بخشی از مقاله
مقدمه
مسكن به عنوان محل سكونت و آسايش، يكي از نيازهاي اوليه بشري و از نخستين مسائلي است كه انسانها هميشه به دنبال يافتن پاسخي مناسب و منطقي براي آن بوده اند. بنابراين هنگامي كه به معماري گذشته ايران مي پردازيم مسكن نيز جائي در بحث هايمان خواهد داشت. اما به دلائل مختلف از جمله عدم استحكام خانه ها در قديم و عدم توجه به حفظ و نگاهداري آن خانه ها در ادوار قبل از صفويان در اصفهان باقي نمانده اند.
در دوران صفويه معماري نيز همچون ديگر هنرها مورد توجه قرار گرفت و در كنار كاخها و پلها و بازارها و مساجد، خانه هاي باشكوه ساخته شد و اصفهان به شهر پنجره هاي رنگين در جهان مشهور شد اما با اضمحلال صفويان و انتقال پايتخت و افول شهر اصفهان شور و شوق عصر صفويه كه بسياري آن را دوران طلائي معماري و ساير هنرها ناميده اند. به شدت نقصان گرفت و مهاجرتها و عدم امنيت ناشي از انتقال قدرت بين سلسله ها باعث شدند زمينه هاي تخريب خانه هاي باشكوه و مجلل فراهم گردد. بطوري كه امروز در شهر اصفهان
خانه هائي كه متعلق به دوران صفويه باشد بسيار كم هستند و اين مطلب علاوه بر مسائلي كه مورد اشاره قرار گرفتند ناشي از تحولاتي است كه در قرن نوزدهم زمان حكومت قاجارها در جهان به وقوع پيوست و مواردي همچون افزايش جمعيت، گسترش تجارت خارجي، تورم قيمت ها و تماس فزاينده با كشورهاي اروپايي بر ساختار قدرت داخلي، ارزش ها و انديشه ها تاثير نهادند و شهر اصفهان كه خسارتهاي بيشماري را متحمل شده بود از حكومت ظل السلطان به بعد دچار تغييراتي شد كه در كالبد شهر به خوبي احساس مي شود.
در بررسي هائي كه متخصصين و پژوهشگران در باره واحدهاي مسكوني اصفهان به عمل آورده اند اين نكته مشخص مي شود، كه در هر دوره اي تدريجاً نوعي از معماري و نوسازي جديد انجام مي گرفته كه بيشتر تحت تاثير عوامل فرهنگي و اقتصادي بوده است.
امروز شهر اصفهان در نوسازي ها و ساخت و سازهاي برق آسا بسياري از خانه ها و منازل مسكوني باشكوه خود را از دست داده، بطوري كه بناهاي ناهمگوني كه به سرعت قد كشيده و بر افق نيلگون اصفهان اثر گذاشته اند، رنگين كمانهاي شيشه اي خانه هاي قديم شهر را از جلوه واقعي عاري كرده اند، خوشبختانه در سالهاي پس از پيروزي انقلاب سازمان هاي ذيربط همچون سازمان ميراث فرهنگي و سازمان مسكن و شهرسازي و ساير نهادها احياء اين ميراث ها را در برنامه كار خود را قرار دادند و با استفاده از استادكاران متخصص
بعضي از آنها را بازسازي و مرمت كرده و با اعطاء كاربري هاي مناسب از زوال آنها جلوگيري كردند، بطوري كه چند خانه جالب از دوران صفويه و قاجاريه احياء شده اند.
بهرحال قبل از آن كه به معرفي چند خانه بپردازيم برخي ويژگي هاي اختصاصي خانه هاي قديمي اصفهان را ذكر كرده و تاكيد مي كنيم كه اين ويژگي ها در بيشتر شهرها يكسان بوده و تنها در برخي استانها به دلائل آب و هوا و عوامل جوي تفاوتهائي در نحوه ساخت آنها مي بينيم.
