بخشی از مقاله
1چکیده
امروزه شهرها به عنوان مهم ترین دستاورد تلاش های تکنولوژیکی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی انسان محسوب می شوند. آنچه در این بین تامل برانگیز است، روابط انسان ها در ابعاد کمی وکیفی آن است. که این خود بر مشکلات موجود دامن زده است . گسست در ساختار فضایی محلات، باعث از بین رفتن ساختار اجتماعی پیوسته میان ساکنان و کاهش ارتباطات چهره به چهره گشته است و لزوم توجه به روابط اجتماعی را به دنبال داشته است. برای بیان روابط اجتماعی فرد در جامعه از مفهومی جامعه شناسی با نام سرمایه های اجتماعی بهره می بریم که به نظر می آید در محلات به عنوان حلقه مفقوده برنامه ریزی و طراحی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. مقاله حاضر با هدف تبیین و شناسایی مفهوم ، مبانی و رویکردهای سرمایه اجتماعی در ساختارشهری و ارائه چارچوبی برای ارزیابی ، با استفاده از مستندات و و پیمایشی توصیفی به ارزیابی شاخص ها و سنجه های این چارچوب پیشنهادی در محلات شهری پرداخته و بر نقش برای تعاملات اجتماعی و مراودات شهروندی درتوسعه محلات شهری تاکید کرده است .
نتایج تحقیق نشان می دهد که شاخص ها و سنجه های ارزیابی سرمایه اجتماعی در ساختار شهری را می توان در حوزه احساس امنیت شهروندی ، اعتماد و روابط متقابل ، مشارکت اجتماعی و اجتماع پذیری و میزان تمایل به تعاملات و معاشرت های اجتماعی دانست که در این میان محلات شهری نقش اساسی در بستر سازی برای مشارکت پذیری اجتماعی و افزایش روابط و انسجام اجتماعی از طریق امکان دهی به رسوم ، آیین ها و جشن ها و دیدارهای دوستانه به شمار می روند. علاه بر آن راه کارهایی جهت بهبود و افزایش سرمایه اجتماعی در محلات شهری در جهت زمینه سازی برای ارتقا کیفیت محلات شهری ارائه می شود .
واژه های کلیدی: محلات شهری ، سرمایه اجتماعی ، توسعه محله ای
1-Abstract
Today the city beings are as the most important technological, economic, social and cultural achievements of the efforts of human. This is what the thought Sobering, its qualitative and quantitative aspects of human relationships . This has led to the current problems discontinuity in the spatial structure of the neighborhoods, the loss of social structure has been consistently among the residents and reduce face to face communication and the need to have regard to social relations. To express a person's
1 -شماره تماس:89303338390 آدرس:اصفهان، خ لاله، خ مهدیه ،پلاک 38
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
social relationships in the community use the Sociology concept by name social capital, That seems to be the missing link in community planning and design should be considered .This paper is aims to identify and explain the concepts, principles, and
approaches to social capital Urban structure and provide a framework for assessing. Using Documentation and descriptive survey and measures indicators to offer the proposed framework in the neighborhoods of city and the role of social interaction and
exchanges is emphasized on developement of neighborhoods.
The results show that the evaluation criteria and measures of social capital in urban structure can be Stated in Citizens' sense of security, trust and reciprocity, social participation and social accountability and the desire for social interaction and companionship that in the context of neighborhoods the role of social participation and social cohesion and enhance relationships by The possibility of raising the customs, rituals and ceremonies and meetings are friendly . In order to improve the quality of neighborhoods in urban areas, in addition is presented to the ways to
improve and increase social capital in neighborhoods. Keywords : Neighborhoods, Social Capital, Neighborhood Development
-2مقدمه
در سال 1961 جین جیکوبز در اثر خود به نام »مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امریکایی « از سرمایه های اجتماعی نام برد و نقش آن را در ارتباط با حفظ نظافت ، برخورد با جرم و جنایت خیابانی در محدوده های حومه ای و قدیمی شهر بیان کرد. به نظر می رسد با توجه به ابعاد فیزیکی و اجتماعی محله به عنوان یک سلول و واحد شهری که اساس و شالوده سازمان کالبدی –اجتماعی شهر را تشکیل می دهد، دست یافتن به این ثروت پنهان ( سرمایه اجتماعی ) در جهت توسعه محله ای و در نتیجه توسعه شهر از سهولت بیشتری برخوردار باشد.
امروزه یکی از پارادایم های معاصر شهرسازی ، برنامه ریزی با مردم است . این رویکرد ناظر بر حضور مردم در تصمیم سازی ها و تصمیم گیری ها در قالب طرح ها تاکید دارد. برآیند بهره گیری از بستر ارتباطات اجتماعی موجود و تقویت بنیان های ارتباطی آن ها منجر به تهیه ی طرح هایی کارکردی و مبتنی بر منافع عمومی خواهد شد.
نحوه و چگونگی حضور و مداخله مردم و سایر گروه های اجتماعی ، اقتصادی، سیاسی و اداری و به تعبیری شناسایی الگوهای مشارکتی نیز بسیار پر اهمیت است . در کنار این امر بر پایه نگرشی اجتماعی به نحوه مداخلات فیزیکی ، بایستی امکان سنجی الگوهای مشارکت مردم و اجتماعات محله ای مد نظر قرار گیرد. برپایه آن به شناسایی فرصت ها و تهدیدهای ناشی از برنامه ریزی مشارکتی در این مقوله پرداخته گردد.
برنامه ریزی با شبکه های مردمی پدیده ایست که درآن مردم در بطن فرآیند برنامه ریزی قرار گرفته و از وزنی مساوی با تصمیم گیران برخوردار می شوند . تقویت شبکه های اجتماعی می تواند به ظرفیت سازی و توانمند سازی و توزیع قدرت بین ساکنین محله انجام گردد. نا موفق بودن روش های جامع (کل به جز )در تهیه و اجرای
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
طرح های توسعه شهری ، در نقاط مختلف جهان نه تنها سطح زندگی فقرا را ارتقا نداد بلکه باعث تشدید نابرابری اجتماعی و طبقاتی نیز شد. بر این نکته اتفاق نظر وجود دارد که طرح های شهری نامناسب از روش هایی سرچشمه می گیرد که فاقد درک صحیحی از احساسات و نیازهای اجتماع محلی است، برآیند این مساله به شکل گیری دیدگاه های غیر واقعی منجر می شود. از آنجا که فزایش جمعیت و فعالیت ها در کلانشهر ها معضلات فراوانی را در بعد گسست روابط اجتماعی ، ایجاد فاصله اجتماعی بین شهروندان ، کاهش مسئو لیت مدنی در قبال یکدیگر ، بی هویتی اجتماعی و فرهنگی را تشدید بخشیده است به نظر می رسد تمرکز تحقیق بر روی این موضوع و فراهم نمودن رهیافتی برای برنامه ریزان در شهرها ، شاید بتواند گامی در جلوگیری بیشتر از انهدام هویت های تاریخی و فرهنگی در شهرهای کشورباشد. به نظر میرسد پرداختن به موضوع کیفیت محیط در محلات شهری، رویکردی متفاوت با نقش سنتی و متداول در طرح های توسعه شهری را می طلبد و اقداماتی بیش از مهندسی از جنبه کالبدی را در بر می گیرد ، در این راستا توسعه اجتماعات محلی و شبکه های مردمی از ارکان و محورهای اساسی این بحث می باشد . که ضرورت آن اعتمادسازی و نهادسازی و ظرفیت سازی در اجتماعات محلی می باشد.
-3طرح مسئله
محلات شهری به عنوان حلقه ای واسط میان شهر وشهروندان که در گذر زمان دارای نقش اساسی در شکل دهی و سازماندهی امور شهری بوده با ارائه خدمات روزمره القاگر احساس تعلق و هویت ،روابط اجتماعی و غیره در میان ساکنان بوده است،امروزه نقش کم اهمیتی را دارد . آنچه در این میان روشن است ، این مطلب است که برنامه ریزان شهری با غفلت از مسائل اجتماعی و فرهنگی سعی در حل این معضلات با رویکردی صرفا کالبدی – اقتصادی کرده اند.حال آن که آنان توان حل مشکلات با اتکا به مجموعه ی سرمایه های طبیعی ، کالبدی ، اجتماعی و انسانی را نادیده گرفته اند.این روند مشکلات جدیدی را در محلات پیش رو دارد،از جمله : -1 عدم شکل گیری حس تعلق و نداشتن هویتی قابل اتکا -2 طراحی نامناسب فضاهای شهری -3 عدم شکل گیری اجتماع های منسجم و ناهنجاری های اجتماعی -4 سطوح پایین کیفیت زندگی -5 سطوح پایین کیفیت محیط و ... (عبدی ، (3 :1389
آن چه در این تحقیق به دنبال آن هستیم ، تبیین ارتباط بین توسعه محلات شهری و بحث ارتباطات اجتماعی افراد در محلات شهرهاست.برای بیان روابط اجتماعی فرد در جامعه از مفهومی جامعه شناسی با نام سرمایه های اجتماعی بهره خواهیم برد که به نظر می آید در محلات به عنوان حلقه مفقوده برنامه ریزی و طراحی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.سرمایه ای که در صورت ارتقا آن می توان انتظار داشت با ایجاد یک زنجیره ارتباطی بین افراد محل، امورمربوط به محله تسهیل گردیده و افراد با مشارکت بیشتر در جهت بهبود محیط زندگی خود تلاش کنند .
