بخشی از مقاله
زمان، هزینه و کیفیت در پروژه های عمرانی به مثابه اضلاع یک مثلث، دارای روابط متقابلی با یکدیگر هستند، به نحوی که با کاهش یا افزایش هر یک از آنها، دو ضلع دیگر برای ایجاد تعادل ناگزیر به تغییر می باشند. چنانچه شاخص های زمان، هزینه و کیفیت در پروژه ای به صورت توامان در وضعیت بهینه قرار داشته باشند یا به عبارتی اگر پروژه ای با هزینه برآورد شده، ضمن برخورداری از کیفیت استاندارد، در زمان مقرّر به بهره برداری برسد، پروژه مذکور موفق ارزیابی می گردد. هدف از این مقاله دستیابی به حالتی
است که با حفظ کیفیت مطلوب، پروژه های عمرانی در کوتاهترین زمان و با کمترین هزینه ممکن به بهره برداری برسند، که در این راستا از مهندسی ارزش بهره گیری شده است. از آنجاییکه کاهش شاخص کیفیت در پروژه های عمرانی امکان پذیر نمی باشد، برای رسیدن به حالت بهینه و رسیدن به بهره وری مطلوب و کیفیت مطابق مشخصاتفنّی طرح، کاهش زمان و هزینه، با استفاده از مهندسی ارزش به نحوی میبایست مدیریت گردند، که ارتفاع مثلث مفروض دارای کمترین میزان باشد. در این مقاله مدیریت زمان و مدیریت هزینه مورد بررسی قرار گرفته است. با استفاده از روش پژوهش اسنادی و مطالعه تحقیقات قبلی که در این زمینه انجام گرفته است، عواملی که باعث بروز بیشترین انحراف زمان و هزینه پیش بینی شده در پروژه های عمرانی می گردند، شناسایی شده اند، که در رأس آنها مسأله اعتبار و نقدینگی و عدم تأمین مناسب منابع مالی و اعتباری، پیشنهاد قیمت پایین تر از حد معقول در مناقصه، ضعف بنیه مالی پیمانکار، تأخیر در پرداخت صورت وضعیت پیمانکاران و بروز عامل اشتباه در دوره ساخت قرار گرفته اند. [1] در پایان پس از تجزیه و تحلیل مطالب، ضمن ارائه نتیجه پژوهش، راه کارها و پیشنهاداتی مطرح گردیده است.
×کلمات کلیدی: پروژه های عمرانی، مدیریت زمان، مدیریت هزینه، مهندسی ارزش، بهره وری
.1 مقدمه
پروژه های عمرانی از جمله شاخصه های توسعه اقتصادی هر کشور محسوب می گردد که ارتباط مسـتقیم بـا رونـق اقتصادی دارد. اتمام پروژه ها در زمانمقرّر و با هزینه پیش بینی شده، از اهداف هر دستگاه اجرایی به شمار آمده و از جملـه معیارهای اصلی موفقیت پروژه محسوب می گردد، که عدم حصول این خواسته، افزایش هزینه های پروژه را در بر داشـته، و
1 استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه سمنان.
2 دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی و مدیریت ساخت دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات بروجرد.
