بخشی از مقاله
ويژگيهاي طبيعي
موقعيت و وسعت
استان خراسان وسيعترين استان كشور مي‌باشد كه در مختصات جغرا فيايي 30 درجه 21دقيقه تا 38 درجه و 17 دقيقه عرض شمالي و 55 درجه و 28 دقيقه تا 61 درجه و 14 دقيقه طول شرقي گسترش يافته است . وسعت اين استان 248000 كيلومتر مربع و تقريباً 65% مساحت ايران را به خود اختصاص داده است . استان خراسان از شمال و شمال شرقي به تركمنستان، از شرق به افغانستان، از جنوب به استانهاي سيستان و بلوچستان و كرمان، از غرب شمال غرب به استانهاي يزد، اصفهان، سمنان و گلستان محدود مي‌شود. استان خراسان با تركمنستان 700 كيلومتر و با افغانستان 419 كيلومتر مرز مشترك دارد.
اقليم (آب و هوا)
در استان خراسان به دليل گستردگي، اقليم هاي متفاوتي را ميتوان مشاهده كرد. بر اساس مطالعات انجام گرفته چهار نوع اقليم كلي در استان خراسان به شرح زير وجود دارد:
-آب وهواي سرد استپي: اين نوع اقليم در نواحي مرتفع استان (ارتفاعات آلاداغ و بينالود)مشاهده مي‌شود.
-آب وهواي مديترانه اي: اين نوع اقليم بيشتر در مناطق بجنورد، قوچان، شيروان، نواحي جنوبي بينالود، ارتفاعات كپه داغ، هزار مسجد و قسمتي از مشهد وجود دارد.
- آب وهواي نيمه بياباني ملايم: اين نوع اقليم معمولاً در نواحي شمالي خراسان مركزي و نواحي جنوبي ديده مي‌شود كه مهمترين ويژگي آن تغيير در درجه حرارت است.
- آب و هواي گرم وخشك بياباني: اين نوع اقليم بيشتر در نواحي جنوبي استان خراسان ديده مي‌شود و 50 درصد از مساحت استان خراسان را به خود اختصاص داده است.
به طور كلي دليل اصلي تغييرات آب و هوايي استان خراسان وجود جريان هاي هواي مختلفي است كه از غرب،شمال غرب وشمال شرق وارد استان مي‌شوند اين جريان هاي هوا شامل موارد زير مي‌باشد:
- جريان پرفشار سيبري: اين توده هوا از اواخر فصل پائيز تا اوايل فصل بهار از شمال شرق وارد كشور مي‌شود وشمال استان خراسان را تحت تأثير قرار مي‌دهد وبه شدت دما را پائين مي‌آورد و باعث ريزش برف مي‌شود.
- جريان مديترانه اي: اين توده هوا مناطق شمالي و قسمتي از شمال غرب خراسان را تحت تأثير خود قرار مي‌دهد. به طور كلي منشاء اين جريان اقيانوس اطلس و درياي مديترانه است. اين توده هوا داراي رطوبت بسيار زياد مي‌باشد و اكثر بارش هاي غرب استان ناشي از اين توده هوا است.
- توده هواي بياباني: منشاء اين توده هوا كوير عربستان مي‌باشد كه نقش مهمي در افزايش دماي استان دارد. توده هواي بياباني نه دليل فقر رطوبت هيچ گونه بارندگي در استان ايجاد نمي‌كند و معمولاً با گرد و غبار همراه مي‌باشد.
ميزان نزولات جوي در استان خراسان متفاوت مي‌باشد. در شمال غرب . شمال استان نزولات جوي به مراتب بيشتر از جنوب است. به طوري كه ميزان نزولات جوي در حوضه آبريز اترك به 800 ميليمتر در سال و در ايستگاه فردوس به كمتر از 30 ميليمتر مي‌رسد. بر اساس مطالعات انجام شده در سه ماه اسفند، فروردين و ارديبهشت بيشترين نزولات جوي را در استان خراسان داريم و معمولاً در ارتفاعات بيش از 2000 متر به خصوص در شمال استان، نزولات بصورت برف است.