-4ضرورت انجام تحقیق و کاربرد نتایج آن
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
بخش عظیمی از زندگی افراد به طورطبیعی در سطح زندگی خانوادگی ، همسایگی و محلی صورت می پذیرد و ارتباطات روزمره در این سطح اجتماعی در شکل دهی به رفتارها ،نگرش ها ،اطلاعات و توانایی های افراد بسیار موثر است . غنا بخشیدن به زندگی و مناسبات خانوادگی ، همسایگی و محلی و افزایش مشارکت افراد برای سازماندهی به این مناسبات اولیه می تواند به مثابه یک تمرین و مهارت به تقویت زندگی اجتماعی نه تنها در سطح محله بلکه در سطوح بالاتر و افزایش ظرفیت ها ومهارت های افراد برای حل بهینه و خردمندانه مشکلات و مسائل کلان در محیط در حال تغییر و دگرگونی های جهان کنونی بیانجامد. فقدان برنامه ریزی های خرد شهری در نظام برنامه ریزی ایران به نوعی غفلت تازیخی از پتانسیل های بهره گیری از سازماندهی و انسجام محله ، به عنوان یک نظام شهری را نمایان می کند ، محلات شهری نقش مهمی را در حیات و زوال شهرها به عهده دارند. دگرگونی رابطه توده و فضا و تغییر در تراکم های انسانی و ساختمانی همه و همه در اثر تغییر در شیوه های زندگی ،افزایش جمعیت شهرنشین و... سبب تغییرات اساسی در ساختار فضایی محلات و در نهایت میزان ارتباطات و تعاملات اجتماعی در سطح محلی گردیده است. با توجه به ارتباطات تنگاتنگ میان ساختار فضایی و اجتماعی محلات ، لازم است با دخالت و تغییر در هرکدام ، زمینه های بهبود وضعیت در بعد دیگر ایجاد گردد. فراهم آوردن زمینه مشارکت مردمی در شکل دهی به محل سکونت و کار خود ، می تواند سبب شود که محلات و در نهایت کل شهر تمام خصوصیات لازم را دارا گردد. ایجاد ساختار فضایی منسجم و پیوسته به همراه فضاهای باز عمومی به عنوان بستری برای تعاملات و ارتباطات اجتماعی قوی می تواند زمینه ساز بروز رفتارهای مشارکتی در میان ساکنان یک محله گردد. (نگارنده با توجه به مطالعات صورت گرفته)
-5سوابق انجام تحقیق در قالب زمان و مکان
در مورد سرمایه اجتماعی و مفاهیم آن می توان گفت ، باوجود آنکه این مفهوم در مقایسه با بسیاری از مفاهیم علوم اجتماعی موضوع جدیدی محسوب می شود اما در طی دو دهه ی گذشته شاهد افزایش قابل توجه تحقیقات علمی وپژوهش ها به این موضوع می باشیم. در دوره های اخیر به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم ، بسیاری از نظریه پردازان شهری ، رویکرد جدیدی را در بازآفرینی کارکردهای محله مقیاس مورد تاکید قرار داده اند( هودسنی ، .( 15 : 1383 اما مهم ترین صاحب نظری که در اثر خود »مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی« در دهه ی 1960 به نقد شهرسازی نوین پرداخت، جین جیکوبز 2 بود . وی به اصلاح تمامی جنبه های توسعه شهر و برنامه ریزی شهری اهتمام داشت و مفهوم سرمایه ی اجتماعی را در ارتباط با مباحث کالبدی – فضایی شهر و محلات شهری مطرح نمود .( شریفیانی، (11: 1380
هانی فن 3 نیز در سال 1919 واژه سرمایه اجتماعی را به معنای دارایی های روزمره در قالب وجود حسن تفاهم ، دوستی و رفاقت ، همدلی و روابط اجتماعی در بین افراد و خانواده ها مورد بررسی قرار داده است .(فوکویاما ، (23 : 1379
Jane Jacobs -2
Hani Fan -3
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
پارگال4 ، گلیکان 5 و هوک 6، در تحقیقی در شهر راکای بنگلادش با طرح این سوال که آیا سرمایه اجتماعی قادر به افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت پسماندهاست به سنجش رابطه ی این دو متغییر پرداخته اند و به این نتیجه رسیده اندکه تقویت سرمایه ی اجتماعی به بهبود مدیریت پسماندها کمک نموده است. (فیروزآبادی ، -188 :1385 (223
هورتن لوکی7 از لحاظ علمی اولین تلاش ها را برای شناخت محلات شهری انجام داده است ، وی موضوع محله را با عنوان سازمان اجتماعی و روند اجتماعی شدن و اجتماع چهره به چهره بر اساس بنیاد خانواده مورد بررسی قرار داده است ( Mum ford , 1954: 259 ).
استون و اسمیت8 به جنبه های اکولوژیکی خرد روابط دوستی در محلات شهری بوستون پرداخته اند.( Smith (&Stone , 1954 : 21
مامفورد9 با نقد تند پراکندگی به مطالعه ارتباط ارگانیک میان مردم و فضاهای زندگی تاکید کرده ، وی طراحی محلات را به عنوان کانون شهرگرایی جدید مورد تاکید می بیند.( ممتاز، (60 : 1379
راپاپورت10 در پژوهشی به بررسی مباحث فرهنگی در شهرها با نگاهی محله ای پرداخته است.( مطلبی ، : 1383 (76
کوبیش و همکارانش در محله کرنشا در لوس آنجلس بر همیاری میان منابع محلی در فرآیند شکل گیری اجتماعات محله ای تاکید دارند( عارفی،(37 :1380
بولن11 در ولز جنوبی دست به یک بررسی ها زده و در آن به این نتیجه رسیده است که سرمایه اجتماعی خمیرمایه ی اصلی توسعه محله ای است.( (Bullen& Ony . 1999: 97
-6فرضیات
به طور کلی فرضیه زیر را می توان به عنوان فرض اصلی این تحقیق بیان کرد:
به نظر می رسد بین نرخ ماندگاری ساکنان در محلات و تعلق خاطر آنان به محلات با میزان سرمایه های اجتماعی در محلات ارتباط معناداری وجود دارد.
Iloesh Pargal -4
Daniael O.Gilligan -5
Mainul Huq -6
Horton Loki-3
Aston & Smith-0
Lewis Mumford-9
Amos Rapopor-18
Bullen-11
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
به نظر می رسد بین مشارکت ساکنان محلات وامنیت و ایمنی فضاهای عمومی در محلات شهری ارتباط وجود دارد.
به نظر می رسد بین پویایی و سرزندگی فضاهای کالبدی محلات و میزان سرمایه اجتماعی ساکنان ارتباط معناداری وجود دارد.
-7سوالات تحقیق
-1 آیا میان پیوندهای همسایگی و ارتقا کیفیت فضا در محلات رابطه ای وجود دارد؟
-2 آیا میان مشارکت مردم ،تداوم حضور وکیفیت فضای کالبدی محلات رابطه معناداری وجود دارد؟ -3 آیا سرمایه اجتماعی با احساس تعلق به محله و رضایتمندی از محله رابطه مثبت دارد؟
-4 آیا سرمایه های اجتماعی در سرزندگی و امنیت محلات شهری تاثیر گذار است؟
-8اهداف تحقیق
هدف اصلی این تحقیق ، معطوف کردن نگاه برنامه ریزان ، به توجه به جنبه های غیرکمی در برنامه ریزی شهری ، توجه به مفاهیم اجتماعی توسعه در رویکرد توسعه محله ای و بازشناسی ساختار فضایی محلات شهری به عنوان هسته اصلی شکل دهنده به زندگی شهری از طریق تعاملات و ارتباطات اجتماعی در سطح محله بوده است. علاوه بر آن تلاش در جهت تبیین سرمایه اجتماعی ، عوامل موثر بر آن و شاخص های سنجش این مفهوم ، فراهم آوردن زمینه مشارکت مردمی در شکل دهی به محل سکونت ، شفاف سازی مفهوم کیفیت محیط با توجه به معیارها و بررسی نظری ارتباط مفهوم سرمایه اجتماعی و کیفیت محیط محلات شهری از جمله اهداف دیگر این پژوهش می باشد.