1
باعث بروز خسارت به ذینفعان پروژه گردیده و در مجموع آثار زیانباری را بر اقتصاد تحمیل کرده و چـه بسـا در میـزان رشـد اقتصادی کشور نیز تأثیرگذار خواهد بود. اهمیت موضوع زمانی آشکارتر می گردد که در بعضی از پروژه ها بـه دلیـل افـزایش هزینه تمام شده نسبت به پیش بینی اولیه، مطالعات توجیه اقتصادی پروژه ها، به واسطه تغییر داده های اولیه، کارایی خـود را از دست داده و در بعضی از مواقع حتی توجیه اقتصادی طرح از بین میرود. زمان و هزینه، دو مقوله مرتبط به هم در مـدیریت پروژه می باشد که مشروط به حفظ کیفیت، کاهش هر کدام از آنها از دغدغه های مدیران پروژه می باشد. از آنجاییکه انطباق کیفیت در پروژه های عمرانی با مشخصاتفنّی طرح از الزامات می باشد، در مثلث موفقیت پروژه، کیفیت ضلع قاعـده مثلـث فرض گردیده و هدف کاهش اندازه دو ضلع دیگر مثلث یعنی زمان و هزینه میباشد، بنابراین معیاری که تعریـف مـی گـردد، فاصله رأس تا قاعده یا در واقع ارتفاع مثلث می باشد که به هر میزان کاهش یابد پروژه موفقیت بیشتری داشته است، کـه در این راستا از مقوله مهندسی ارزش بهره گیری خواهد گردید. کاهش هزینه پـروژه تـا حـدی مطلـوب اسـت کـه بـر خـلاف شاخص های راحتی، دوام، کارآیی و دیگر انتظارات ذینفعان پروژه عمل ننماید. اما باید همواره در نظـر داشـت کـه مهندسـی ارزش به دنبال بهبود ارزش است و برای تحقق این منظور، الزامی به کاهش هزینه ها در تمامی موارد نیست.
مدیران پروژه های عمرانی همواره تلاش میکنند تا پروژه ها، طبق بودجه مصوب و با حداقل انحراف هزینه به اتمـام برسند. در کشور ما هر ساله مبالغ زیادی صرف اجرای پروژه های عمرانی می شوند و اغلب طرح ها به دلیـل وجـود عوامـل مختلف با هزینه ای بیش از بودجه مصوب به انجام میرسند. قبل از شروع هر پروژه برآورد اولیه و به عبـارتی هزینـه پـروژه مشخص می گردد و بر اساس آن برنامه ریزی انجام و در مراحل اجرای کار، کنترل هزینـه، کـه بخشـی از مـدیریت هزینـه می باشد، صورت می گیرد. [2] از آنجائیکه عوامل مختلفی به صورت مستقیم و غیر مسـتقیم بـر ایـن انحـراف تـأثیر گـزار هستند، لذا هر کدام از این عوامل به عنوان متغیر بایستی مورد بررسی قرار گیرند. از این رو نیاز به انجام تحقیق و بررسـی در خصوص این موضوع ضروری و مؤثر به نظر می رسد.
.2 بیان مسأله و ضرورت تحقیق
مهندسی ارزش رویکردی خلاق، کارکردگرا و سازمان یافته و با هدف شناسائی هزینه های غیر ضروری بوده که به کیفیت، بهره برداری، عمر مفید، زیبائی ظاهری ومشخّصاتفنّی طرح خللی وارد نکند.
دانش مدیریت پروژه به جنبه های مختلفی از جمله مدیریت زمان، مدیریت هزینه و مدیریت کیفیت می پردازد. مدیریت زمان پروژه، شامل فرآیندهای ضروری برای مدیریت تکمیل بموقع پروژه است. که شامل تعریف فعالیت ها، ترتیب فعالیت ها، برآورد منابع فعالیت ها، برآورد مدت زمان فعالیت ها، توسعه زمان بندی و کنترل زمان بندی می باشد. [2]
مدیریت هزینه پروژه شامل فرآیند های مرتبط با برآورد، بودجه بندی و کنترل هزینه ها است تا پروژه بتواند با بودجه مصوّب، تکمیل شود. که شامل برآورد هزینه ها، تعیین بودجه و کنترل هزینه ها می باشد. [2]
مدیریت کیفیت پروژه، شامل فرآیند ها و فعالیت هایی از سازمان اجرایی است که مشخص کننده مسئولیت ها، اهداف و سیاست های کیفی در جهت تأمین نیازهایی که پروژه بدان منظور اجرا می شود، است. مدیریت کیفیت پروژه، سیستم مدیریت کیفیت را از طریق رویه ها و سیاست ها، با فعالیت های بهبود مستمر فرآیند در سرتاسر آن، به گونه ای مناسب، پیاده سازی می نماید. که شامل برنامه ریزی کیفیت، انجام تضمین کیفیت و انجام کنترل کیفیت می باشد. فرآیند هایی که بدان ها اشاره گردید با یکدیگر و با سایر فرآیندها در دیگر حوزه های دانش در تعامل می باشند. [2]
مدیریت هزینه پروژه، از شاخه های مهم در دانش مدیریت پروژه، می باشد. قبل از شروع هر پروژه برآورد اولیه مشخص می گردد و بر اساس آن برنامه ریزی انجام و کنترل هزینه در مراحل اجرای کار، صورت می گیرد. در اغلب قریب به اتفاق پروژه های عمرانی کشورهای مختلفغالباً، هزینه تمام شده، بیشتر از هزینه پیش بینی شده می باشد. این امر به عوامل مختلفی از جمله طولانی شدن زمان پروژه، تغییرات در احجام و یا مشخصات مصالح بستگی دارد.
