنگ دهخدا پایداری را با معنای بادوام و ماندنی آورده است و معنای کنونی واژه پایداری عبارت است از » آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد.«
ریشه لغوی و عبارات مرتب با آن در انگلیسی شامل «Sustain» یعنی حمایت، زنده نگه داشتن، ادامه دادن مستمر و«Sustenance» به معنی»فرایند پایداری زندگی« و «Sustainable» پایداری صفتی که چیزی را توصیف می کند که باعث آرامش و تغذیه و تامین زندگی و در نتیجه به تداوم زندگی و طولانی کردن آن منجر میشود . بنابراین »پایداری« عبارت از مجموعه پایداری و قابل حفاظت که نیاز به بقا و تداوم داشته و شامل کیفیتهای محیطی حوزه های ویژه، بهداشت عمومی،کانون های فعالیت، سیمای زمین ،ظرفیت بندی محیطی، کیفیتهای بصری، عناصر ساختار طبیعی و اکولوژیکی می باشند .
-2-2 منظر شهری
منظر شهر دانش شناخت مفاهیم شهر نزد شهروندانی است که در طول تاریخ در آن محی زیستهاند و با کالبدهای طبیعی و مصنوع محی ارتباطی معنایی پیدا کردهاند . منظر در اشکال طبیعی و انسان ساخت، بیانی آشکار و دیدنی از مجموعه فعالیتها، توقعات و ملازمات ساکنان آن محی می باشد به عبارت دیگر منظر شهری آن بخش از محی است، که برکنش و واکنش شخص و نتایج اعمال او موثر است. در منظر شهری است که بخشی از اطلاعات بالقوه به کیفیتی مستقیما محسوس (بالفعل) تبدیل می شود . اهمیت منظر شهری از آن روست که کلیت شهر را به مثابه یک »متن« آشکار ساخته، امکان »قرائت« و »خوانش« این متن را فراهم می آورد. تنها در آیینه منظر شهری است که ابعاد ناملموس حیات مدنی، همچون فقر و غنا، سلطه نهادها و ارزشهای معین، سلایق زیبا شناختی خرده فرهنگ ها، عمق تاریخی شهر، میزان ایمنی و امنیت جامعه، چگونگی احترام جامعه به قراردادهای اجتماعی و غیره از طریق نظامی از »نشانه« ها امکان تجلی و بروز خارجی یافته و ارزیابی مثبت و یا منفی را میسر میسازد .
-3-2 سیر تکامل منظر شهری
گلکار بر این باور است که سیر تکامل مفهوم »منظر ومحی بصری شهر« را نمی توان به طور مستقل از سیر تحول »طراحی شهری« مورد بررسی قرار داد. بر این اساس وی مدلی جهت وصف و تبیین سیر تکاملی طراحی شهری تدوین نموده است که در تبیین سیر تکامل منظر شهری نیز سودمند است، این مدل بر مبنای میزان توجه به کیفیتهای محیطی در ابعاد زیباشناسانه، عملکردی و زیست محیطی در روند بلوغ دانش طراحی شهری شکل گرفته است که در نهایت به مدل منظر شهری پایدار ختم میشود.
روند تکاملی مفهوم منظر شهری را در تناظر با الگوهای گوناگون طراحی شهری:
• الگوی »منظر شهری آرایشی / تزئینی«
· الگوی »منظر شهری عملکردگرا / برنامه محور«
· الگوی »منظرشهری ادراکی / زمینه گرا«
· الگوی »منظر شهری پایدار«
-4-2 منظر شهری پایدار
منظر شهری پایدار چهار نقش عملکردی، زیباشناختی عینی، زیباشناختی ذهنی- ادراکی و زیست محیطی را برعهده دارد. شهر پایدار و منظر شهری پایدار یک سیستم کلی است که همه اجزای آن از قبیل افراد، کالبد، فضا، قوانین، محی ها و نهادهای گوناگون، فرهنگ و… در تعامل با یکدیگر و با پیرامون خود انعطافپذیر و پایدار باقی بمانند. نیل به شهر پایدار و سیمای آن لزوماً از ساختاری واحد و همگانی تبعیت نمیکند، بلکه شهرهای مختلف با ساختارها و پیشینههای گوناگون فرهنگی، سیاسی و اقتصادی- در عین اینکه مشمول بسیاری از قوانین کلی حاکم بر پایداری سیستمها میشوند- شرای ویژهای نیز دارند. در واقع زمینهها و ساختارهای رسیدن به پایداری شهری و منظر شهری را هرگز نمیتوان همانند کالایی وارد یک سیستم شهری نمود. زمینههای رشد و توسعه در هر سیستم شهری از ویژگیهای ساختاری، کالبدی، فرهنگی و اجتماعی منحصر به خود آن سیستم است و تنها از طریق کشف سازوکارهای این ساختارها میتوان راهی برای ساخت شهر پایدار و منظر شهری پایدار گشود.
