بخشی از مقاله
-1 مقدمه
ما در حال حاضر در عصر دانش7 زندگی مـیکنـیم. فنـاوري دانشی است که براي ساخت کالاها، ارائه خدمات و بهبـود نحـوه استفاده از منابع محدود و با ارزش استفاده می شود. فناوري هـر طور استفاده شـود، نتیجـه و پیامـد توسـعه دانـش اسـت. عصـر اطلاعات در اواخر قرن بیستم موجب توسـعه و گسـترش دانـش شده است و تأثیري عظیم بر نرخ تغییر فناوري داشته است. نرخ شتابیافته تغییر فناوري اثري عمیق بر جامعـه و اسـتانداردهاي زندگی مـیگـذارد.[3] فنـاوري کـاربرد سـامانمند علـوم دانـش سازماندهی شده براي وظایف عملی و فنی است و فرآیند تبـدیل داده به ستاده را توضیح مـیدهـد. بنـابراین کشـورهایی کـه بـه توسعه صنعتی و اقتصادي میاندیشند، ناگزیر از توسـعه فنـاوري صنایع خود هستند.[6] رشد اقتصادي یا ثروت مادي یک کشـور، اساسا به تولید مقدار کالایی وابسته اسـت کـه از ترکیـب منـابع طبیعی، زمین، سرمایه و نیـروي انسـانی مـیتـوان تولیـد نمـود.
بنابراین تبدیل منـابع طبیعـی بـه منـابع تولیـد شـده در مرکـز فراگردهاي جدید توسعه اقتصادي نهفته است و فناوري مغز تمام اینگونه فعالیتهاي تبدیلی است. فناوري بهعنوان عامل تبدیل به دو طریق به رشد اقتصادي کمک میکند؛ اول اینکـه بـا افـزایش بهرهوري از منابع قابل استفاده رشد اقتصادي را سرعت میبخشد و دوم اینکه با استفاده کارآمد و کارا از مقدار ثابت منابع، میـزان تولید را افزایش دهد. به بیان دیگر، میتوان گفت توسعه کشورها بدون توسعه فناوري در آنها و افزایش توان فناورانـه امکـانپـذیر نیست.[5] فناوري در جهان امروز عامل اساسـی ایجـاد قـدرت و ثروت ملتهاست. فناوري بهعنوان روشها، فرایندها، سیستمها و مهارتهاي استفاده شده در جهت انتقـال منـابع بـه محصـولات است. همچنین علم بازرگانی و کاربرد نظـاممنـد و سیسـتماتیک دانــش علمــی در یــک محصــول جدیــد، فرآینــدها یــا خــدمات است.[11] پیشرفتهاي فناورانه باعث خلـق محصـولات جدیـد، تکنیکها و فنون پیشرفته تولید و راههاي بهتـر اداره و برقـراري ارتباط میشود. بهعلاوه، فناوري با صنایع جدید، بازارها و توسـعه شکافها و فعالیتهاي رقابتی سروکار دارد.[10] کافی نیست که فقط چیزي تولید شود، بلکه ارزانتر و بهتر تولید شدن کالاهـا و خدمات که موجب شکست رقبـا و بیـرون رفـتن آنـان از عرصـه اقتصادي میشود، نیز مهم است. در این دنیاي رقابت با کمیـابی منابع و رشد جمعیت اگر فناوري نداشته باشیم و آن را به خـوبی
مدیریت نکنیم، مشکلات زیادي خواهیم داشت. مدیریت فنـاوري امکان کسب برتري رقابتی در بازار را ممکن میسازد.[2] شدت و سرعت فناوري در دهـههـاي اخیـر شـگفتآور بـوده اسـت. ایـن پیشرفتها شکل دنیاي ما را تغییر داده و عملا همـه جنبـههـاي زندگی را تحت تـأثیر قـرار دادهانـد. فنـاوري از دیـدگاه تجـاري، کاتالیستی است که تولیـد ثـروت مـیکنـد. درعـین حـال، ایـن کاتالیست موانع ورود به بازار را کاهش داده و عملا میدان رقابـت را براي تمامی فعالیتهاي تجاري، از تولید محصولات فنی گرفته تا خدمات پزشکی و مالی و یا حملونقل و خـردهفروشـی، مهیـا میسازد. هرچه نقش فناوري پررنگتر شود، مدیران بیشتر تحـت فشار قرار میگیرند تا از فناوري براي بدست آوردن نتـایج بهتـر، سریعتـر و ارزانتـر اسـتفاده کـرده و از ایـن راه مزایـاي رقـابتی پایدارتري بدست آورند.