-9چارچوب نظری
-1-9محله
در طی دهه های اخیر شهرها هم چون بسیاری از پدیده های دیگر محیطی ، بستر آزمون بسیاری از دیدگاه ها و نظریه های اقتصادی و اجتماعی بوده اند . در این مباحث نظری ، بیشتر کلیت حیات شهری در سطح کلان ، و نه واحدهای عینی و خرد شهری و یا تعاملات و نیازهای ساکنان آن مورد نظر بوده است . در بسیاری از رویکردهای تحلیلی و نیز تصمیم گیری های عملی ، کنشگران شهری یا حضور نداشتند و یا اینکه جز اهداف فرعی بررسی و نظام عملیات برنامه ریزان قرار می گرفتند. بدین ترتیب محیط های خرد، یعنی واحدهای حقیقی و اجتماعی شهر ، شبکه هایی که دارای کارکرد مستقیم هستند و خلاصه هسته های محلی شهری در فرایند بررسی ها و اقدامات عملی پیوسته مورد غفلت واقع می شدند. پس از نقد رویکردهای کلان در مطالعات شهری و گشایش دریچه های نو به سوی تمرکز بر واحدهای عینی ، ملاحظات شهری دستخوش دگر گونی های اساسی گردید . تغییر در نگرش بالا این سوال را مطرح کرد که چگونه می توان نظام برنامه ریزی شهری را به اصول و قواعد نظری مجهز ساخت
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
آن چنان که با استفاده از ظرفیت های موجود امکان توسعه پایدار در شبکه حیات شهری فراهم گردد. در نتیجه بروز رویکردهای نو در بررسی های شهری ، بازشناسی ساخت و کارکرد محله های شهری ، یعنی همان اجتماعات محیطی خرد در درون شهرهای بزرگ ،شبکه ناحیه ای شهری و در نهایت بنیاهای اولیه حیات شهری به منظور تقویت طراحی نظام برنامه ریزی توسعه پایدار در شهر به محوری عمده تبدیل گردد. (موسوی، (330-331 : 1383
-2-9تعاریف محله
در تبیین و تعریف واژه محله معیارهای کالبدی یا فیزیکی و نیز معیار اجتماعی بیشترین کاربرد را دارد . در محاوره های فارسی محله یک واحد اجتماعی و محل سکونت اقشاری از جامعه است که به ویژه از نظر اجتماعی دارای وجوه مشترک می باشند . به لحاظ معنایی محل جای حلول ، فرود ، جا و مکان می باشد و محله جایی برای نمود عینی آن ها ست .(معین ، (3920 :1362
در سلسله مراتب تقسیمات شهری ، محله یکی از بخش های کوچک شهر به شمار می آید و از خانه های مجاور هم دریک فضای جغرافیایی خاص تشکیل می شود. ( شکویی ، (48 :1369 محله از تجمع ، پیوستگی کم یا زیاد ، معاشرت نزدیک ، روابط محکم همسایگی و اتحاد غیر رسمی میان گروهی به وجود می آید و برای تشکیل آن شرایطی چند لازم است:
✓ دارا بودن یک حوزه جغرافیایی از شهر با وسعت کم یا زیاد
✓ پیدایش و تکوین یک اجتماع کوچک از مردم شهر
✓ وابستگی اجتماعی میان گروهی از مردم (شکویی ، (49 :1369
برخی از صاحب نظران در تعریف محله بیشتر معیارهای فیزیکی و جغرافیایی مورد توجه قرار داده اند و محله را محدوده یا قسمت کوچکی از شهر می دانند که دارای مرز جغرافیایی معینی می باشد و بر این اساس محله را یک واحد فیزیکی یا کالبدی می دانند . برخی دیگر محله را یک واحد اجتماعی دانسته از آن جهت که ، یک گروه اجتماعی تحت عنوان اجتماع محله ای با یک سری روابط معین ، در آن سکونت دارند.(عبدی ،(11 :1390
بنابراین محله واحدی از فضای شهری است که اجتماع محله ای در آن استقرار یافته است . به سخن دیگر ، اجتماع محلی که به سبب همبستگی در فضای سکونت ایجاد می گردد ، یک محله راتشکیل می دهدکه می تواند ابعاد گوناگون جمعیتی و کالبدی داشته باشد . بدیهی است که در چنین واحد فضایی ، روابط چهره به چهره نزدیک می باشد وبعد کالبدی آن نمی تواند از حد معینی بیشتر باشد ، چراکه خصلت روابط نزدیک و چهره به چهره در آن کمرنگ خواهد شد و بنابر این تعریف ،دیگر نمی توان به گروهی که در آن زندگی می کنند عنوان اجتماعع محله ای اطلاق نمود . (عبدی ،(11 :1390
-3-9اجتماع محله ای
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
در ادبیات ، دامنه وسیعی از تعاریف برای اجتماع محله ای به کارگرفته شده است . هیلاری در دهه 1950 میلادی بیش از 94 تعریف از این مفهوم را دسته بندی نموده است(عسگری ، (2 : 1383
برخی از صاحب نظران اجتماع محله ای را عبارت از گروهی از افراد می دانند که به یکدیگر احساس تعلق و وابستگی نموده و در مکان جغرافیایی واحدی زندگی می نمایند .آن ها اظهار می دارند که در این مکان است که کلیه فعالیت ها یا غالب آن ها به منصه ظهور می رسد.(روسک ، (22 :1369
آنچه که در اجتماع محلی اهمیت قابل توجهی دارد ، وجود ارتباطات نزدیک ، سرنوشت مشترک و همبستگی های اجتماعی می باشد. در تعریفی خلاصه می توان گفت ، اجتماع محله ای یا محله عبارت است : از گروهی از شهروندان که احساس سرنوشت مشترکی داشته باشند ، اعم از اینکه این احساس به سبب فعالیت و کار مشترک یا زندگی اقتصادی همبسته بوده باشد .(عبدی ، (12 :1390
-1-3-9مشخصه ها و ویژگی اجتماعات محلی
نگرش مبتنی بر اجتماعات محلی در توسعه شهری در حیطه مداخلات توسعه ای دارای مشخصه ها و ویژگی هایی است که می تواند :
- طرح ها و برنامه هایی ارائه دهد که وابستگی بیشتری با نیازها و شرایط محلی داشته باشد.
- منجر به افزایش مشارکت در تامین خدمات عمومی گردد.
- به افزایش کنترل مردم بر زندگی و معیشت خود منجر گردد.
مطالعات مختلف در خصوص ویژگی ها و مشخصه های نگرش محله مبنا دارای اندک تفاوت ها و اختلافاتی هستند اما عمده آن ها در موارد ذیل اتفاق نظر دارند.
- مردم گرا بوده و شهروندان در مرکز و کانون توجه آن قرار دارد.
- مشارکت جویانه و پاسخگو است.
- کل نگر بوده و به جای نگرش های بخشی و سازمانی همه جنبه های زندگی مردم را مورد ملاحظه قرار می دهد.
- متکی بر توان ها و فرصت های موجود بوده و نه لزوما متکی بر نیازهاست (ظرفیت سازی )
- استفاده از رویکرد همکاری و تشریک مساعی بین دولت، بخش خصوصی و اجتماعات محلی .
- در هرنوع اقدام مداخله ای در این نگرش با ملاحظه جنبه های پایداری (اقتصادی، زیست محیطی ، اجتماعی و نهادی) صورت می گیرد.