2
در جدول شماره (1-1) وضعیت افزایش هزینه در پروژه ها و طرح های عمرانی چند کشور ارائه شده است.
جدول :(1-1) نمونه هایی از افزایش هزینه در پروژه های بزرگ جهان. [3]
طرح یا پروژه افزایش هزینه به درصد
پل هامبورگ در انگلستان 175
راه آهن بستون- واشنگتن- نیویورک 130
راه آهن شین کانسن ژاپن 100
متروی واشنگتن 85
تونل مانش (انگلیس- فرانسه) 80
مشاهده می گردد که افزایش هزینه پروژه ها، در کشورهای مختلف، فراگیر و مبتلا به می باشد.
در جدول شماره (2-1) هزینه پیش بینی شده و نهایی چند پروژه آمریکا و درصد افزایش آنها نشان داده شده است.
جدول :(2-1) هزینه و زمان پیش بینی شده و نهائی تعدادی از پروژه های کشور آمریکا. [4]
پروژه هزینه (دلار) و سال هزینه نهائی (دلار) افزایش هزینه به
اتمام پیش بینی و سال تکمیل درصد
تونل زیر زمینی شهری بستون 2/6 میلیارد (1985) 14/6 میلیارد (2002) 450
فرودگاه بین المللی دنور 1/7 میلیارد (1989) 4/8 میلیارد (1995) 150
پل های بزرگراه شهری ویرجینیا 241 میلیون (1994) 676 میلیون (2003) 180
قطار سبک شهری سیاتل 1/7 میلیارد (1996) 2/6 میلیارد (2000) 55
در جداول شماره های (3-1) و (4-1) انحراف هزینه و زمان در چند پروژه کشور مشاهده می گردد.
جدول :(3-1) نمونه هایی از افزایش هزینه در پروژه های داخل کشور (ارقام برآورد به میلیارد ریال). [1]
پروژه اولین برآورد آخرین برآورد درصد افزایش
مصلای بزرگ امام(ره) 525 4085 675
استادیوم تبریز 17 68 300
نیروگاه کارون 3 300 953 220
استادیوم شیراز 15 43 185
مشاهده می گردد، پروژه های شاخصی همچون مصلای بزرگ امام(ره) دچار افزایش هزینه بسیار زیادی می باشد.
3
جدول :(4-1) نمونه هایی از افزایش زمان در پروژه های داخل کشور. [1]
پروژه شروع آغاز عملیات سال اتمام
مطالعات اجرایی پروژه
مصلای بزرگ امام(ره) 1369 1374 ناتمام
آزادراه تهران- شمال 1353 1375 ناتمام
سد و نیروگاه گتوند علیا 1372 1376 1392
نیروگاه آبی کارون 4 1345 1376 1391
فرودگاه بین المللی امام(ره) 1346 1354 1383
از آنجائیکه عوامل مختلفی به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر این انحراف تأثیر گذار هستند، لذا هر کدام از این عوامل به عنوان متغیر بایستی مورد بررسی و مدیریت قرار گیرند،که در این راستا شناسایی عوامل و یا راهکارهایی برای کاهش میزان انحراف هزینه تمام شده، نسبت به هزینه پیش بینی شده، کمک شایانی به ذینفعان و مجریان پروژه ها می نماید.
