بخشی از مقاله
چکیده
در طراحی شهری و در فرآیند بهبود کیفیت محیط، ارتقا کیفیت بصری -کالبدی عرصه های عمومی شهر از جایگاه والایی برخوردار است . به طور واضح برای دستیابی به هدف یک محیط زندگی باکیفیت، محدوده وسیعی از نیازهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی باید برآورده شوند. در سال های اخیر علاوه بر جنبه های محیطی و عملکردی، هوای سالم، همسایگی ساکت و آرام، منظره خیابان های جذاب و فضاهای سبز نیز در حال اهمیت یافتن هستند. میزان و کیفیت فضاهای زندگی شهروندان تحت تأثیر الگوی معماری منظر، الگوی فعالیت ها ، طرق کسب آگاهی و ارتباط با محیط، فرصت آرامش از استرسهای روزانه و...است.
بخش مهمی از پروژه های عمران شهری، به پروژه های طراحی شهری اختصاص دارد بیشتر پروژه های مرتبط با سیما و معماری منظر شهری، چه از نظر اجرائی و چه از نظر بهره برداری پروژه های عمرانی کوتاه مدت و میان مدت به شمار می روند. به همین منظور سالانه بخش مهمی از اقلام هزینه های عمرانی شهری را به خود اختصاص می دهند. ضرورت این نوع پروژه ها و پردازش برنامه ریزی شده آنها از جمله نکاتی است که می توان از منظر مدیریت شهری به آن توجه کرد. لذا در این تحقیق سعی شده ضمن معرفی معماری منظر، لزوم توجه به جایگاه و اهمیت آن در پروژه های عمرانی شهری مورد بررسی قرارگیرد.
.1 مقدمه
ساده کردن پیچیدگیها و قابل فهم کردن مسائل بغرنج و هزارتوی عالم هستی برای بشر از دیرباز تاکنون مایه پیدایش و تداوم بسیاری از علوم و هنرها را فراهم آورده و همواره او را در رسیدن به خواست درونیاش در فهم و آگاهی نسبت به امور، و به تبع تحت اختیار در آوردن اطلاعات و پدیدههای هستی، یاری نموده است. شهر، ابر پدیدهای است که در ادوار مختلف به ویژه در دوران تجدد و پس از آن محمل تحقق شیوههای زندگی ب شر را فراهم ساخته، گرچه خود مح صول همان شیوه ها بوده است.
منظر شهری سطح تماس ان سان و پدیده شهر ا ست . شهر به مثابه متن از طریق یک وا سط ارتباطی به عنوان ر سانه ای دائمی و در د سترس همگان، همواره خود را به مخاطب عر ضه میدارد. این وا سط ارتباطی که در قالب یک نظام ن شانه ای به بازنمایی واقعیت شهر و ساخت معنا در ذهن مخاطب میپردازد را، "منظر شهری" میخوانیم. چنانچه منظر شهری را در قالب نظامی ن شانه ای برر سی کنیم، شهر، معانی، روابط و ابعاد ناملموس و حتی پنهان آن به مثابه مدلول و منظر شهری به مثابه دال است. لذا اجزا منظر شهری نشانههایی هستند که هرکدام به معانی و محتوای خاصی دلالت میکنند. از جمله مهمترین این دلالتها برای شهروندان - مخاطبان ا صلی منظر شهری - ، دلالت بر حیات و همچنین بازنمایی ویژگی های ا صلی زندگی آنان در قالب هویت است.
شهر از برآیند بیشمار مؤلفه و از طریق واسطه ایی گوناگون از جمله معماری منظر پدید آمده است . رشته معماری منظر در سطح جهانی نیز با وجود بیش از یک قرن قدمت در عرصه حرفه و آکادمی، هنوز در حال طی مراحل تکامل خویش است. هرچند معماری منظر در بسیاری از مباحث، به ویژه در زمینه مفاهیم مربوط به خلق و سازماندهی فضا و مکان، قرابت بسیار زیادی به معماری دارد، لیکن عرصه فعالیت آن که به طور معمول مرتبط با خلق، ساماندهی و مدیریت فضاهای باز طبیعی و مصنوع است، و ارتباط ناگزیر معماری منظر با فرآیندهای جاری در این عرصه، باعث شده تا خصوصیات و ویژگی های خا صی برای آن پدید آید. خ صو صیات ویژه این ر شته باعث شده تا معماران منظر در کنار درک مفاهیم عمیق در مورد خلق ف ضا، نیازمند آ شنایی و بکارگیری طیف و سیعی از دان شهای مرتبط با رفتار ان سان، مفاهیم هنری و تاریخی مرتبط با فضاهای باز و طبیعی، دانش و علوم مرتبط با طبیعت و مؤلفه های طبیعی و نیز دانش مهندسی برای ساخت و مدیریت منظر باشند.