- پویا است ، انعطاف پذیر است و فعالیت برنامه ریزی رابه عنوان یک نگرش فرآیندی و یادگیری مدنظر قرار می دهد(حاجی پور ، (40-41 : 1385
-4-9توسعه ی محله ای
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
توسعه محله ای بیانگر فرآیندی است که بر اساس آن سرمایه ای که اجتماع به صورت بالقوه قادر به جمع آوری و استفاده از آن هاست ، افزایش می یابد تا با کمک آن کیفیت زندگی مردم محله را بهبود بخشد . در جریان این فرآیند، اشکال جدیدی از سازمان اجتماعی و کشش جمعی پدیدار می شود تا به ترمیم و اصلاح نابرابری های موجود در زمینه توزیع قدرت و منابع بپردازد. لذا می توان گفت توسعه محله ای شامل کلیه مسائل مرتبط با مسکن ، توسعه اقتصادی ، مشارکت شهروندان ، رفاه اجتماعی ، احساس امنیت ، ارتقا آموزش و مسائل زیست محیطی است که میان تمامی این عناصر نیز ارتباط متقابلی وجود دارد.(قاسمی ، (60 :1385 در این راستا توسعه محله ای بر پایه توسعه اجتماع محله ایست ، که توان حل مشکلات را با اتکا به هم افزایی مجموعه سرمایه های طبیعی ، کالبدی و انسانی و اجتماعی به دست می آورد . یعنی توسعه ی محله ای بر پایه توسعه ی اجتماعات محلی به بار می نشیند و پایداری شهر را شالوده ریزی می کند، به عبارت ساده تر موضوع اصلی در توسعه محله ای ، اجتماعات محله ای هستند. پیترهال در تعریف توسعه ی محله ای چنین می گوید:توسعه محله ای در واقع برنامه ریزی برای توسعه ی شهر آن هم در سطحی محدودتر و خردتر از قبل است.((Zokin, 1997:3-4
بنابر تعاریف مختلف چهار بعد اصلی توسعه ی محله ای عبارتست از : اقدام شهروندان ، مشارکت داوطلبانه ، همکاری و حل مشکلات به صورت همکاری توان مند سازی ، توجه به نتایج جامع و فراگیر.
یکی از رویکردهای اصلی توسعه محله ای، رویکرد انسانی است که به تمامی نیازهای انسانی می پردازد.(چرمایف و الکساندر ، (153: 1963 همچنین به توسعه از درون توجه دارد و در توسعه پایدار محیطی به مشارکت بهره وران ، کیفیت محیطی و کیفیت زندگی فردی و جمعی و خواست های مردم یا بهره وران واقعی تاکید دارد.(مطلبی ، (5-3 : 1383
-5-9سرمایه اجتماعی12
مفهوم سرمایه اجتماعی ، از مفاهیم نسبتا جدید در مباحث جامعه شناسی و به طورکل علوم اجتماعی است که با رویکردی سرمایه محور به بررسی روابط و کنش های افراد حاضر در اجتماع(جامعه) می پردازد.
به طور کلی سرمایه اجتماعی در معنای عام خود دلالت برمجموعه دارایی ها ، امکانات و منابعی دارد که در قالب ها و اشکال مختلف ظهور و بروز پیدا کرده است .سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از صور گوناگون سرمایه از سال های 1980 وارد ادبیات علوم اجتماعی یه خصوص جامعه شناسی می شود . البته در ابتدا و قبل از این سال ها توسط جیکوبز 13 ، بوردیو 14 ، پاسرون15 ، لوری16 و... به کار گرفته می شود ولیکن توسط کلمن17 ، بارت18، پاتنا19م ، و پرتز20 بسط داده شده است .(از کیاغفاری ، (2: 1383
Social Capital-12
Jacobs -13
Burdieu -14
Passeron -15
Loury -16
Coleman -13
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
مفهوم اصلی سرمایه اجتماعی را در سه کلمه می توان بیان داشت: برقراری ارتباط مهم است. مردم با ایجاد ارتباط بایکدیگر به کارهایی دست می زنندکه به تنهایی ، یا قادر به انجام آن نیستند و یا برای انجام آن مشکلات فراوانی خواهند داشت . مردم از طریق مجموعه ای از شبکه ها با هم در ارتباطند و با دیگر اعضای شبکه ها ارزش های مشترکی دراند ، به طوری که این شبکه ها منبعی ایجاد می کنند، و به نظر می آید آن ها نوعی سرمایه ایجاد کرده اند. این بدان معنی است که ما هرچه قدر مردم بیشتری را بشناسیم و هرچه بیشتر با آنان وجه مشترک داشته باشیم ، درارای سرمایه اجتماعی بیشتری هستیم.(فیلد، (1 :1385 درکلی ترین سطح سرمایه اجتماعی ویژگی هایی از یک جامعه یا گروه اجتماعی است که ظرفیت سازماندهی جمعی و داوطلبانه برای حل مشکلات متقابل متقابل یا مسائل عمومی را افزایش می دهد.(تاجبخش ، (10 :1385 سرمایه اجتماعی زاده کنش و واکنش های افراد می باشد و محصول آشنا بودن و آشنا شدن آدمیان با یکدیگر است و بر چشم داشت هایی استوار است که از آشنایی جان می گیرد و در اکثر مواقع با گذر زمان می بالد و گسترده می شود(پیران و دیگران، (10 : 1386
-1-5-9تاریخچه سرمایه اجتماعی
واژه سرمایه اجتماعی سابقه ذهنی طولانی در علوم اجتماعی دارد ، ولی سابقه این اصطلاح به معنای امروزی به 80 سال پیش و نوشته لیدا جی هانیفان21 ، سرپرست وقت مدارس ویرجینیای غربی در امریکا باز می گردد. او در توضیح اهمیت مشارکت در تقویت حاصل کار مدارس ، مفهوم سرمایه اجتماعی را مطرح کرده و در وصف آن معتقد است، چیزی ملموس که بیشترین آثار را در زندگی روزمره مردم دارد : حسن نیت ، رفاقت ، همدلی و معاشرت اجتماعی در بین افراد و خانواده ها که سازنده ی واحد اجتماعی اند. بعد از هانیفان اندیشه سرمایه اجتماعی تا چندین دهه ناپدید شد ولی در دهه 1950 گروهی از جامعه شناسان شهری سیلی22 ، سیم 23 و لوزلی 24 در دهه ی 1960 یکی از متخصصان مسائل شهری جیکوبز و دردهه ی1970 اقتصاد دانی به نام لوری این مفهوم را دوباره احیا کردند. با این حال ، پژوهش سازنده ای که کلمن در سال های 1987تا 1990 درباره آموزش و پرورش انجام داد و تحقیقی که پاتنام راجع به مشارکت مدنی و عملکرد نهادی نمود، الهام بخش اکثر کارهای جاری شد. از آن پس نوعی وحدت در حول تحقیقاتی پدید آمد که چند عرصه اساسی را عملا با یکدیگر پیوند می داد : خانواده
æ رفتار جوان، مدرسه و آموزش و پرورش ، زندگی اجتماعی کار و سازمان، دموکراسی و حکمرانی ، کنش جمعی
¡ بهداشت عمومی و محیط زیست ، جرم و خشونت و توسعه اقتصادی . (شارع پور،(10-12 :1385
-2-5-9تعاریف سرمایه اجتماعی
Baret -10
Putnam -19
Portez -28
Hanifan -21
Seely -22
Sim -23
Loosely -24
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
تعاریف زیادی برای مفهوم سرمایه اجتماعی ارائه شده که سبب سردر گمی در مورد آن گردیده است به علاوه از اصطلاحات و مفاهیم بسیار متعددی برای ارجاع و اشاره به سرمایه اجتماعی استفاده می شود نظیر : انرژی اجتماعی ، روحیه اجتماع ، پیوندهای اجتماعی ، فضیلت مدنی ، شبکه های اجتماعی و... (همان: (12
برخی از صاحبنظران سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از روابط ، تعاملات و شبکه های اجتماعی که در میان افراد و گروه های اجتماعی وجود داشته و موجب گرمی روابط اجتماعی و تسهیل کنش اجتماعی می گردد ، تعریف نموده اند . تعریف رایج سرمایه اجتماعی در جامعه شناسی آمریکایی به ویژه در روایت کارکرد گرایانه آن عبارتست از روابط دو جانبه ، تعاملات و شبه هایی که میان گروه های انسانی پدیدار می گردد و منجر به سطحی از اعتماد در میان گروه و جماعت خاصی به عنوان پیامد تعهدات و هنجارهایی پیوسته با ساختار اجتماعی می شود .(موسوی ، (43 :1385
بانک جهانی ، سرمایه اجتماعی را چنین تعریف می کند : نهاد ها، روابط و هنجارهایی که کمیت و کیفیت تعامل های اجتماعی یک جامعه را شکل می دهد. (همان : (13
پاتنام نیز، سرمایه اجتماعی ویژگی های سازمان جتماعی مانند: اعتماد ، هنجارها و شبکه هایی که می توانند کارایی جامعه را به وسیله تسهیل فعالیت های هماهنگ بهبود شوند ، می داند.(نصیری، (14 :1386
سازمان بهداشت جهانی ، سرمایه اجتماعی را درجه انسجام اجتماعی در جوامع نشان می دهد و معتقد است به فرآیند بین مردمی که شبکه ها ، هنجارها و اعتماد اجتماعی را بنا می نهند باز می گردد و هماهنگی و همیاری برای منافع مشترک را تسهیل می کند. .( همان : (14
صرف نظر از تفاوت های ظریف موجود بین دیدگاه های مختلف در زمینه تعریف سرمایه اجتماعی ، تعاریف مختلف دارای برخی ویژگی های مشترک هستند نظیر :
-1 تمام تعاریف، قلمروهای اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی را به یکدیگر پیوند زده و به طور ضمنی می پذیرند که روابط اجتماعی بر چگونگی عملکرد بازار و دولت تاثیر دارند.