حجم فعالیت های عمرانی کشور از جمله شاخص های اساسی رشد و توسعه آن کشور محسوب می شود و با توجه به اقتصاد ایران که متکی به درآمدهای نفتی بوده و از طرفی منابع کشور نیز محدود می باشد، لذا لزوم شناسایی عوامل افزایش دهنده هزینه ها در پروژه های عمرانی که باعث خسارات زیادی به اقتصاد کشور می شود، بسیار مهم به نظر می رسد. جهت پی بردن به اهمیت موضوع همین نکته کافیست، که بسیاری از پروژه ها به دلیل افزایش هزینه های تمام شده نسبت به پیش بینی اولیه، توجیه اقتصادی خود را از دست می دهند.
با توجه به اینکه دلایل زیاد و گوناگونی در انحراف زمان و هزینه پروژه ها، تأثیر گذار هستند، اولویت بندی و میزان تأثیر هر یک از موارد و پیشنهادات مربوط به کاهش اثر هر مورد، به دلیل اهمیت مسأله، همیشه موجب اختلاف نظرهائی میان پژوهشگران و دست اندرکاران پروژه های عمرانی بوده است. لذا تحقیق عملی و کاربردی در این زمینه و استفاده از مهندسی ارزش برای کاهش انحراف از زمان و هزینه پروژه های عمرانی، می تواند بسیار سودمند باشد.
.3 رابطه هزینه با زمان
یکی از مسائلی که در پروژه های عمرانی بایستی مورد توجه قرار گیرد، ارتباط بین هزینه و زمان است چرا که با ایجاد تغییر در هر کدام، دیگری نیز تغییر می کند و به عبارتی دیگر متأثر از یکدیگر می باشند. تأخیرات در پروژه های عمرانی یکی از مهم ترین عوامل افزایش هزینه های تمام شده پروژه ها به شمار می آید، بنابراین شناخت ارتباط بین این دو عامل به مدیریت پروژه کمک خواهد کرد، تا بتواند اثرات منفی ناشی از تأثیر متقابل این دو عامل را مدیریت نماید. [5]
در شرایط فعلی جامعه، پروژه های نیمه تمام به عنوان یک مشکل، اقتصاد ایران را با چالش مواجه کرده است. شروع بعضی از پروژه ها مربوط به دهه های گذشته بوده و علیرغم تخصیص و هزینه اعتبارات یا به صورت ناقص افتتاح شده، یا به صورت نیمه تمام رها می گردند. [6] ایجاد برنامه ریزی دقیق و کنترل زمان و هزینه، بزرگ ترین عامل پیشگیری از شکست در این پروژه ها، به شمار می آید. اگر در برنامه ریزی، بودجه لازم برای انجام پروژه، بدون در نظر گرفتن تورم محاسبه شود، پروژه با مشکل مواجه می گردد. [7] هزینه های هر پروژه به دو نوع هزینه مستقیم و هزینه غیر مستقیم، طبقه بندی می شوند و هزینه های کل هر پروژه، شامل
مجموع هزینه های مستقیم و غیر مستقیم آن پروژه می باشد. [5]
4
.1-3 هزینه های مستقیم پروژه
هزینه مستقیم هر پروژه، مجموع هزینه های مستقیم فعالیت های آن پروژه می باشد. هزینه مستقیم یک فعالیت، کلیه هزینه های مربوط به نیروی انسانی، مواد و مصالح و ماشین آلات است، که به طور مستقیم برای انجام آن فعالیت مورد استفاده قرار می گیرند. [8]
.2-3 هزینه های غیر مستقیم پروژه
هزینه های غیر مستقیم پروژه، که به آن هزینه های بالا سری نیز گفته می شود، مربوط به کل پروژه است و به یک فعالیت اختصاص ندارد. هزینه های مربوط به حقوق و دستمزد نیرو های ستادی، هزینه های آب، برق، تلفن، اجاره و غیره، از جمله هزینه های غیر مستقیم پروژه هستند. [8]