همچنین این گستره وسیع دانش باعث شده طیف وسیعی از آثار با عنوان معماری منظر، اما با رویکردهای متفاوت در گوشه و کنار دنیا شکل بگیرند. چنین نگر شهای متفاوت، علاوه بر جنبه های حرف های به ایجاد سن تهای متفاوت آموزشی در معماری منظر نیز منجر شده ا ست. به عنوان مثال پس از انت شار کتاب »یان مک هارگ « با عنوان »طراحی با طبیعت « در سال 1969، بسیاری از گروه های معماری منظر در اروپا و آمریکا که تا پیش از آن در دانشکده های معماری به فعالیت میپرداختند، با شعار نیاز به یادگیری بیشتر علوم طبیعی، به دانشکده های منابع طبیعی و کشاورزی نقل مکان کردند؛ فرآیندی که با وجود مدافعان فراوان به اعتقاد برخی چندان مفید نبوده است .
آنچه مشخص است نگاه یک سونگرانه به معماری منظر، بدون تجزیه و تحلیل بافت پیچیده دانشی که این رشته در آن قرار گرفته ا ست و توجه به ابعاد متفاوت آن، نمی تواند راهگ شا با شد. همان طور که »ماتلاک « معتقد ا ست معماری منظر حرفه ای پیچیده و میان رشته ای است و معمار منظر بایستی این دانش میان رشته ای را تجزیه و تحلیل کند. برای اینکه طراحان منظر به خالقان مکان و طراحان کارایی در توسعه پایدار فرهنگی و اکولوژی تبدیل شوند باید در تلفیق هنر و علم ماهر شوند. آنها باید طراحی خلاق را با دانش نوین بیامیزند و روابط متقابل بیان تو سعه جدید و سی ستم های موجود فیزیکی و ان سانی را سر و سامان دهند.
امروزه ارتقا کیفیت محیط در عرصهها و فضاهای عمومی شهری - فضاهای باز، فضاهای شهری، فضاهای سبز به منظور بالا بردن قابلیت ح ضورپذیری این عر صه ها، در د ستور کار طراحان شهری قرار دارد. ح ضورپذیری بهینه عر صه های عمومی، از طریق زمینه سازی برای ایجاد خاطرهای فردی و جمعی لذت بخش، شکلگیری تصویر ذهنی واضح، خوانا و مطلوب از حضور در عرصه عمومی را در ذهن ناظران فضا موجب میشود. این تصویر ذهنی مطلوب و منسجم به شکل نقشه ای جهت شنا سایی پیو سته و سازمان یافته بافت شهری، به ارتقا حس جهت یابی شهروندان در شهر کمک میکند و موجبات بهبود شرایط روحی و روانی استفاده کنندگان از فضاهای شهری را فراهم میآورد. به واقع نقشه شناختی پیوسته و سازمان یافته، از طریق ارتقاء حس جهت یابی شهروندان در شهر، موجبات بهبود کیفیت زندگی استفاده کنندگان از فضاهای عمومی شهری را فراهم میآورد.
مطالعات انجام شده در زمینه معماری منظر نشانگر آن است که در روند بلندمدت تکاملی بشر، عواملی همچون پیشرفت تکنیکی، دین، فل سفه، اقت صاد، سیا ست و زیبای ی شنا سی همواره کل جریان فعالیت ان سان را در مواجهه با »منظر « در مقیا سهای متفاوت، تحت تأثیر قرار داده ا ست. مقیا س های متفاوتی که در طی فعالیت های ان سان در محیط و تلاش او برای ساخت محیط های انسا ن ساخت مطرح شده است، نشا ندهنده گستردگی موضوع و زمینه های مرتبط با آن است. از این رو ارائه تعریف دقیق و جامعی از فعالیت های انسان در محیط به ویژه در قالب معماری، یا معماری منظر کاری دشوار تلقی می شود.