-5-2 پایداری زیباشناسی منظر و رنگ:
لغت زیباشناسی3 در اصل یونانی است و به معنی ادراک است. پاکزاد به نقل از »هگل« زیبایی را انبساط خاطری میداند که از ادراک یک چیز، فرایند و یا رویداد به انسان دست میدهد. کیفیتهای موجود در یک پدیده میتوانند تأثیری عاطفی بر انسان گذاشته و احساسات او را برانگیزند. مهدیزاده معتقد است زیبایی زائیده حالت همحسی و سازگاری عاطفی میان انسان و محی است. کریمی مشاور بیان میدارد که تصمیمگیری در مورد ساختار و هندسه محی از مسائلی است که در ارتباط با زیباشناسی کالبدی مطرح میشود. از دیدگاه او موضوع زیباشناسی کالبدی؛ نقش و تأثیر اشکال، تناسبات، ریتم، مقیاس، پیچیدگی، رنگ و سایه و روشن محی ساخته شده و طبیعی است.
نه تنها شناخت کیفیتهای فضایی، بلکه پدیده هایی مانند نور، رنگ، بافت و دیگر جزئیات در شناخت دقیق منظر شهری و ادراک تجربیات زیباشناسانه و به تبع آن در خلق منظر پایدار بسیار مهم است. انتخاب مناسب رنگها و دقت در به کارگیری نور، با توجه به ساختار محی ، شرای اقلیمی و توجه به فرهنگ بومی یک شهر می تواند موجب سرزندگی و جذابیت منظر شهری شود و مناظر بدیعی را برای ساکنان شهر ایجاد نماید. از آنجا که رنگ تأثیر شگرفی بر احساسات آدمی انسان دارد بنابراین یکی از مولفههای تأثرگذار در بحث ادراک و زیباشناسی منظر شهری است؛ که باید در مقیاسهای مختلف مطالعه لحاظ شود.
-6-2 مقیاس در منظر شهری
· مقیاس کلان منظر شهری:
از لحاظ بصری در این مقیاس کل شهر همراه بستر طبیعی پیرامون و یا حداقل پهنه وسیعی از آن قابل رویت میباشد. از دیدگاه محمودی . این موضوع ارتباط مستقیم با موقعیت قرارگیری ناظر دارد، به-گونهای که سطح چشم فرد مشاهده کننده (در درون یا برون شهر) می-بایست از سطح شهر و یا پهنه وسیعی از آن بالاتر باشد. در این مقیاس مناطق مختلف شهری، پهنههای خاص و ساختار اصلی استخوانبندی فضایی شهر به صورت نقاط، خطوط و سطوح متمایز قابل مشاهده میباشد.
• مقیاس میانی منظر شهری
در این مقیاس دید به قسمتی از شهر محدود میشود. موقعیت قرارگیری ناظر تقریبا در سطح زمین و در ارتفاع چشم ناظر قرار دارد. وسعت دید در حد یک یا چند بلوک شهری و یا یک امتداد طولی از شهر و یا فضای شهری است و این وسعت توس جدارهها، عوارض طبیعی و مصنوع محدود میشود.
· مقیاس خرد منظر شهری
در مقیاس خرد به عواملی نظیر سبک و گونه معماری، مصالح، رنگ و دیگر خصوصیات بدنهها و اجزای فضای شهری، تاسیسات و مبلمان شهری، پوشش گیاهی و نظایر آن پرداخته میشود.
در این نوشتار عوامل تأثیرگذار در شکل گیری منظر رنگی پایدار شهر در مقیاس کلان منظر شهری یا همان منظر کلی شهر بررسی میشود.
-3 شناسایی عوامل تأثیرگذار در شکل-گیری منظر رنگی پایدار شهر (مقیاس کلان)
-1-3 شرایط اقلیمی
عوامل گوناگون، پیچیده و مرتبطی به معماری و ساخت شهر شکل میدهد. به گونه-ای که جلوه تاثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی در ساختار شهر کاملا مشهود است به عنوان مثال منصوری در این رابطه بیان میدارد که زیباشناسی رنگآمیزی شهر ایرانی، رنگهای خاصی را به ما معرفی می-کند؛ در کویر، رنگ خاک و آبی کاشی با مایههای مختصر از زرد و سبز و سفید؛ در کوهستان، رنگ خاک محی با خاکسترهای تیره و روشن سنگ، رنگ چوب و جابهجا رنگ آبی با همان مایههای مختصر؛ در شمال، رنگ تیره چوب که به قرمز و قهوهای متمایل است، با رنگ سبز و آبی شفاف که به نردهها و درها زدهاند. در هر یک از محی های ایرانی، شهر رنگ و حال و هوای خاص خود را دارد. بنابراین موقیت جغرافیایی، شرای آب و هوایی و میزان بهرهمندی از تابش آفتاب در شکلگیری پالت رنگی شهر نقشی اساسی دارد؛. به عنوان مثال در شهرهایی که دارای اقلیم گرم و خشک هستند، استفاده از رنگهایی که دارای جذب گرمایی پایین تر بوده و در عین حال ایجاد خیرگی و چشم زدگی نکنند ضروری می-باشد. در شهرهایی که در مناطق سردسیر واقعشده اند و متوس روزهای بارانی در آنها زیاد است استفاده از رنگهای شاد، جذاب و گرم می تواند به سرزندگی منظر شهری کمک شایانی نماید .(Error> Reference source not found.) بل معتقد است در نواحی دارای رنگهای بی حال و سطح نوری اندک، رنگهای درخشان می-توانند منظر را زنده کنند .