-2 تمام تعاریف ، بر روابط تاکید کرده و معتقدند که روابط پایدار و ثابت بین کنشگران ، کارایی کنش های فردی و جمعی را بهبود می بخشد.
-3 تمام تعاریف فرض بر این دارند که می توان سرمایه اجتماعی را تقویت نمود و برای این هدف نیاز به امکانات و منابع بیرونی می باشد.(شارع پور، (17 :1385
-3-5-9انواع سرمایه و رابطه آن ها با سرمایه اجتماعی
در اینجا به تفیک انواع مختلف سرمایه از یکدیگر می پردازیم . انواع مختلف سرمایه عبارتند از :
-1 سرمایه فیزیکی مثل : ماشین آلات ، تجهیزات و نظایر آن .
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
-2 سرمایه مالی مانند دارایی های مادی ، حساب بانکی ، ثروت و...
-3 سرمایه طبیعی مثل هوای پاک ، آب ، معادن و سایر منابع طبیعی . -4 سرمایه انسانی شامل دانش ، مهارت و شایستگی .
-5 سرمایه فرهنگی شامل آشنایی با فرهنگ جامعه ، توانایی فهم آن و استفاده از آن .
-6 سرمایه اجتماعی شامل روابط میتنی بر اعتماد و معامله به مثل در شبکه های اجتماعی .
این اشکال مختلف سرمایه ، کاملا مستقل از یکدیگر نیستند بلکه وابستگی متقابل داشته و تقویت کننده یکدیگر هستند . به عنوان مثال ، سرمایه اجتماعی و فرهنگی نقش مهمی در شکل گیری سرمایه انسانی دارند و برعکس.
می توان گفت که سرمایه اجتماعی تابعی از سایر سرمایه هاست . یعنی سرمایه اجتماعی با سرمایه های مالی و انسانی در ارتباطی متقابل است . این ارتباط به صورت متقابل و در سطوح مختلف قابل پی گیری است . به سرمایه اجتماعی معمولا به عنوان ویژگی مربوط به اجتماع نگریسته می شود در حالی که سرمایه انسانی را ویژگی افراد می دانند که شامل مجموعه ای از مهارت ها و دانش می شود . سرمایه فرهنگی نیز به عنوان یکی از ابعاد سرمایه انسانی تلقی می شود ، امری که فرد می تواند در طول زمان از طریق استعداد ، آموزش ها ، مهارت ها و مشارکت در فعالیت های فرهنگی به انباشت و تراکم آن ها بپردازد . برخی محققان نظیر گولد25 سرمایه فرهنگی را نوعی سرمایه اجتماعی می دانند . به این معنی که وقتی افراد یک اجتماع به انجام فعالیت های فرهنگی می پردازند ، روابط و شبکه های موجود در خود را تقویت می کنند .خلاصه اینکه تشابه سرمایه اجتماعی با دیگر انواع سرمایه در این است که این سرمایه نیز نوعی موجودی انباشته شده است که مستلزم سرمایه گذاری است و از این سرمایه گذاری نیز منافع و عوایدی حاصل می شود . اما تفاوت سرمایه اجتماعی با سایر سرمایه ها در آن است که ، از سرمایه اجتماعی در نتیجه استفاده از آن نه تنها کاسته نمی شود بلکه بدان افزوده می شود . به علاوه ایجاد این نوع سرمایه و خلق آن مستلزم وجود بیش از یک فرد است . (شارع پور، (18-22 :1385
-4-5-9ابعاد سرمایه اجتماعی
صاحب نظران گوناگون با توجه به تعاریفی که از سرمایه اجتماعی ارائه نموده اند، شاخص های متفاوتی را نیز جهت سنجش و بررسی آن در نظر گرفته اند .در یک دسته بندی کلی سرمایه اجتماعی به سه بعد ساختاری ، شناختی و ارتباطی تقسیم می گرددکه هر یک از این ابعاد کلی خود شامل شاخص های گوناگونی می باشد.
-1-4-5-9بعد ساختاری
این بعد از سرمایه اجتماعی بیشتر ناظر بر روابط موجود و میزان و شکل این روابط است که در واقع نمود عینی سرمایه اجتماعی در جامعه می باشدو باید توجه داشت در سنجش سرمایه اجتماعی ، معمولا این بعد در مرکز توجه قرار دارد. این بعد از سرمایه اجتماعی شامل متغیرهای زیر است:
Gould - 25
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
-1 پیوندهای موجود در شبکه شامل : وسعت و شدت ارتتباطات موجود در شبکه -2 شکل و ترکیب شبکه شامل: سلسله مراتب شبکه ، میزان ارتیاط پذیری و تراکم شبکه
-3 تناسب سازمانی : تا چه اندازه شبکه ایجاد شده برای یک هدف خاص ممکن است برای اهداف دیگر استفاده شود
-2-4-5-9بعد شناختی
این بعد بیشتر متناطر برای اشتراکاتی است که کنشگران اجتماعی از طریق آن ها با یکدیگر ایجاد ارتباط می نمایند. این بعد را می توان زبان مشترک ناشی از شناخت متقابل نیز نام نهاد.
-1 زبان و علائم مشترک
-2 روایت های مشترک
-3-4-5-9بعد ارتباطی
این بعد ناظر بر متغیرهایی است که بدون وجود آن ها کنشگران اجتماعی با یکدیگر ارتباط متقابل بر قرار نمی کنند. در واقع این متغیرها شرط لازمی بر برقراری کنش اجتماعی و در نتیجه کسب سرمایه اجتماعی برای کنشگر است. این بعد شامل متغیرهای زیر است:
-1 اعتماد
-2 هنجار
-3 تعهدات و روابط متقابل -4 تعیین هویت مشترک (الوانی و سید نقوی ، (37 :1381
جدول شماره -1-2 ابعاد کلی سرمایه اجتماعی و متغیرهای مربوط (ماخذ: الوانی و سید نقوی ، (37 :1381
ابعاد متغیرهای مربوطه
- پیوندهای موجود در شبکه
بعد ساختاری - شکل و ترکیب شبکه
- تناسب سازمانی
بعد شناختی - زبان و علائم مشترک
- روایت های مشترک
- اعتماد
بعد ارتباطی - هنجارها
- تعهدات و روابط متقابل
- تعیین هویت مشترک
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
دسته بندی دیگری از ابعاد سرمایه اجتماعی توسط گروه کندی در دانشگاه هاروارد انجام شده است . این گروه مطالعاتی ، ابعاد زیر را برای سرمایه اجتماعی ذکر می نمایند:
▪ اعتماد:
الف – اعتماد اجتماعی : محور اصلی سرمایه اجتماعی پاسخ به این سوال است که آیا شما اعتمادی به افراد دارید؟ این افراد ممکن است همسایه، همکاران ، فروشنده یک فروشگاه ، یک پلیس و همه کسانی باشند که در زندگی روزمره با آن ها در ارتباط هستند.
ب- اعتماد میان نژادهای مختلف : یعنی میزان اعتماد نژادها (از قبیل سیاه، سفید و یا قومیت ها) را نسبت به یکدیگر مورد بررسی قرار داد.
▪ مشارکت ساسی:
الف – مشارکت سیاسی عادی : اندازه گیری میزان مشارکت سیاسی یکی از ابزارهای اندازه گیری میزان مشارکت افراد در جامعه می باشد .بدین ترتیب می توان از طریق تعداد افراد رای دهنده ، میزان مطالعه و حجم خرید روزنامه ها ، اطلاعات شهروندان از مسائل سیاسی و مانند آن ها مورد اندازه گیری قرار داد.
ب- مشارکت سیاسی نقادانه : مطالعات نشان می دهد که ممکن است جامعه ای از لحاظ مشارکت سیاسی عادی در حد پایین باشد ولی در عین حال این جامعه از لحاظ مشارکت سیاسی نقادانه در سطح بالایی قرار داشته و افراد در فعالیت هایی مانند راه پیمایی ها ، تجمعات و... حضورفعال داشته باشند
▪ مشارکت و رهبری مدنی:
الف- رهبری مدنی به میزان مشارکت افراد در گروه ها ، باشگاه ها ، انجمن ها و امور شهر یا مدرسه و نظایر آن ها می پردازد و این سوال را که فرد تا چه اندازه در این گروه ها و انجمن ها نقش رهبری را ایفا می کند ، مدنظر قرار می دهد.
