بخشی از مقاله
چکیده
کمبود منابع آب و عدم تطابق میان نیازهای انسان و منابع موجود، جهان را با چالشی جدی در زمینه مدیریت سامانههای آب مواجه کرده است. از این رو مدیریت راهبردی منابع آب به گونهای که دستیابی به اهداف و چشمانداز توسعه پایدار منطقه را حفظ کند، به امری ضروری تبدیل گشته است. در این تحقیق به منظور استخراج راهبردهایی در مدیریت منابع آب، از روش تدوین راهبرد SWOT استفاده شده است که با بررسی عوامل داخلی و خارجی موثر بر حوضه چهار گروه راهبرد استخراج و با استفاده از ماتریس برنامهریزی راهبرد کمی بهترین گروه راهبردها را انتخاب میکند. به این منظور در ابتدا نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدید با استفاده از تصمیمگیری گروهی و روش بارش فکری استخراج و سپس ضریب اهمیت و رتبه هر یک از این عوامل در ماتریس ارزیابی تعیین و بررسی شدند. با توجه به نتایج به دست آمده، ضعفها بر قوتها غلبه دارند و همچنین منطقه فرصتهای بیشتری را در مقایسه با تهدیدها پیشرو دارد. از این رو راهبردهای گروه WO (راهبردهای بهبود مستمر) که شامل "گسترش سامانههای آبیاری مدرن با استفاده از پشتوانههای مالی و قانونی و فرهنگسازی استفاده از آن با آموزش ذینفعان"، " افزایش راندمان و کاهش نشت و تلفات در شبکههای آبرسانی با پیادهسازی قوانین و آییننامهها" و " نظارت در بهرهبرداری و جلوگیری از برداشت بیرویه از آبخوان ها بر اساس قوانین و آییننامههای موجود" هستند، به عنوان راهبردهای منتخب در این روش شناخته شدند که اجرای آنها، امکان دستیابی به اهداف و چشمانداز توسعه منطقه را فراهم میآورد.
1 دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی کشاورزی-منابع آب، دانشگاه تهران-پردیس ابوریحان. پست الکترونیکی: hashemi.f@ut.ac.ir، .
2 دانشیار دانشگاه تهران، گروه مهندسی آبیاری و زهکشی، پردیس ابوریحان. پست الترونیکی: .banihabib@ut.ac.ir
1
کلمات کلیدی: مدیریت راهبردی، منابع آب، توسعه پایدار، تدوین راهبرد، روش SWOT
.1 مقدمه
در سالهای اخیر جهان با بحرانهایی در زمینه تامین آب مواجه شده است که ناشی از عدم تطابق نیازهای انسان و منابع موجود است. به گونهای که منابع در دسترس نه تنها نیازهای نسل حاضر را تامین نمیکنند، بلکه برای نسلهای آینده نیز باقی نخواهند ماند. عکسالعمل صحیح در برابر این شرایط و شکلدهی به آینده، نیازمند درک روشن از همه عوامل و اجزای موثر در تغییرات به وجود آمده است. از این رو نیاز بشر امروز، ایجاد مجموعهای از تصمیمات هماهنگ به منظور توسعه بستری پایدار برای ایجاد تعادل و توازن میان منابع و مصارف آب است. پیچیدگی اخذ تصمیمات همهجانبه که هماهنگی، تعامل و تعادل میان مصارف و اجزای مختلف منابع آب را ایجاد نماید و جهت حرکت آن مطابق تغییرات باشد، ضرورت مدیریت و برنامهریزی را روشن میسازد. مدیریت و برنامهریزی دارای سطوح گوناگونی است که راهبرد1 عالیترین سطح آن بوده و دارای یک نگرش بلندمدت در تخصیص منابع و تصمیمگیری میباشد. نگرش راهبردی در مدیریت منابع آب با تکیه بر مجموع دیدگاهها، سیاستها، ساختارها و نظامهای موثر در این زمینه، از پیشامدهای ناگهانی آینده و وقوع شرایط بحرانی پیشگیری میکند و موجب توسعه پایدار منابع خواهد شد. در مدیریت راهبردی لازم است که با یک رویکرد راهبردی رو به جلو گام نهاد. یک رویکرد راهبردی به معنای عام خود، عبارت است از: تکیه بر عوامل مثبت به منظور توانمند شدن برای رویارویی با عوامل منفی و برطرف کردن آنها (داوری، 1383، .(11
یکی از گامهای مهم در به کارگیری راهبردهای منابع آب، تعیین و تدوین آنها میباشد؛ روشها و مدلهای مختلفی به این منظور وجود دارد، که هریک از این مدلها حاوی مفهوم و بینش خاص خود بوده و از تکنیک و دستورالعمل مخصوصی پیروی میکند. در میان آنها، ماتریس SWOT که نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای سیستم را ارزیابی میکند، متداولتر و
1 strategy
2
مشهورتر است (هیل و وستبروک1، 1997، .(46 این روش امروزه به عنوان ابزاری نوین برای تحلیل عملکردها و تدوین راهبرد، مورد استفاده طراحان و ارزیابان راهبرد قرارمی گیرد (نیلسون2، 2001، .(305 برنرویدر2002) 3،(562 معتقد است در برنامهریزی راهبردی لازم است برای تدوین راهبرد نهایی، همه عوامل به عنوان بخشی از روند برنامهریزی راهبردی در چارچوب روش تجزیه و تحلیل SWOT در نظر گرفته شود. روش SWOT با بررسی همه عوامل داخلی و خارجی موثر بر حوضه راهبردهایی که متناسب با شرایط منطقه بوده و منجر به توسعه پایدار منابع آب در منطقه میشوند، استخراج خواهد کرد. از جمله کاربردهای این روش در زمینه مدیریت منابع آب میتوان به کار انجام شده توسط گالگو-آیالا4 و همکاران 2011)، (1110 اشاره کرد که با بهرهگیری از روش SOWT به استخراج راهبردهایی در مدیریت یکپارچه منابع آب موزامبیک پرداخته است و نتایج این تحقیق نشاندهنده لزوم مدیریت راهبردی توسط ترکیبی از عوامل دخیل در فرصتها و تهدیدهای گروههای SOWT میباشد.
با توجه به این که کاربرد روش تدوین استراتژی SWOT در مدیریت منابع آب میتواند نتایج قابل قبولی را ارائه کند، در تحقیق حاضر به منظور مدیریت راهبردی منابع آب شهرستان شاهرود که یکی از مناطق خشک ایران است و همواره با کمبود منابع آب مواجه است، با استفاده از این روش به استخراج راهبردهای متناسب با این منطقه پرداخته شده است. در این راستا با استفاده از روش بارش فکری که یکی از روشهای تصمیمگیری گروهی است و با هدف دستیابی به چشمانداز توسعه منطقه به استخراج عوامل ماتریس SWOT پرداخته شده است و سپس با بررسی ضریب اهمیت و رتبه این عوامل و با استفاده از ماتریس برنامهریزی راهبرد کمی گروه راهبردهای برتر شناخته شده و راهبردهای آن استخراج خواهد شد.