بدليل موقعيت خاص جغرافيايي استان خراسان، بادهاي گوناگوني نيز آن را تحت تأثير خود قرار مي‌دهند، كه مهمترين آن بادهاي شمال و شمال شرقي، بادهاي غربي،بادهاي جنوبي و كويري، بادهاي 120 روزه و...است.
منابع آب
استان خراسان را ميتوان با توجه به شرايط هيدرولژيكي به 6 حوضه آبريز تقسيم كرد. هر يك از اين حوضه ها داراي رفتار و شرايط هيدرولوژي خاص خود مي‌باشند، كه با حوضه مجاور تفاوت دارد. اين 6 حوضه آبريز عبارتند از:
1 – حوضه آبريز رودخانه اترك 2 – حوضه آبريز كوير قره قوم
3 – حوضه آبريز كوير مركزي ايران 4- حوضه آبريز كوير نم
5 – حوضه آبريز نمك زارهاي شرق استان 6- حوضه آبريز كوير لوت
در ادامه به توضيح مختصر هر كدام از اين حوضه هاي آبريز مي‌پردازيم:
حوضه آبريز رودخانه اترك
آبهاي سطحي اين حوضه شامل رودخانه متعددي است كه در زير به مهمترين آنها اشاره مي‌شود:
- رودخانه مادرسو: اين رودخانه از ارتفاعات كوه «كورخود» سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از مركز دشت به جنگل گلستان مي‌ريزد، اين رودخانه در حواشي روستاي چشمه خان جريان دارد.
- رودخانه اترك عليا: اين رودخانه از نه هم پيوستن تعدادي سر شاخه و مسيلها به وجود مي‌آيد كه از شرق به غرب و در موازات ارتفاعات حاشيه دشت، جريان مي‌يابد. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه بالغ بر 5835 كيلومتر مربع بوده كه متوسط حجم سالانه آب اين رودخانه تا محل خروجي دشت حدود 75 ميليون متر مكعب گزارش شده است.
- رودخانه تبرك: اين رودخانه از ارتفاعات « الله اكبر » سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از دره هاي آهكي به دشت قوچان وارد مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 560 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود ميليون متر مكعب است.
- رودخانه چناران: اين رودخانه به رودخانه فيروزه مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز آن 1434 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه جريان آب در آن 14 ميليون متر مكعب است.
- رودخانه فيروزه: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب غرب دشت بجنورد سر چشمه ميگيرد و پس از وارد شدن رودخانه چناران به آن به رودخانه اترك مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز آن 208 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 19 ميليون متر مكعب است.
- رودخانه اترك: مهمترين جريان سطحي اين حوضه آبريز، رودخانه اترك است كه متوسط حجم جريان سالانه در اين رودخانه 350 ميليون متر مكعب مي‌باشد. منشاء اصلي اين رودخانه چشمه هاي كارستي است.
- رودخانه قره چاي: اين رودخانه از ارتفاعات كوههاي شمال شيروان شروع مي‌شود و در حواشي روستاي نجف آباد به اترك مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه تا محل ورود به اترك 1900 كيلومتر مربع مي‌باشد.
- رودخانه دربند: اين رودخانه از ارتفاعات كوه « كورخود » سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از دشت در محل « پيش قلعه »به اترك مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 1023 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 9 ميليون متر مكعب اندازهگيري شده است.
از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه ميتوان به رودخانه‌هاي دركش، سومبار،چندير،خرتوت، شيرين دره و...اشاره كرد.
حوضه آبريز كوير قره قوم
تعداد رودخانه‌هاي اين حوضه در مقايسه با ساير حوضه‌ها نسبتاً زياد است. آب اغلب اين رودخانه‌ها به مصرف كشاورزي و شرب مي‌رسد. برخي از اين رودخانه‌ها در مواقع سيلابي از كشور خارج مي‌شوند. در زير به برخي از رودخانه‌هايي كه در اين حوضه جريان دارند، اشاره مي‌شود:
- رودخانه رادكان: اين رودخانه از ارتفاعات « قره لكه » و « مريجگان » شروع و در حواشي روستاهاي رادكان و مغان وارد دشت مشهد مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 239 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 16 ميليون متر مكعب گزارش مي‌شود.