ويژگي هاي خانه‌هاي قديمي
از جمله خصوصيات خانه هاي قديمي در اصفهان و بيشتر شهرها مساحت زياد آن است. سبك معماري آنها نيز به اين صورت است كه از دو قسمت اندروني و بيروني بوده است. اين خانه ها از قسمت هاي ذيل تشكيل مي شده اند:
1- سردر ورودي 2- در ورودي 3- هشتي ورودي 4- راهروي ورودي 5- ايوان ها 6- حياط و اتاقهاي اطراف آن 7- حوض 8- زيرزمين 9- سرويس ها
سر در ورودي : سر در ورودي معمولاّ طوري ساخته مي شد كه در زمستانها مانع از ريزش برف و باران بود و در تابستانها نيز مانعي براي تابش مستقيم آفتاب به شمار مي رفت. در بالاي سردر آياتي از قرآن كريم يا عبارات مذهبي نوشته مي شد تا هنگام ورود و خروج از زير آيات قرآني يا روايات و عبارات ديني عبور كنند.
در ورودي : خانه هاي قديمي اصفهان معمولاّ داراي دو لنگه در چوبي بودند و كوبه هاي چكشي و حلقوي براي مراجعين مرد و زن در لنگه درها تعبيه مي شدند.
هشتي : پس از ورودي به فضاي هشتي مي رسيم. اين فضا معمولاّ 8 ضلعي است و عموماّ سكوهائي براي نشستن در آن طراحي شده است. هشتي براي انشعاب قسمت هاي مختلف خانه و گاه براي دسترسي به چند خانه ساخته مي شد.
دالان (راهرو) : دالان راهروي باريكي بود كه با پيچ و خم وارد شونده را از هشتي به حياط خانه هدايت مي كرد. پيچ و خم دالان براي رعايت حريم خصوصي خانه بود تا عابر نتواند سريعاً فعاليت هاي جاري در حياط را متوجه بشود.
حياط : حياط در خانه هاي قديمي مركز و قلب ساختمان بود. در تمام خانه هاي سنتي حياط مركزي وجود داشت. البته اين امكان وجود داشت كه حياط از نظر هندسي مركز خانه نباشد اما از نظر زندگي و انجام فعاليت ها و ايجاد ارتباط بين قسمت هاي مختلف خانه، تعبيه ديد و ساير مسائل مركز خانه محسوب مي شد.
حوض و باغچه : در حياط سازي خانه هاي قديمي حوض و باغچه معتبرترين عناصر حياط سازي به شمار مي رفت.
تالار: اين عنصر عموماً فضائي بود با تزئينات بسيار زيبا و پركار كه در كنار اتاق هاي ساده زندگي در خانه هاي سنتي كاملاً مشهود بود. تالار با گچبري، آئينه كاري، نقاشي روي گچ، مقرنس و با نقاشي روي چوب تزئين مي شدند. جبهه رو به حياط تالار با ارسي هاي 5 دري يا 7 دري به حياط خانه مربوط مي شدند. تالار براي پذيرايي از مهمانان محترم و مخصوص مورد استفاده قرار مي گرفت.
نشيمن: نشيمن، اتاق هائي بود كه از تالار اهميت كمتري داشتند و از اتاق هاي ساده مهمتر بودند نشيمن، محل تجمع افراد خانواده ومهمانهاي بسيار نزديك به حساب مي آمد اين عناصر از نظر تزئينات بسيار ساده بودند.
فضاهاي خدماتي اعم از آشپزخانه (مطبخ)، انبار و دستشويي در تمامي خانه هاي سنتي طراحي مي شدند و عموماً داراي شكل خاص هندسي بودند كه داراي دسترسي مستقيم و نورگيري از حياط نبودند.
جهت خانه ها : در اكثر قريب به اتفاق خانه هاي سنتي، محور اصلي بنا، محور شمالي جنوبي بودند و فضاهاي اصلي زندگي نيز در دو سمت شمالي و جنوب ساخته مي شدند و فضاهائي كه اهميت كمتري داشتند، به خصوص فضاهاي خدماتي در دو سمت شرق و غرب ساخته مي شدند.