[8] امروزه با پیشرفت فناوري در تمـامی دانـشهـا و سـطوح و همچنـین ضـرورت اسـتفاده از روشهـاي ارزیابی فناوري، به عنـوان ابـزاري قدرتمند(کـه زمـانی فقـط در اختیار کشورهاي پیشرفته بود)، در اکثر صنایع و در نقاط مختلف جهان درصدد مدیریت بهینه فناوري هاي موجـود و توسـعه آنهـا هستیم. براي توسعه و بـهکـارگیري فنـاوري جدیـد مـیبایسـت وضعیت فناوري موجود را ارزیابی کرد. بـدین ترتیـب، مـدیران از وضعیت شرکت آگاهی مییابند و در تصمیمگیريهاي آتی از آن اســتفاده مــیکننــد. از آنجــا کــه هرگونــه تصــمیمگیــري و سیاستگذاري در جهت رشد و توسعه سازمان، مسـتلزم آگـاهی کامـل از ســطح فعلـی فنــاوري شـرکتهاســت، ایـن تحقیــق و تحقیقات مشابه آن، پاسخگوي این نیاز مدیریت ارشد سازمانهـا است. مقاله حاضر بهمنظور کمک به مدیریت مناسب فنـاوري در شرکت طراحی و مهندسی سایپا صورت گرفته و به کمـک مـدل اطلس فناوري سعی شده با ارزیابی فناوري، گزارشـی مناسـب از وضع فناوري و اجـزاي آن بـا مقایسـه معیارهـا و اسـتانداردهاي جهانی و اولویتبندي آن اجزاء با رویکرد 8AHP، به برنامهریزان و سیاستگذاران ارائه شود. با پیادهسازي این روش و نتایج حاصـل از این مطالعه، پیشنهاداتی بر مبناي تحقیق صورتپذیرفته ارائـه شده است.
-2 ارزیابی فناوري
از زمانی که نقش و اهمیت فناوري در فعالیتها شناخته شد، موضوع اندازهگیري سطح فناوري موردنظر کارشناسان بوده است.
در واقع، همواره این بحث در بین کارشناسـان مطـرح اسـت کـه
8 Analytical Hierarchical process 7 Knowledge age
دوفصلنامه توسعه تکنولوژي صنعتی شماره بیست و دو، پاییز و زمستان 1392 10
مهدي ارشادي سیس و رضا خضرلوي اقدم
چگونه میتوان واژه فناوري را تعریـف کـرد و ابعـاد کیفـی آن را بهصورت کمی درآورد و با تعیین سطوح فناوري بین فناوريهاي مختلف تمایز قائل شـد. در ایـن چـارچوب تفـاوت بـین سـطوح فناوري در کشور یا در سطح صنعت و یا بنگاه را میتـوان فاصـله نسبی تعریف کرد. تجزیه و تحلیل و ارزیابی سطح فناوري اگـر از یک قاعده منطقی و اصولی پیروي کند، میتواند به برنامهریزان و سیاستگذاران در سطح ملی، صنعت و بنگاههاي اقتصادي کمک کند تا نقاط قوت و ضعف فناورانه را شناسایی کنند و در انتخـاب فناوري هاي مناسب تصمیمگیري بهینـهاي را اتخـاذ نماینـد.[7]
ارزیابی فناوري عبارت از یک بررسی که تلاش میکند پیامدهاي مستقیم یا غیر مستقیم انواع فناوري را پیش بینی کنـد و یـا بـه عبارتی آن پیامدها و اثراتی که فناوريهاي مختلف بـر جامعـه و مردم آن میگذارد را پیشبینی و ارزیابی میکند. در واقع ارزیابی فناوري اهداف و سیاستهایی را براي ارتقاي پیامدهاي مطلوب و حداقل نمودن پیامدهاي غیرمطلوب مشخص و معین میکند.[9]