- رودخانه كارده: اين رودخانه از به هم پيوستن دو شاخه فرعي « كوشك آباد » و
« آل» بوجود مي‌آيد. اين شاخه‌ها از ارتفاعات كوه تنگه، صندوق شكن و خواجه سرچشمه ميگيرد و وارد دشت مشهد مي‌شود.
- رودخانه گلمكان: اين رودخانه از ارتفاعات بينالود و از كوههاي «يال هاون » و
«كوه زرد » شروع و در حواشي روستاي گلمكان وارد دشت مشهد مي‌شود. منشاء اصلي اين رودخانه «چشمه سبز» نام دارد كه وسعت حوضه آبريز آن 43 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 12 ميليون متر مكعب گزارش شده است.
- رودخانه طرق: اين رودخانه از ارتفاعات جنوبي شهرستان مشهد سرچشمه ميگيرد و در حواشي روستاي طرق وارد دشت مشهد مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 144 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 22 ميليون متر مكعب است.
- رودخانه سنگ بست: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب شرقي شهرستان مشهد شروع و پس از عبور از دشت سرجام به رودخانه كشف رود ملحق مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 1347 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 24 ميليون متر مكعب مي‌باشد.
- هريرود: اين رودخانه از كوههاي افغانستان سرچشمه ميگيرد و در شمال شرق تايباد وارد ايران مي‌شود و به سمت كوير قره قوم جريان مي‌يابد. متوسط حجم سالانه آب آن 850 ميليون متر مكعب گزارش شده است.
- رودخانه درونگر: اين رودخانه از ارتفاعات آهكي جنوب و غرب منطقه درگز سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از غرب و شمال شهر درگز وارد تركمنستان مي‌شود. متوسط حجم سالانه آب آن 4 ميليون متر مكعب است.
- جام رود: رودخانه جام رود زهكش اصلي منطقه دشت تربت جام- فريمان است كه از به هم پيوستن چندين سرشاخه بوجود مي‌آيد، و پس از مشروب كردن دشت فريمان و تربت جام در محل «دوآب» به هريرود مي‌ريزد. متوسط حجم سالانه آب اين رودخانه در محل ايستگاه حدود 18 ميليون متر مكعب گزارش شده است.
- رودخانه فريمان: اين رودخانه از ارتفاعات كوه «سمبار» و كوه «سياه» در جنوب غربي فريمان سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از بند قديمي فريمان دشت فريمان را مشروب مي‌سازد. وسعت حوضه اين رودخانه 285 كيلومتر مربع و حجم سالانه آن 20 ميليون متر مكعب است.
- رودخانه روس: اين رودخانه از ارتفاعات شمال غربي منطقه سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از دشت «باخرز» وارد دشت «كاريز» مي‌شود. وسعت حوضه آبريز رودخانه 994 كيلومتر مربع و متوسط دبي پايه آن 70 ليتر در ثانيه است. از ديگر رودخانه‌هاي اين منطقه ميتوان يه ارچنگان، قره‌تيكان، چهچه، لائين سو، حاتم قلعه، قلندرآباد، بهمن خان و... اشاره كرد.
حوضه آبريز كوير مركزي ايران
رودخانه‌هاي مهم اين حوضه آبريز به شرح زير مي‌باشد:
- رودخانه كال شور نيشابور: اين رودخانه بزرگترين رودخانه شهرستان نيشابور مي‌باشد كه از «ارتفاعات كوه قرمزي» «كوه تخت شاه» و «ديز باد» سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از دشت نيشابور، در محل حسين آباد جنگل از منطقه خارج مي‌شود. وسعت كل حوضه آبريز اين رودخانه 7300 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن به 47 ميليون متر مكعب مي‌رسد.