با شناخته شدن این رشته در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 ، آهسته آهسته مبانی نظری این رشته و تعاریف آن نیز شروع به رشد کردند. هنری هوبارد و تئودورا کیمبال در کتابی تحت عنوان مقدمه ای بر مطالعه طراحی منظر، معماری منظر را ساساًا زیر مجموعه ای از هنرهای زیبا تعریف کردند که مهم ترین نقش آن خلق و آماده سازی فضا و حفظ زیبایی در محیط ان سانی و بخش و سیعی از محیط طبیعی ا ست. همچنین این هنر از نظر آنها به ارتقای رفاه و سلامت جمعیت شهری توجه دارد. با توجه به ابعاد گوناگون دانش معماری منظر، دمینگ و سوافیلد با برر سی تعریف فدرا سیون جهانی معماران منظر - - IFLA از حرفه معماری منظر در سال 2005 ، نتایج پروژه تبیین حدود دانش معماری منظر LABOK - - توسط انجمن معماران منظر به تنظیم جدولی تطبیقی برای حدود دانش در ارتباط با معماری منظر د ست یافته اند که ن شا ندهنده ابعاد گوناگون این حرفه و نیز تفاوت دیدگا ههای مطرح در آن است.
به نظر می رسد این جدول تطبیقی، دانش مرتبط با معماری منظر را در چند وجه به ن مایش می گذارد -1: تاریخ باغ و مع ماری منظر-2راب طه انسان، محیط و منظر فرهنگی-3 ارز یابی منظر مبتنی بر پایداری-4 بو مشناسی و برنامه ریزی بو مشناسانه-5 مبانی نظری طراحی-6 شیو ه های پژوهش و آموزش-7طراحی شهری - منظر شهری - -8 زیر ساخت های شهری -9 شیو ههای ساخت و اجرا -10 برنامه ریزی منظر -11مهند سی سایت-12 آشنایی با پوشش گیاهی-13 قوانین حرفه و تهیه اسناد -14ارز شها و اخلاقیات-15تکنولوژی ارتباطات .
. 2 معماری منظر
معماری منظر، شاخهای است منشعب از رشته معماری در تعریف و کارکرد کلاسیک آن که مجموعه گستردهای را از طراحی اشیا و لوازم صنعتی گرفته تا ساختمان و محوطههای شهری و راهسازی و... در بر میگرفت. اما از قرن 19 به بعد به تدریج به رشتهها و شاخههای متعددی تقسیم شد که آنها را با عناوینی چون طراحی ساختمان و شهرگرایی یا Orbanism که در فارسی به غلط شهرسازی ترجمه شده، میشناسیم. این تقسیمات اگرچه از قرن 19 مطرح شده اما تنها طی 3 یا 4 دهه اخیر است که هر یک از این رشتهها به طور حرفهای و سازمان یافته و مستقل از رشته معماری در زمینههای مختلف متمرکز شدهاند.
به گونهای که معماران ساختمان تنها به طراحی توده حجمی ساختمان با استفاده از مصالح معدنی یا سینستیک - Synsetic - یا مصنوعی متمرکز شدند و رشته Orbanism یا شهرگرایی یا به اصطلاح رایج در ایران »شهرسازی« نیز به اعتبار اینکه شهر مقولهایصرفاً متکی به معماری نیست و تئوری یا اصول خاص خود را دارد از این مجموعه کلی مجزا شد. رشته معماری منظر نیز در همین راستا رشتهای مستقل و بسیار جدید است که به طراحی فضاهای باز بیرونی میپردازد. طبیعتا این فضا هم عناصر متنوعی دارد که از درختان و گیاهان گرفته تا حوض و استخر و جویها، پیاده رو یا پیاده راهها و خیابانها، پارکها، مبلمان شهری و مانند آن را در بر میگیرد. این عناصر عمدتا در محدودهای جای دارند که دانش کلاسیک معماری در این زمینه چندان جوابگو نبوده است. در واقع معماری منظر یک بسته نرمافزاری کامل است که مجموعه عوامل موثر بر طراحی فضاهای بیرونی را مورد بررسی قرار داده و بر اساس امکانات یا محدودیتهای آن، سیما و منظر شهری را طراحی و برنامه ریزی میکند.
معماری منظر، علمی است نو، طبیعتگرا، مخاطب محور و عملکرد گرا و ناشناخته در ایران که با تلفیقی از خاطرات، نیازها و زیبایی شناسی مشترک مردم، فضای بیرونی شهر را طراحی و هدایت میکند. اما در پروژههای سیما و منظر شهری در سراسر کشور، عدم تخصص و بیتوجهی به اصول و تکنیکهای مربوط به سیما و منظر شهری سبب تکرار، تشابه و التقاط ناموفق سبکهای خارجی و داخلی و گاه نابودی عناصر و بافتهای ارزشمند تاریخی شده است.