بررسی و ارزیابی فناوري به این منظور صورت میگیرد که بتـوان فناوري مدنظر را به خوبی شناخت، بررسی کرد و تـأثیرات آن را با دیگر فناوريهاي بکار رفتـه در سـازمانهـاي مشـابه مقایسـه کرد.[14] در واقع، این روش ابزاري است که به سازمانها کمـک میکند تـا فنـاوري هـاي موجـود خـود را بـه خـوبی شـناخته و فرصتها و تهدیدات پیشرو را به خوبی تشخیص دهنـد و بـراي آنها برنامهریزي کنند.[18] در این فرایند، بـه کمـک مقایسـه بـا دیگر سازمانها و فناوريها، نقاط قوت و ضعف نمایان میشـود و همچنین تمرکز بر مشکلات و مسائل ناشی از کاربرد یک فناوري خاص مدنظر قرار می گیرد.[17] در اصل این رویـه، متمرکـز بـر نقاط قوتی است که باید بر آنها تکیه کرد و در رفع نقـاط ضـعف کوشید. بهطورکلی، در ارزیابی فناوري نگاهی هدفدار به تغییـرات فناوري مدنظر است[15] و درصدد شناسایی وضعیت موجـود در فناوري و کمک به مدیریت و توسعه آن اسـت.[13] لـذا ارزیـابی فناوري عبـارت اسـت از سـنجش قـوت هـر یـک از پارامترهـاي فناوري که هرگاه شکاف وجود داشته باشد، نیـاز فنـاوري در هـر یک از این پارامترها معلوم خواهد شد.[7] در این راستا ضـرورت ارزیابی فناوري در موارد زیر نهفته است:[1]
(1 ارزیابی توانایی سازمان در تجاريسازي فناوري درونی با توجه به نقـاط قـوت و ضـعف مربـوط بـه تحقیـق و توسـعه اسـت یـا تجاريسازي آن و شناسایی موقعیت رقابتی فنـاوري کـه در چـه مرحله از چرخه عمر فناوري قرار دارد؛
(2 پی بردن به موقعیت چرخه عمر فناوريهایی کـه نیازمنـد یـا متکی به آنهاست که آیا فناوري موجود فرسوده است یا در حـال
فرسودگی؛
(3 شناسایی نقاط قوت و ضعف فناوري موجود در سازمان و پـی بردن به ارزش فناوري سازمان در نزد مشتریان؛
(4 شناسایی عوامل محیطی تاثیرگذار بر روند توسعه فنـاوري بـا مشخص کردن شکاف فناوري در مقایسه با رقبا و میزان و نحـوه بهرهبرداري از فناوريها در داخل و خارج سازمان.
-3 مدلهاي موجود براي ارزیابی فناوري
بهمنظور ارزیابی فناوري در سطح صنعت و بنگاهها، مدلهاي مختلفی ارائه شده است که در اکثر آنها، موارد و تعاریف مشترك و مفاهیم بنیـادین تقریبـا یکسـانی وجـود دارد؛ بعضـی از اینهـا عبارتند از:
• روش ارزیابی اقتصادي موقعیت فناوري؛
• مدل پورتر؛
• روش ارزیابی تناسب فناوري؛
• مدل اطلس فناوري(ارزیابی محتواي فناوري)؛
• شاخصهاي ارزیابی زلنی؛
• روش شاخصگذاري رقابتی؛
• روش AHP؛
• فن تجزیه تحلیل سود و هزینه؛
• روش تجزیه و تحلیل راهبردي؛
• فن ارزیابی مطلوبیت فنی و سازماندهی پروژههاي صنعتی.
-4 مروري بر پیشینه تحقیقات
تحقیقات مختلفی در این زمینه صورت گرفتـه کـه از جملـه مهمترین و جامعترین منبع قابل اسـتناد در ایـن زمینـه روشـی اسـت کـه در کتـاب اطلـس تکنولـوژي بـا نـام چـارچوب کلـی برنامهریزي کشور بر پایـه فنـاوري ارایـه شـده و در سـال 1369
توسط سازمان مدیریت و برنامهریزي کشور ترجمه و منتشر شده است. این منبع ضـمن تحلیـل خطـوط اساسـی توسـعه فنـاوري کشور بهصورت موردي به مطالعه محتواي فناوري صنعت و فولاد در ایران میپردازد که نتیجه تحقیق بیانگر سطح بالاي جزءافـزار انسانی و سطح پایینافزار سازمانی است. نتایج تحقیقـات صـورت گرفته نشان می دهد که در 23 شـرکت در سـطح کشـور کـه در زمینه صنعت نساجی فعالیت دارند، جزء فنافزار بالاترین سطح و جزءاطلاعاتافزار پایینترین سطح را داراست. نتیجـه تحقیـق در صنعت قند و شکر نیز نشاندهنده سطح بـالاي فنـاوري در جـزء اطلاعاتافزار و سـطح پـایین در جـزء انسـانافـزار اسـت. نتـایج تحقیقــات صــورت گرفتــه در صــنایع ریختــه گــري، نــورد و
دوفصلنامه توسعه تکنولوژي صنعتی شماره بیست و دو، پاییز و زمستان 1392
11
بررسی و ارزیابی اجزاي فناوري با کمک مدل اطلس فناوري ...