- رودخانه حاجي بيگي: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب شرق دشت نيشابور سرچشمه ميگيرد. مساحت حوضه آبريز اين رودخانه حدود 65 كيلومتر وطول آبراهه اصلي آن معادل 11 كيلومتر است.
- رودخانه كال شور: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب شرق نيشابور و كوه
«يال پلنگ» سرچشمه سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از دشت نيشابور و سبزوار به كوير «خارتوران» مي‌ريزد. از لحاظ كيفت، آب اين رودخانه داراي وضعيتي نامطلوب مي‌باشد.
- رودخانه داورزن: اين رودخانه از ارتفاعات شمال شرق منطقه سرچشمه مي‌گيردو سيلاب خود را به كال شور سبزوار هدايت مي‌كند. اين رودخانه مهمترين رودخانه منطقه و داراي آب شيرين است.
- رودخانه جوين: اين رودخانه كه طول آن از 200 كيلومتر تجاوز مي‌كند از شرق به غرب كشيده شده و كل حوضه را زهكشي مي‌كند و به كوير مي‌ريزد.
- رودخانه قره سو: اين رودخانه از ارتفاعات «قوج خوار» و دشت «صفي آباد» واقع در جنوب شرق حوضه آغاز شده و از جنوب شرق در جهت شمال غرب ادامه و به كوير مركزي و كوير خاراتوران مي‌ريزد.
- كال سبز: اين رودخانه از ارتفاعات شمالي دشت درونه سرچشمه ميگيرد و پس از پيوستن به كالهاي «رودان»، «عباس آباد» در جهت جنوب جريان مي‌يابد و وارد دشت «درونه» مي‌شود. سيلاب اين كالها سفره آب زيرزميني غرب دشت را تغذيه مي‌كند. از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه ميتوان به كال درونه، شوقان، كال ولايت، بيدواز، روئين، گرماب و... اشاره كرد.
حوضه آبريز كوير نمك
رودخانه‌هاي مهم اين حوضه عبارتند از:
- رودخانه شش طراز: اين رودخانه از ارتفاعات كوه «سياه» واقع در شمال شهر كاشمر سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از مناطق كوهستاني از شمال روستاي «ايرج آباد» وارد دشت كاشمر مي‌شود. وسعت اين حوضه آبريز 810 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 33 ميليون متر مكعب مي‌باشد.
- رودخانه كال سالار: اين رودخانه از ارتفاعات شمالي و شمال شرق دشت تربت حيدريه سرچشمه ميگيرد. .سعت حوضه آبريز اين دشت تا محل تنگه «جعفرمشهدي» 2070 كيلومتر مربع است. دبي پايه اين رودخانه 200 ليتر در ثانيه مي‌باشد.
- رودخانه كاهيجه: اين رودخانه از ارتفاعات شمالي كوه «سماق»سرچشمه ميگيرد و پس از پيوستن به كال «در ريز» از نزديكي فتح‌آباد به دشت رشتخوار وارد مي‌شود. دبي پايه اين رودخانه بطور متوسط 150 ليتر در ثانيه است.
- رودخانه ازغند: اين رودخانه از كوههاي «چهل تن» سرچشمه ميگيرد و در محل روستاي سلطان‌آباد وارد دشت مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 336 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 17 ميليون متر مكعب است.
- رودخانه كال شور فردوس: اين كال كه زهكش دشت فردوس است از شرق وارد دشت بشرويه مي‌شود و به كوير نمك مي‌ريزد.
حوضه آبريز نمكزارهاي شرق استان خراسان
مهمترين رودخانه‌هاي اين حوضه به شرح زير است:
- كال غرقاب: اين كال از سمت شمال به دشت قاين وارد مي‌شود و در تغذيه آب زيرزميني منطقه نقش موثري دارد.