ب- مشارکت مدنی : منظور آن است افراد جامعه تا چه اندازه در انواع گروه های زیر فعالیت می کنند، گروه های مذهبی، باشگاه های ورزشی، لیگ های حرفه ای، سازمان های جوانان ، انجمن های مربوط به والدین ، گروه های ادبی ، هنری ، تعاونی ها، ...
▪ پیوند های اجتماعی غیر رسمی:
درواقع این بعد به سنجش جنبه های غیر رسمی سرمایه اجتماعی می پردازد، مانند دوستان یک فرد، میزان
معاشرت فرد با دوستان خود در محیط اداری، دیدار از افراد فامیل و...
▪ بخشش و روحیه داوطلبی:
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
یکی از طرق اندازه گیری روابط افراد جامعه ، از طریق بررسی عضویت و همکاری آن ها با نهادهای خیریه و داوطلبانانه است . این همکاری می تواند به صورت یاری های مالی انجام شود، مانند کمک به شیرخوارگاه ها یا شرکت در جلسات مربوط به انجمن های توسعه شهری و یا حمایت از فارغ التحصیلان دانشگاه ها.
▪ مشارکت مذهبی :
مشارکت یا حضور و فعالیت در امور مساجد، تکایا ، اماکن مذهبی و زیارتی و...( مراسم مذهبی کلیساو...)
▪ عدالت در مشارکت مدنی :
در برخی جوامع تمایل به سوی افراد متمکن، تحصیلات عالیه و نژاد خاصی است و بالعکس در برخی جوامع دیگر افراد فقیر و دارای پایگاه اجتماعی پایین تر در اولویت قرار دارند . از آن جایی که این عوامل در سلامتی جامعه مهم هستن ، لذا اندازه گیری میزان تساوی افراد مختلف در مشارکت های اجتماعی حائز اهمیت است. می توان این بعد را با عواملی از قبیل نژاد ، درآمد و تحصیلات مورد بررسی قرار داد .
▪ تنوع معاشرت ها و دوستی ها :
اشاره به معاشرت و رفاقت با طبقات مختلف اجتماعی، نژاد ها و اقوام و مذاهب و ادیان مختلف دارد . به عبارتی هرچه فرد با افراد طبقات و گروه های متعلق به نژادها و مذاهب مختلف در ارتباط بوده و با آن ها حالت دوستی ایجاد کرده باشد موجب فزونی سرمایه اجتماعی بین گروهی شده است.(موسوی : ( 47-49 1385
-5-5-9دیدگاه های موجود در رابطه با سرمایه اجتماعی
پژوهش در سرمایه اجتماعی را می توان در چهار دیدگاه مقوله بندی کرد: دیدگاه اجتماع گرایی ، دیدگاه شبکه ای ، دیدگاه نهادی و دیدگاه همیاری .
-1-5-5-9دیدگاه اجتماع گرایی :
در دیدگاه اجتماع گرا ، سرمایه اجتماعی با سازمان های محلی چون باشگاه ها ، انجمن ها ، گروه های مدنی برابر انگاشته می شود . اجتماع گرایان که نگاهشان به تعداد و فشردگی این گروه ها در یک اجتماع معطوف است ، بر این عقیده اند که سرمایه اجتماعی ذاتا خیر است ، هر چه بیشتر باشد بهتر است و وجود آن همواره اثر مثبت بر رفاه اجتماع دارد . این دیدگاه با تاکید بر محوریت پیوندهای اجتماعی در کمک به فقرا برای تدابیر دفع مخاطرات و آسیب پذیری طبقه فقیر کمک مهمی به تحلیل فقر کرده است.
-2-5-5-9دیدگاه شبکه ای :
در دیدگاه دوم درباره سرمایه اجتماعی که بر اساس آن سعی می شود هر دو جنبه های مثبت و منفی سرمایه اجتماعی به حساب آورده شود ، اهمیت پیوند های عمودی و همچنین افقی در بین مردم و روابط درونی و مابین
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
این قبیل هویت های سازمانی به عنوان گروه ها و بنگاه ها ، مورد تاکید قرار می گیرد . این الگو با بنا نهادن الگوی خود بر کاری که گرینوتر(1973)26 انجام داده ، می پذیرد که پیوندهای نیرومند درون اجتماعی به خانواده ها و اجتماعات حس هویت و مقصد مشترک می دهد . این دیدگاه اما همچنان تاکید دارد که پیوندهای قوی افقی بدون پیوندهای ضعیف اجتماعی و اقتصادی را می نوردند، ممکن است مبنایی برای پی جویی منافع فرقه ای در آیند . در نوشته های اخیر ، اولی را سرمایه اجتماعی درون گروهی و دومی را سرمایه اجتماعی بین گروهی نامیده اند. استدلال شده که ترکیبات مختلف این ابعاد سبب شکل گیری طیف پیامدهایی هستند که می توان به سرمایه اجتماعی نسبت داد . در جدول 2-2نحوه ارتباط پیوندهای درون اجتماعی(درون گروهی) و روابط برون گرهی (بین گروهی) نشان داده شده است. (غیاثوند، (15 : 1388
جدول شماره-1 ابعاد سرمایه اجتماعی در سطح اجتماع (ماخذ: غیاثوند،(15 :1388
سرمایه برون اجتماعی (بین گروهی) پیوندهای درون اجتماعی ( درون گروهی)
کم زیاد
کم رانده شدگان از اجتماع روستاییان فقیر
زیاد مهاجرینی که تازه از روستا به شهر اعضای موفق برنامه هایی که با سرمایه
مهاجرت کرده اند های خرد اجرا می شود
-3-5-5-9دیدگاه نهادی:
دیدگاه سوم از سرمایه اجتماعی که آن را دیدگاه نهادی می نامند، مدعی است که سرزندگی شبکه های اجتماعی عمدتا محصول محیط سیاسی ، قانونی و نهادی است . برخلاف دیدگاه های اجتماع گرایان و شبکه ای که با سرمایه اجتماعی عمدتا به عنوان متغیری مستقل برخورد می کنند که به ظهور پیامدهای گوناگون اعم از خوب وبد می انجامد ، نگرش نهادی ، سرمایه اجتماعی رابه عنوان متغیر وابسته تلقی می کند. استدلال طرفداران این رویکرد آن است که خود ظرفیت گروه ها برای عمل کردن به خاطر نفع جمعی ، وابسته به کیفیت نهادهای رسمی است که تحت تاثیر آن قرار دارند.طرفداران دیدگاه نهادی همچنین تاکید می کنند که چگونگی عملکرد دولت ها و بنگاه ها نیز به نوبه خود وابسته به انسجام درونی ، اعتبار و صلاحیت درونی خودشان از یکسو و پاسخ گویی در برابر جامعه مدنی از سوی دیگر است. (غیاثوند،(16 :1388
-4-5-5-9دیدگاه همیاری:
عده ای دیگر از دانشمندان پیشنهادی دیگری ارائه داده اند که می توان نام آن را دیدگاه همیاری گذاشت. این دیدگاه می کوشد آثار قوی دو دیدگاه شبکه ای و نهادی را در هم ادغام کند. موثرترین بخش تحقیقات طرفداران
Grignoter - 26
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
دیدگاه همیاری در یکی از ویژه نامه های توسعه بانک جهانی به ثبت رسیده است. نوسیندگان این ویژه نامه مطالعات مواردی مربوط به برزیل ، هند ، مکزیک ، کره جنوبی و روسیه را در جستجوی شرایطی که همیاری منجر به کمک به توسعه شود ، مورد بررسی قرار داده اند .
از این مطالعات 3 نتیجه کلی حاصل شد:
▪ دولت ها و جوامع هیچکدام به طور ذاتی خوب یا بد نیستند .تاثیری که دولت ها، شرکت ها و گروه های مدنی بر تحقق اهداف جمعی می گذارندمتغیر است.
▪ دولت ها ، بنگاه ها و اجتماعات به تنهایی فاقد منابع لازم برای ترویج توسعه گسترده و پایدار هستند و لازم است ، هم درون و هم در ورای این بخش ها ، عوامل مکمل مشارکت شکل بگیرند. بنابراین شرایطی که تحت تاثیر آن همیاری شکل می گیرد و ظیفه محوری تحقیق و عمل توسعه است.