با اين مقدمه به معرفي چند خانه موجود در اصفهان كه مربوط به دوره هاي صفوي و قاجار هستند، مي پردازيم. ذكر اين نكته ضرورت دارد كه با برنامه هائي كه موسسات ذيربط در دست اجراء دارند بزودي شاهد بازسازي و احياء خانه هاي بيشتري خواهيم بود كه علاوه بر ارائه جاذبه هاي جهانگردي به گردشگران بتوانند كاربري هائي نيز داشته باشند. انشاا...
انگورستان ملك
در زمان سلطنت نادرشاه افشار باغ انگوري كه متعلق به مردم اصفهان بود به عنوان ماليات از آنها گرفته شد و به تصرف دولت درآمد. در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار به تصرف مسئول امورمالي حكومت اصفهان درآمد و بعدها فرزند اين شخص به نام حاج محمدابراهيم خان كه لقب ملك التجار داشت بناي انگورستان را احداث كرد و به برگزاري مراسم عزاداري و تعزيه اختصاص داد. معمار سازنده اين بنام استاد حسين چي است و تاريخ وقف نامه آن سال 1341 هجري قمري است.
در طول زمان قسمت هاي مختلفي از اين انگورستان تخريب شد و بخش هائي از آن در سال 1333 هجري شمسي در تعريض خيابان ملك از بين رفت.
آنچه از اين بنا باقي مانده است يك حياط وسيع است كه در شمال واقع شد و يك سفره خانه كه مساحت تقريبي آن با حياط يكي است. اين سفره خانه تمامي جبهه حياط را در بر مي گيرد.
فضاي سفره خانه بوسيله يك ارسي هفت دهنه به حياط جنوبي باز مي شود. بعدها حياط خانه نيز مسقف شده بطوري كه از ارسي هاي سفره خانه و حياط سرپوشيده و پشت بام و فضاهاي سه جبهه ساختمان براي تعزيه استفاده مي شده است.
در سقف حياط يك نورگير زيباي 8 ضلعي به همراه پنجره هاي سراسري بالاي ديوار حياط روشنائي فضاي تعزيه را تامين مي كند. تالار پنج دري زيبائي كه در جبهه شمالي حياط سرپوشيده قرار دارد محل دفن مرحوم ملك التجار و همسر اوست كه بنا به وصيت وي در اين محل به خاك سپرده شده اند.
مجموعه فضاهاي حياط سرپوشيده، سفرخانه، اتاق مقبره و ديگر اتاقهاي اطراف حياط داراي تزئينات فراوان گچبري، آينه كاري و كاشيكاري هستند.
ستون هائي كه در وسط فضاي سفره خانه و حياط هستند داراي روكش هاي چوبي مي باشند اما پايه و سرستونها داراي تزئينات مي باشند. در زير فضاي سفره خانه زيرزميني وجود دارد كه نورگيري هاي مشبك نور آن را از حياط جنوبي تامين مي كنند. در گوشه جنوب شرقي بنا حمامي واقع شده است كه سقف گنبدي بسيار زيبائي دارد و سكوهائي در اطراف آن تعبيه شده اند.
انگورستان ملك از بناهاي بسيار زيباي دوران قاجاريه است كه در حال حاضر در اختيار سازمان اوقاف مي باشد و به برگزاري مسابقات قرائت قرآن و تعزيه و عزاداري اختصاص دارد. تزئينات اين بنا بيانگر هنر گچبري و آينه كاري و كاشيكاري هنرمندان خلاق و مبتكر اصفهاني مي باشد.
انگورستان ملك نيز با زيبايي و جاذبه هاي خاص خود مي تواند به صورت يكي از ديدني هاي نفيس اصفهان مورد بازديد گردشگران ايراني و خارجي قرار گيرد.
انگورستان ملك در خيابان شريف واقفي - خيابان ملك محله شيخ يوسف قرار دارد.