- رودخانه شافن: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب غربي حوضه سرچشمه ميگيرد و پس از پيوستن به كالهاي «كوه بازه» «گل كن» وارد دشت «اسفدن» و «كال خونيك» مي‌شود و به نام رودخانه فرخي از دامنه ارتفاعات غربي دشت عبور مي‌كند.
- كال سلامي: اين كال از ارتفاعات كوه «سرپله» سرچشمه ميگيرد و پس از مشروب كردن روستاهاي پيرامون خود به دشت «زوزن» مي‌ريزد.
- رود شور قاين: اين رود از ارتفاعات دشت «خضري» شروع شده و پس از پيوستن به كال «تيغ آب»و «چاهرود» از جنوب غرب وارد منطقه مي‌شود و به «كال شور زوزن» مي‌ريزد.
- رودخانه حاجي آباد: اين رودخانه از ارتفاعات «زهان» سرچشمه گرفته و پس از عبور از دشت «اسفدن» در حواشي روستاي «بم رود» وارد دشت «شاهرخت» مي‌شود. سيلاب اين رودخانه در تغذيه سفره آب زير زميني منطقه نقش بسيار موثري دارد.
- رودخانه آهنگران: از ارتفاعات آهنگران سرچشمه ميگيرد و در حواشي روستاي «آهنگران» وارد دشت «شاهرخت» مي‌شود. سيلاب اين رودخانه گاهي به دق «پترگان» نيز مي‌رسد.
- رودخانه درميان: اين رودخانه از ارتفاعات «كوه بند» واقع در غرب منطقه سرچشمه ميگيرد و پس از مشروب كردن روستاهاي درميان، فورك، و اسدآباد به رودخانه «مخرود» مي‌ريزد.
- كال ميان تاب: اين كال از بلنديهاي شمال غربي حوضه شروع مي‌شود و پس از عبور از روستاهاي ولي آباد و فيروزآباد به كوير مي‌ريزد. از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه ميتوان به كال سراب، كال مسك، كال چرخ آب، اشاره كرد.
حوضه آبريز كوير لوت
- كال شور: كال شور يا كال «قاسم آباد» از به هم پيوستن تعدادي از كالها به وجود مي‌آيد كه در حاشيه ارتفاعات غرب كشيده شده و پس از زهكشي كل حوضه به كوير عباس آباد مي‌ريزد.
- رودخانه شاهرود: اين رودخانه رودخانه‌اي فصلي است كه از ارتفاعات شرق حوضه سرچشمه ميگيرد و پس از عبور از مركز دشت به غرب جريان پيدا مي‌كند و با نام «شاهرود» وارد كوير لوت مي‌شود.
- رودخانه گلون: اين رودخانه از ارتفاعات شرق حوضه سرچشمه ميگيرد و پس از زهكشي دشت شمس آباد وارد كوير لوت مي‌شود.
- رودخانه نخل: اين رودخانه از ارتفاعات شمال غربي حوضه شروع مي‌شود و پس از عبور از مركز دشت به كوير مي‌ريزد. رودخانه نخل رودخانه‌اي فصلي است كه تنها در فصل پر باران سال مقداري از سيلاب خود كه مجموعه‌اي است از سيلاب سرشاخه‌هاي آن، به كوير هدايت مي‌كند. از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه آبريز ميتوان به رودخانه‌هاي علي‌آباد، رود چمگرد، رود لهل آباد، آبشار و ... اشاره كرد.
زمين شناسي
استان خراسان را به لحاظ زمين شناسي ميتوان به دو صورت مورد بررسي قرار داد:
زمين شناسي شمال استان خراسان
به طور كلي شمال استان خراسان شامل ارتفاعات كپه داغ، بينالود، هزار مسجد مي‌باشد كه عمدتاً اين منطقه داراي رخساره‌هاي گوناگون است. اين رخساره‌‌ها بيشتر شامل شيست، آهك، مارن، ماسه سنگ، كنگلومرا، سنگهاي تيخيري، فسيل‌هاي گياهي، رسوبات آهكي دوران كرتاسه، گرانيت، لايه‌هاي آهكي آمونيت دار مي‌باشد. البته نبايد از لايه‌هاي قرمز رنگ و زمين‌هاي دگرگوني شده فراموش كرد. در اين منطقه گسلهاي زيادي نيز وجود دارد كه از مهمترين آنها ميتوان به سه گسل كپه داغ، سنگ بست و شانديز اشاره داشت.