ماشینسازي حکایت از سهم پایین سـازمانافـزار و سـهم بـالاي اطلاعاتافزار دارد.[21] همچنین در پژوهشهاي خود بر اهمیت متمرکز نمودن ابعاد فناورانه بنگاه بـراي توسـعه شایسـتگیهـاي کلیدي و بالتبع افزایش مزیتهاي رقابتی آن تأکید نمودهاند. این پژوهشگران شایستگی کلیـدي را همچـون قالیچـهاي کـه تـار و پودهاي آن را فناوري سـازمان و مهـارت کارکنـان تشـکیل داده است، تمثیل نمودهاند:
در تحقیق دیگر توسط هنري9 و همکاران( 2009 )، کاوش و تعیین مرز تولیـد کشـورهاي توسـعه یافتـه و کـارآیی ایـن نـوع کشـورها در اسـتفاده از فنـاوري و منـابع قابـل دسترسـی مـورد مطالعه قرار گرفته است.[12] این تجزیه و تحلیل بهطور تصادفی در مدل محدودیت تولید در 57 کشور توسعه یافته بین سالهاي
1970 الی 1998 انجام شده است. نتایج حاصله نشـان مـیدهـد که سطوح کارآیی کشـورها و منـاطق، صـرف زمـان زیـاد، نفـوذ تجارت و نیز خط مشی آن در بالا بودن خروجی و تضمین بهبود فناوري در واردات کالاهاي سـرمایهاي منجـر بـه بهبـود کـارایی میشود.
رحمانی و علیزاده((1386 در تحقیقی سطح توانایی فنـاوري واحدهاي صنعتی کشور را از طریق ارائه نتایج یک کار پژوهشـی جامع مورد بررسی و ارزیابی قرار دادهاند.[4] نتـایج ایـن تحقیـق نشان میدهد که جزء فنافزار فناوري در وضعیت بهتري نسـبت به سایر اجـزاء قـرار دارد و جـزء اطلاعـاتافـزار در بـین عناصـر کمترین امتیاز را به خود اختصاص مـیدهـد. همچنـین سـاخت محصــولات پلاســتیکی و لاســتیکی بــالاترین ضــریب فنــاوري
(TCC10) را به خود اختصاص میدهد و گروههاي ماشـینآلات و ساخت فلزات اساسی در ردههاي بعدي قرار میگیرند. محصولات کانی غیرفلزي پایینترین سطح فناوري را به خود اختصاص داده است.
-5 روش تحقیق
شرکت مورد مطالعه در این مقاله شرکت طراحی مهندسـی و ساخت تجهیزات و ابزارآلات سایپا است که با نام مرکز تحقیقـات صنایع سنگین و بهمنظور انجام فعالیتهاي تحقیقـاتی، طراحـی، نمونهسازي در زمینه ماشینهـاي ابـزار مخصـوص، ابـزارآلات و...
شروع به فعالیت کرد. این مقاله از لحاظ هدف کاربردي محسوب مــیشــود. بــراي گــردآوري اطلاعــات در ایــن مقالــه از روش
9 Henry 10 Technology contribution coefficient
کتابخانــهاي و پیمایشــی اســتفاده شــده اســت. ابــزار گــردآوري اطلاعات در این مقاله پرسشنامه است. جامعه آماري این مقاله را مدیران و کارشناسان این شرکت که تعـداد آنهـا 15 نفـر اسـت، تشکیل میدهد که تمـام جامعـه آمـاري بـهعنـوان نمونـه قـرار میگیرد. ضریب پایایی کل براي سوالات پرسشنامههاي هر یـک از اجزاء با آلفاي کرونباخ %782 محاسبه گردیـد، ضـریب آلفـاي کرونباخ بـراي پرسشـنامههـاي معیارهـا %823 و ضـریب آلفـاي کرونباخ براي پرسشنامههاي گزینهها(در مدل (AHP برابر %796
بدست آمد که نشانگر پایایی بالاي پرسشـنامههـا اسـت. در ایـن مقاله از مدل اطلس فناوري استفاده شده است. این روش حاصل چهار سال بررسی و تحقیق مرکـز فنـاوري آسـیا و اقیانوسـیه(از سازمانهاي وابسته به کمیسیون اقتصـادي و اجتمـاعی سـازمان ملل براي آسیا و اقیـانوس کبیـر-( 11ESCAP اسـت کـه پـیش نویس آن در سپتامبر سال 1988 انتشار یافته است. مدل اطلس فناوري از مدلهاي ارزیابی فناوري بشمار می رود. اطلس فنـاوري اولین گام در راه تدوین یک روش ارزیابی فناوري براي کشورهاي در حال توسعه است؛ به همین دلیل، نارساییهایی در آن ممکـن است مشاهده شود که در این رابطه میتوان از اتکا بیش از حد به نظرات کارشناسـی نـام بـرد. روششناسـی اطلـس فنـاوري کـه میتوان آن را نوپا و یا در حال تکامل دانست، روشـی اسـت کـه براي کشورهاي در حال توسعه قابـل اسـتفاده بـوده و بـه نتـایج حاصله با ضریب اطمینان نسـبتا خـوبی مـی تـوان اتکـاء نمـود.