ازاره جبهه شمالي و شرقي اين خانه داراي نقوش حجاري هستند. خانه سرتيپي اصفهان نمونه ديگري از خانه هاي قديمي اصفهان است كه به دليل وجود ويژگي هاي هنري و معماري مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است. اين خانه مي تواند براي گردشگران ايراني و خارجي جالب توجه باشد. بازگشت
خانه قزويني ها (محل فعلي ميراث فرهنگي)
در محله شهشهان و در ضلع جنوب شرقي ميداني كه بقعه شهشهان درآ ن قرار دارد، خانه اي قرار گرفته كه از بناهاي دوران ناصرالدين شاه قاجار است. اين خانه كه تا اوائل دهه 1350 در مالكيت افراد بوده و بصورت خانه مسكوني مورداستفاده قرار مي گرفت به نام (خانه قزويني ها) معروف بود.
ورودي فعلي خانه در انتهاي بن بستي به شكل دالان قرار گرفته كه ابتدا و انتهاي آن سرپوشيده است. در طول اين دالان طويل ديوار خانه كهكشاني قرار دارد كه به صورت مشبك آجري بازسازي شده است. اگر چه قدمت خانه كهكشاني با خانه قزويني ها يكي است، اما معماري اين خانه و تزئينات آن به ظرافت خانه قزويني ها نمي رسد. خانه كهكشاني داراي دو ورودي است كه يكي در ميدان شهشهان و ديگري در انتهاي راهرو ورودي خانه قزويني ها قرار گرفته است.
از مقابل همين ورودي به خانه قزويني ها وارد و از طريق راهروي دهليز مانند به زيرزمين و حياط خانه مرتبط مي شويم. زيرزمين اين خانه در سه جانب شمالي، شرقي و غربي حياط اندروني قرار گرفته است. اين زيرزمين وسعت بسياري دارد، مخصوصاً در جبهه شمالي كه محوطه وسيعي به صورت يك فضا با سقف تخت وجود دارد.
خانه قزويني ها داراي يك ورودي اصلي است كه در كوچه امام جمعه قرار دارد. از اين در كه در حال حاضر مورد استفاده قرار نمي گيرد و دالاني طويل با فضاهاي مختلف خانه ارتباط برقرار مي شود.
پس از عبور از اين دالان طويل در سمت راست به حياط خلوت مي رسيم. اين حياط خلوت با راهروئي كه داراي 2 خم است، حياط خلوت را به حياط خانه مربوط مي كند. در انتهاي اين راهرو هشتي بسيار زيبا و ساده اي خودنمائي مي كند كه از سمت راست به حياط اندروني مربوط مي شود. قسمت اصلي اين خانه اندروني است كه با حياط بزرگ و ساختمان هائي كه در چهار طرف آن قرار دارند بيشترين فضاي اين مجموعه را اشغال كرده اند.
سالن اصلي خانه يا شاه نشين داراي پنجره ارسي و سه در بسيار نفيس است كه شيشه هاي رنگي و مشبك ريزنقش از عناصر اصلي و زيباي آن محسوب مي شوند. طاق اين سالن با مقرنس هاي گچبري شده پوشش داده شده است. در طرفين سالن درهائي است كه به اتاق هاي بزرگ مجاور راه دارند. اين درها نيز داراي شيشه هاي رنگي هستند. اتاق هاي سالن به صورت طاق و تويزه ساده و فاقد تزئينات هستند.
در غرب خانه يك سالن پنج دري ارسي است كه داراي تزئينات آئينه كاري و گچبري است و طرفين آن با دو ايوان كوچك و دو اتاق سه دري فضاي جبهه غربي را كامل مي كنند. در مقابل جبهه غرب و در سمت شرق فضاهاي قرينه با جبهه غرب ساخته شده است. تنها تفاوت اين جبهه در تزئينات اتاق است كه فاقد آيينه كاري و نقاشي است. اما درب ارسي آن كامل و زيباست.