▪ در بین این بخش های مختلف نقش دولت در تسهیل نتایج مثبت توسعه ای از همه مهمتر و مسئله دارتر است . دلیلش آن است که دولت نه تنها تامین کننده نهایی کالاهای عمومی و دارو و تضمین کننده نهایی حاکمیت قانون است ، بلکه ضمنا عاملی است که به بهترین وجه می تواند تشکیل اتحادهای پایدار را در فراسوی مرزهای طبقه ، قومیت ، نژاد ، جنسیت ، سیاست و دین تسهیل کند.
▪ اجتماعات و بنگاه ها نیز نقش مهمی در ایجاد شرایطی برعهده دارند که به ایجاد ، تشخیص و پاداش حکمرانی خوب می انجامد. (ماخذ: غیاثوند،(16-17 :1388
در جدول 2 خلاصه ای از مطالب مذکور در ارتباط با دید گاه های رایج سرمایه اجتماعی بیان شده است.
جدول شماره2 چهار دیدگاه از سرمایه اجتماعی (ماخذ: نگارنده ، خلاصه مطالعات انجام شده)
دیدگاه فعالان راهکارها
همیاری گروه های اجتماعی تولید مشترک ، مکمل بودن ، مشارکت ،
شبکه های اجتماعی و روابط دولت با جامعه مدنی پیوندو اتصال ها ، ظرفیت و مقیاس سازمان
جامعه بنگاه ها های محلی
دولت
نهادی بخش های خصوصی و دولتی اعطای آزاد های مدنی و سیاسی ، شفافیت
نهادهای سیاسی و قانونی ، حساب دهی و مسئولیت پذیری
شبکه ای بازرگانان تمرکز زدایی
رابطه های اجتماعی و درون گروهی و بین گروه های کسب و کاری ایجاد مناطق آزاد اقتصادی
گروهی واسطه های اطلاعاتی پل زدن بین شکاف های اجتماعی
اجتماع گرایی گروه های اجتماعی کوچک زیباست
تشکل های محلی سازمان های داوطلبانه شناسایی و قبول سرمایه اجتماعی فقرا
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
– 6-5-9 عوامل موثر در شکل گیری سرمایه اجتماعی :
در این قسمت به بررسی عوامل موثر برسرمایه اجتماعی می پردازیم . این عوامل شامل ویژگی های بافت محله ، ناهمگونی فرهنگی ، شرکت در مراسم مذهبی و ثبات مسکونی است که در اینجا به بررسی آن می پردازیم.
-1-6-5-9ویژگی های بافت حله
حداقل چهار شیوه وجود دراد که الگوهای کنش متقابل را به بافت های محله و تاثیرشان ربط می دهد . اولین شیوه، مستلزم انسجام اجتماعی است . اصطلاح انسجام اجتماعی ، به روشنی توسط اسکاکتر27 تعریف شده است» نیروهای اجتماعی که مردان و زنان را با همدیگر متشکل و متعهد می سازد.« انسجام اجتماعی لزوما چیز خوبی نیست ، آن می تواند تاثیرهای مثبتی را به وسیله مردمی که با همدیگر کنش های حمایتی را انجام می دهند به ارمغان آورد مانند: انجمن های محله ، معامله حمایتی و .... یا تاثیرهای منفی به وسیله مردمی که با همدیگر در کنش های زیان آور شرکت می کنند به دست آیدمانند باند تبهکاران. در سطح محله یا اجتماع ، انسجام اجتماعی از طریق توصیف ساختار ارتباطی بافت کل سنجیده می شود. مانند استحکام و طبیعت پیوندهای اجتماعی در محله یا اجتماع به عنوان یک کل . تقریبا انسجام اجتماعی از طریق گزارش پاسخ گویان فردی درباره ی ساختار و بستگی ارتباط های اجتماعی در محله هایشان سنجیده شده است. دومین شیوه زمانی است که الگوهای تعامل اجتماعی با بافت های محلی ارتباط می یباند و تاثیراتشان مستلزم سرمایه اجتماعی است.مفاهیم سرمایه اجتماعی ، ارزش تعاملات و مبادلات اجتماعی را برای افراد ، خانواده ها و رفاه اجتماعی بیان می کند. سرمایه اجتماعی به تشکیلات سازمانی که می تواند به وسیله افراد یا گروه ها برای بر عهده گرفتن کنش های معین استفاده شود، ارجاع دارد. سومین الگو ، الگوی کنش های متقابل اجتماعی است که با مفهوم کنترل اجتماعی غیر رسمی ، مرتبط شده است. کنترل اجتماعی به عنوان توانایی گروه برای تنظیم کردن رفتار اعضایشان بر حسب اصول خواسته شده تعریف شده است.کنترل اجتماعی به عنوان نیروی مثبتی است که می تواند پیامدهای سطح فردی و محلی را بهبود بخشد. کنترل اجتماعی رفتارهای انحرافی نامطلوبی را که بر محله ها تاثیر می گذارد را کاهش می دهد. کنترل اجتماعی غیر رسمی همچنین ممکن است ، رفتارهای مثبت مانند میهمان نوازی و همکاری را تشویق کند. چهارمین الگو مفهوم کارایی جمعی است که ترکیبی از دو مفهوم انسجام اجتماعی و کنترل اجتماعی غیر رسمی است . کارایی جمعی باعث کاهش خشونت و بی نظمی در محله می شود ، روی بی ثباتی مسکونی تاثیر می گذارد ، فقر و جرم های خشن را میانجی گری می کند. (Entwisle&Etall, 2007: 1505-1498)
-2-6-5-9ناهمگونی فرهنگی و تاثیر آن بر سرمایه اجتماعی
یکی از عوامل موثر بر ایجاد سرمایه اجتماعی ، همگونی اعضای اجتماع می باشد و تحقیقات زیادی در این زمینه صورت پذیرفته است ، از جمله می توان به پژوهش هیلد کافی و بنی جیس28 اشاره نمود آنان در مطالعات خود با
Schacter-23
Coffe,H&Geys,B - 20
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
عنوان ناهمگونی اجتماع ، یک مسئولیت سنگین برای ایجاد سرمایه اجتماعی ، به برسی ایعاد این موضوع پرداختند . آنان به طور کلی بحث می کنند که محیطی که از همگونی بیشتری برخوردار است با توسعه سرمایه اجتماعی ارتباط دارد. در اجتماعات ناهمگون ، تکوین سرمایه اجتماعی مشکل است . این ارتباط به خصوص در شرایط ناهمگونی درآمدی و قومی مطالعه شده است و تاثیر آن روی هر دوسطح اجتماعی و فردی بررسی شده است .به همین دلیل ناهمگونی یک اجتماع سطح سرمایه اجتماعی درون جامعه و همچنین سرمایه گذاری فردی در سرمایه اجتماعی را تبیین می کند . یک تبیین ممکن برای همبستگی بین ناهمگونی و توسعه سرمایه اجتماعی این است که مردم اعتماد بیشتر و احساس آسودگی بیشتر در تعامل با کسانی می کنند که در شرایط درآمدی ، نژادی و قومی مشابهی هستند . این بحث به این فرضیه اشاره دارد ، که بیان می کند حضور مهاجرت بالا باعث می شود بومیان(اعضای محله ) ، پیش داوری های بیشتری نسبت به آن ها داشته باشند. بنابراین اعضای گروه های اقلیت ممکن است ترجیح دهند تا با دیگر اعضای ااقلیت تعامل کنند. همچنین اگر آن ها از تبعیض نگران باشند ممکن است به افزایش سرمایه اجتماعی درون گروهی منجر شود . اما ایجاد اعتماد متقابل و کنش متقابل بین گروه های متفاوت مشکل بزرگتری به عنوان یک پیامد در مقابل این شیوه ی فکری را باعث می شود.((Coffe&Geys,2005: 2
-3-6-5-9نقش دین در تکوین سرمایه اجتماعی
دین و نهادهای دینی حداقل با توسل به سه مجموعه از سازو کارها در ایجاد سرمایه اجتماعی موثرند:
-1 نهادهای مذهبی این ایده را تبلیغ می کنند که روابط مثبت و حسنه در میان اعضای خانواده و اعضای جامعه ، امری قبل تحسین و ستودنی است . همواره ایجاد پیوندهای سالم و قابل اطمینان بین افراد را توصیه و تاکید می کنند.
-2 نهادهای مذهبی از مکانیسم هایی استفاده می کنند که از آن طریق به حمایت رسمی از افراد و خانواده ها می پردازند . به نظر می رسد هرچه افراد از طریق حضور در مراکز عبادی ، بیشتر در کنش متقابل با همدیگر قرار بگیرند ، رابطه شان با همدیگر مثبت تر و گرم تر خواهد گردید.
