بخشی از مقاله
چکیده
آگاهی از وضعیت خشکسالی ابزاری مناسب جهت برنامهریزی در بخش کشاورزی، منابع آب و سایر موارد حادث شده از خشکسالی را فراهم میآورد. هدف از انجام این تحقیق، تحلیل خشکسالیهای کوتاه مدت - بازه زمانی 3 ماهه و 6 ماهه - و بلندمدت - بازه زمانی 12 ماهه و 24 ماهه - استان سیستان و بلوچستان بر اساس شاخص بارش استاندارد شده - SPI - میباشد. فراوانی نسبی خشکسالیها در هفت ایستگاه سینوپتیک استان در دوره آماری 1986 تا 2014 محاسبه شد.
نتایج تحقیق نشان میدهد که حداکثر تعداد خشکسالیهای بسیار شدید در بازه زمانی 3، 6 ، 12 و 24 ماهه به ترتیب 4، 9، 19 و 21 مورد، خشکسالیهای شدید به ترتیب 11، 18 ،26 و 40 مورد و خشکسالیهای متوسط به ترتیب 27، 35، 50 و 39 مورد میباشد. به طور کلی، در بازه سه ماهه ایستگاههای خاش، سراوان و زاهدان و در بازه شش ماهه ایستگاههای خاش، سراوان و ایرانشهر زمانهای بیشتری دچار خشکسالی بودهاند. همچنین در بازه دوازده ماهه ایستگاههای زابل، خاش و ایرانشهر و در بازه بیست و چهار ماهه ایستگاههای ایرانشهر، کنارک و زابل، خشکسالی بیشتری را تجربه کردهاند.
-1 مقدمه
خشکسالی پدیدهای اقلیمی است که وقوع آن در اغلب مناطق جهان اجتناب ناپذیر است و به لحاظ تلفات جانی و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی، در مقایسه با سایر بلایای طبیعی از اهمیت بیشتری برخوردار است. خشکسالی وضعیتی از کمبود بارندگی و افزایش دماست که در هر وضعیت اقلیمی ممکن است روی دهد - علیزاده، 1381، . - 262 در یک تعریف کلی، خشکسالی عبارت است از کمبود غیر عادی بارش در دوره بلندمدت به نحوی که باعث کمبود رطوبت در خاک و سبب کاهش آبهای جاری شود و بدین ترتیب فعالیتهای انسانی، حیات گیاهی و جانوری را بر هم زند
خشکسالی یکی از مزمنترین و زیانبارترین بلایای طبیعی محسوب میشود که انسانها از دیرباز با آن آشنا بوده و اثرات قابل توجه آن را بر اقتصاد، کشاورزی، محیط زیست و جنبههای اجتماعی تجربه کردهاند
خشکسالی را به چهار نوع اصلی خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیک، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اقتصادی- اجتماعی؛ میتوان دستهبندی کرد
شاخصهای خشکسالی به عنوان کلیدی جهت کمیسازی تعریف خشکسالی در اجرای برنامههای خشکسالی به شمار میروند
برای تحلیل فضایی خشکسالیها ارائه شاخصی که در آن مقیاس زمانی مدنظر قرار گرفته باشد، از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از این روشها شاخص بارش استاندارد شده - SPI - 3 است که به وسیله مککی و همکاران ارائه شده است
این شاخص یکی از معدود شاخصهایی است که در آن مقیاس زمانی برای تحلیل فضایی خشکسالی به کار گرفته شده است و به این دلیل از انعطاف پذیری بالایی در تعیین و تحلیل خشکسالیها و بررسی آثار این پدیده بر ذخایر آبی کوتاه مدت و بلند مدت برخوردار است.
تاکنون مطالعات فراوانی در ارتباط با خشکسالی و با استفاده از شاخص SPI توسط محققان صورت گرفته است. مککی و همکاران - 1993 - 4 از سال 1994 به طور عملی شاخص SPI را برای پایش خشکسالی در ایالت کلرادو به کار بردند.
بوردی5 و همکاران - 2001 - جهت بررسی شرایط خشکسالی در ایتالیا از شاخص SPI استفاده نمودند. میشرا و دسای - 2005 - 6 برای بررسی زمانی و مکانی خشکسالی حوضه رودخانه کانساباتی در هند، از شاخص بارش استاندارد استفاده کردند.
کاسی و همکاران - 2010 - 7 مشخصههای خشکسالی را در حوضه رودخانه ولتا در غرب آفریقا با استفاده از روش SPI در دوره آماری 1961 تا 2005 مورد مطالعه قرار دادند. کاراویتیز و همکاران - 2011 - 8 شاخص SPI را برای خشکسالی یونان مورد استفاده قرار داده و به این نتیجه رسیدند که این شاخص قابلیت بالایی در اعلام خطر و پیشبینی خشکسالی دارد.