-3 سومین مجموعه از مکانیسم ها شامل نقش مذهب در ایجاد فروبستگی در رابطه اجتماعی از طریق متصل کردن دوستان و اعضای خانواده در یک گروه اجتماعی همانند است . یعنی اتصال و همبستگی بین اجزا و عناصر یک مجموعه و نقش دین در این اتصال مد نظر است. (گنجی ، (180 : 1383
از آنجا که ادیان از نشست های عمومی و از مراسم و منسک بر خوردارند ، باعث توسعه همکاری و تعاون و آگاهی از مسائل اجتماعی می گردند و ادیانی که بیشتر از مراسم و مناسک عمومی برخوردارند در افزایش سرمایه اجتماعی نقش بیشتری ایفا می کنند.(ناطق پور و فیروزآبادی ، (167 : 1384
-4-6-5-9ثبات مسکونی و سرمایه اجتماعی
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
براساس الگوی نظام مند ، ثبات ساکنان در تبیین پیوندهای اجتماعی بایکدیگر ، عاملی کلیدی به حساب می آید . در این زمینه روس و دیگران ، آدامز و سرپی29 ، پاتنام ، لاسارداو جان ویتز، سامپسون و گراوز30 معتقدند که اقامت طولانی و مالکیت منزل مسکونی ، شناخت همسایه ها را از یکدیگر بیشتر می کند ، تعداد دوستان را در همسایگی افزایش می دهد و مشارکت در رخداد های محلی را تقویت می کند. در مقابل تحرک ساکنان موجب اختلال در شبکه روابط اجتماعی اجتماع می شود.افراد در اجتماعات بی ثبات فرصت کمتری برای تماس های اجتماعی دارند
. به دلیل آگاهی از شرای متغیر و آگاهی از این امر که دوستی ها دوام زیادی نخواهند داشت ، آن ها تمایل و انگیزه ای برای ایجاد دووستی های محلی از خود نشان نمی دهند . هرچند تحرک ساکنان از گسترش شبکه های اجتماعی محلی جلوگیری می کند ، تاثیر عوامل مذکور برروابط فرا محلی و پل های بیرونی مثبت است . محلات و همسایگی ها با سطح بالایی از تحرک و جابه جایی مشخص می شوند ، در مقایسه با همسایگی های با ثبات تر ، تمایل بیشتری برای حفظ پل های بیرونی دارند. خانواده ها هنگام تغییر محل سکونت تمایل دارند تماس های خود را با گروه های اولیه که به آن تعلق دارند و در اجتماع مبدا زندگی می کنند حفظ کنند. فردی که در چند اجتماع مختلف زندگی کرده است ، در مقایسه با کسی که همه ی عمر خود را در یک مکان گذرانده ، فرصت های بیشتری برای ملاقات با افراد مختلف پیدا می کند که می تواند به آشنایی و دوستی با آن ها بینجامد .( چلبی ، (287- 288 :1385
-7-5-9کارکردهای سرمایه اجتماعی
در این قسمت به بررسی کارکرد های مثبت و منفی سرمایه اجتماعی می پردازیم . سرمایه اجتماعی نیز مانند سایر پدیده های اجتماعی ، دارای جنبه های متفاوت کارکردی می باشد.
-1-7-5-9کارکردهای مثبت سرمایه اجتماعی در جامعه
-1 کنترل اجتماعی : سرمایه اجتماعی به دلیل فشردگی شبکه های اجتماعی برای والدین ، معلمان و مقامات پلیس که درصدد حفظ و ترویج فرمانبرداری در بین افراد تحت مسئولیت خویش هستند سودمند می باشد. هر چه همبستگی و اعتماد متقابل قابل تضمین بین اعضای جامعه بیشتر باشد، از میزان کنترل رسمی کاسته خواهد شد.
-2 منبع کسب مزایا و فواید خارج از شبکه خانوادگی : به عضویت افراد در شبکه اجتماعی شغل یابی ، تحرک اجتماعی و میزان موفقیت در کسب و کار از جمله کارکرد های سرمایه اجتماعی هستند.(پورتس ، (321 : 1385
-3 این سرمایه می تواند سطح تولید ملی را افزایش دهد.
-4 سرمایه اجتماعی به کارایی نهادهای دولتی و حکومتی کمک می کند -5 سرمایه اجتماعی از راه های مختلف بر میزان جرایم تاثیر دارد. (شارع پور، (83-112: 1385
Adams & Sarpy-29
Sampson &Growers - 38
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
-2-7-5-9کارکردهای منفی سرمایه اجتماعی در جامعه
-1 سرمایه اجتماعی می تواند افراد و گروه ها را به هدف های مشترک برساند که بعضی از این هدف ها ممکن است برای دیگران مفید نباشد، چه مستقیم (مانند قربانیان جنایت های سازمان یافته )، یا غیر مستقیم (مانند زیان دیدگان از تبعیض های نهادینه شده)
-2 سرمایه اجتماعی و نابرابری : سرمایه اجتماعی به دلیل دسترسی به انواع شبکه های دارای توزیع نابرابر ، ممکن است سبب نابرابری شود . هرکسی می تواند از ارتباطات خود در جهت منافع خویش سود جوید ،ولی ارتباط های بعضی ها از ارتباط های دیگران با ارزش تر است.
-3 آثار فساد انگیز : اجتماعی گری ، در واقع چاقوی دو لبه ای است که از هر دو طرف می برد. به همان اندازه سو استفاده از سرمایه اجتماعی در اهداف اقتصادی و اجتماعی فساد انگیز است.البته می توان تفاوت های معناداری بین شبکه های مولد و شبکه های فساد انگیز تعریف کرد. شبکه های اجتماعی مولد شبکه هایی هستند که ستاده های مطلوبی ، هم برای اعضای خود و هم برای جامعه ایجاد می کنند و شبکه های فساد انگیز شبکه هایی هستند که نتایج مثبت برای اعضای خود و نتایج منفی برای بقیه جامعه به وجود می آورند.(فیلد، (109-127 : 1385
-4 به حاشیه راندن غیر خودی ها : همان پیوندهای قومی که برای اعضای گروه نفعی به ارمغان می آورند ، عموما آن گروه قادر می سازند تا راه دیگران را برای برخوردار شدن از منافع سد کند .
-5 عنوان کردن دعاوی افراطی از اعضای گروه (خودی): حدو مرزهای گروه یا جامعه ممکن است تحت شرایطی مانع کامیابی ابتکارعمل های اقتصادی اعضای آن شود .
-6 تحمبل محدودیت بر آزادی های فردی : مشارکت اجتماعی لزوما مستلزم آن است که اعضای جامعه همرنگ با جماعت باشند ، شبکه های فشرده چند لایه ای که ساکنان را به هم گره می زنند باعث پدید آمدن زندگی اجتماعی متراکم و اجرای متراکم و اجرای سخت گیرانه هنجارهای محلی می شوند .
-7 هم سطح سازی نزولی هنجارها : وضعیت هایی وجود دارند که درآن ها همبستگی گروه بر اثر تجربه مشترک خصومت و ضدیت با بدنه اصلی جامعه تشدید می شود . در مواردی از این قبیل داستان های کامیابی فردی به انسجام گروه لطمه می زند. زیرا که این انسجام دقیقا بر پایه عدم امکان وقوع چنین چیزهایی بنا شده است.(پورتس ، (333-334 : 1385
-8-5-9سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی
ادبیات مربوط به سرمایه اجتماعی سه سطح تحلیل را پوشش می دهد که عبارتند از :
الف- سطح خر(فرد)
در این سطح سرمایه اجتماعی در قالب روابط فردی و شبکه های ارتباطی بین افراد و هنجارها و ارزش های غیر رسمی حاکم برآن ها مورد بررسی قرار می گیرد. بر این اساس سرمایه اجتماعی موضوعاتی چون شدت و کیفیت
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
روابط و تمایلات بین افراد و گروه ها ، احساس تعهد و اعتماد دو جانبه به هنجارها و ارزش های مشترک را شامل می شود و به عنوان حس تعلق و پیوستگی اجتماعی می باشد. اعتماد به اعضای خانواده، دوستان و همکاران اهمیت کلیدی دارد . سپس وجود ارزش های اجتماعی مثبت چون صداقت ، امانت ، تعهد و ارزش های منفی چون تقلب ، کلاه بردای، چاپلوسی از اهمیت بالایی برخوردارند. پاتنام ، سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از پیوستگی های افقی بین مردم می بیند . سرمایه اجتماعی در این سطح از شبکه های اجتماعی (مدنی) و هنجارهای مربوطه تشکیل شده که بر بهره وری محلی تاثیر دارند.