لشنی زند - 1383 - با بکارگیری شاخص SPI نتیجهگیری کرد که به علت تبعیت این شاخص از توزیع نرمال، میتوان وقایع خشکسالی شدید را برای هر محل و هر مقیاس زمانی طبقهبندی نمود. رضیئی و همکاران - 1386 - خشکسالی هواشناسی استان سیستان و بلوچستان را با استفاده از شاخص SPI و مدل زنجیره مارکف مورد بررسی قرار دادند و احتمال وقوع خشکسالی را در مرکز استان بیش از 70 درصد نشان دادند.
مساعدی و همکاران - 1387 - جهت ارزیابی و تحلیل مکانی خشکسالی هواشناسی در سطح استان گلستان از شاخص SPI استفاده کردند. محمدیان و همکاران - 1389 - به مقایسه پایش خشکسالی با استفاده از شاخصهای SPI، DI و PNI و پهنه بندی آنها در خراسان شمالی پرداختند.
شکیبا و همکاران - 1389 - به بررسی تاثیر خشکسالی بر منابع آبهای زیرزمینی استان کرمانشاه با استفاده از شاخص SPI و بزرگی خشکسالی - DM - با استفاده از آمار یک دوره 30 ساله پرداختند. حنفی - 1392 - به تحلیل خشکسالیهای هواشناختی حوضه دریاچه ارومیه با استفاده از شاخص SPI پرداخته است.
نوسانات آب و هوایی طی سالهای اخیر در استان سیستان و بلوچستان مشکلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیست-محیطی حادی را در این منطقه ایجاد نموده است. این موضوع منجر به بروز پدیده مهاجرت و تغییر در اشتغال از کشاورزی، دامداری و ... به فعالیتهای کاذب شده که از تبعات آن میتوان عدم امنیت مرزی برای ساکنین را در تمام ابعاد نام برد. در این مطالعه خشکسالیهای کوتاهمدت و بلندمدت استان سیستان و بلوچستان مورد بررسی قرار میگیرد. نتایج حاصل از این پژوهش میتواند راهنمای عمل مدیران و سیاستگذاران حوزه مدیریت منابع آب بوده و مورد بهره برداری آنان قرار گیرد.
-2 موقعیت منطقه مورد مطالعه
استان سیستان و بلوچستان با 178431 کیلومتر مربع وسعت، 10/9 درصد از مساحت کشور را در برگرفته است. این استان که در جنوبشرقی کشور واقع شده، از سمت شمال با استان خراسان، از غرب با استانهای کرمان و هرمزگان و از شرق با دو کشور افغانستان و پاکستان هم مرز است و از جنوب نیز به آبهای دریای عمان محدود میشود. ناحیه سیستان - در شمال - و بلوچستان - در جنوب - توسط مرز طبیعی ارتفاعات ملک سیاه کوه و ابتدای چاله سیستان قابل تفکیک میباشند. مرز طبیعی غرب سیستان را کوهپایههای چهلدختران و کوه پلنگی تشکیل میدهد و دشت لوت و هامون و جازموریان نیز در غرب بلوچستان واقع شده اند. ناحیه سیستانعمدتاً موقعیت بیابانی- صحرایی دارد
این استان به علت قرار گرفتن در عرض جغرافیایی پایین، از آب و هوایی گرم و خشک برخوردار است و در بیش از نیمی از سال تحت تسلط سامانه پرفشار جنب حاره قرار دارد، همین عامل باعث گرم و خشک شدن هوا میشود
سیستان و بلوچستان از جمله مناطقی است که در آن رویدادهای حدی نظیر سیل و خشکسالی به وفور رخ میدهد. شرایط ویژه هیدرولوژیکی و مکانی آن خصوصیات منحصر به فردی را برای منطقه دارد. استقرار منطقه در انتهای حوضه آبریز بسته، وجود رودخانه هیرمند و دریاچه هامون، وزش بادهای صد و بیست روزه، بارندگی ناچیز، دمای بالا، محدودیت منابع آب زیرزمینی، اشتراک منابع آب سطحی با افغانستان و عدم تسلط ایران بر سرچشمه از یک سو، مرزی بودن و ملاحظات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن از سوی دیگر بر حساسیت مسئله آب در این ناحیه میافزاید
موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه و پراکنش ایستگاههای هواشناسی مورد استفاده در شکل 1 نشان داده شده است.
شکل -1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