زمين‌شناسي جنوب استان خراسان
اين منطقه بيشتر داراي رسوبات دوران كرتاسه فوقاني و فليش‌ها و مخلوطي از سنگهاي آتشفشاني است كه ضخامت آنها به 3000 متر مي‌رسد. همچنين در اين ناحيه شيل‌هاي سيليسي و راديولاريت‌ها نيز وجود دارد. مهمترين گسل اين منطقه، گسل درونه
غربي با روند شمال شرقي – جنوب غربي است كه بخش شرقي آن داراي روند
شرقي- غربي مي‌باشد. طول اين گسل در حدود 700 كيلومتر است. مراكز مخرب در اين گسل تنها در بخش شرقي يعني در منطقه كاشمر و تربت حيدريه مي‌باشد. اين گسل قادر است كه زلزله‌هاي بالاي 7 ريشتر را در منطقه ايجاد نمايد. از ديگر خصوصيات
زمين شناسي منطقه ميتوان به وجود شن و ماسه سنگهاي آتشفشاني دوران سنوزوئيك كه بخش وسيعي از استان را اشغال كرده است، اشاره نمود.
معادن
استان خراسان به لحاظ مواد معدني از تنوع خوبي برخوردار است. به طوري كه در حال حاضر بيش از 40 نوع ماده معدني در اين استان شناخته شده كه عمليات اكتشافي بر روي اين مواد انجام گرفته و مجوز استخراج براي آنها صادر گرديده است. از مهمترين اين مواد ميتوان به انواع زغال سنگ حرارتي كك شده، سنگ آهن كم فسفر، كروميت، مس منگنز، منيزيت، فلورين، فيروزه و انواع سنگهاي تزئيني و نما اشاره كرد.
معادن غيرفلزي
به لحاظ تنوع مواد معدني در اين استان گروه كانيهاي غير فلزي بيشترين رقم را به خود اختصاص مي‌دهند كه اهم آن شامل زغال سنگ، كائولن، منيزيت، فلورين، فلدسپات، خاكهاي صنعتي، سنگهاي قيمتي و نيمه قيمتي مانند عقيق و فيروزه مي‌باشند. در زير به توضيح معادن غير نظري استان خراسان مي‌پردازيم:
سنگهاي تزئيني و نما
ميزان ذخاير شناخته شده سنگهاي تزئيني استان خراسان بالغ بر 219/128 ميليون تن و تعداد معادن سنگ تزئيني داراي مجوز بهره‌برداري 65 معدن مي‌باشد. توليد اسمي اين معادن سالانه معادل 755000 تن برآورد مي‌شود.
معادن مصالح ساختماني
اين مواد بخش عظيمي از مواد معدني را از نظر كمي دربر ميگيرد كه اهم آن شامل: سنگ گچ، سنگ لاشه، پوزولان، سنگ آهك، مارن و امثال آن است. تعداد معادن فعال مصالح ساختماني كه داراي پروانه بهره‌برداري مي‌باشند 69معدن و ميزان توليد سالانه آنها بالغ بر 3/16 ميليون تن و ميزان ذخاير شناخته شده اين معادن بيش از 46/349 ميليون تن مي‌باشد.
معادن فلزي
ذخائر از كل مواد معدني فلزي شناخته شده در استان خراسان، 25 معدن در حال بهره‌برداري است، البته معادني نظير طلا و نقره نيز درحال مطالعه و يا اكتشاف مي‌باشند.
جدول شماره (1) خلاصه و ضعيت معادن غيرفلزي استان خراسان
رديف نوع ماده معدني تعداد معادن مجموع استخراج ساليانه (تن) مجموع ذخائر (تن)
1 كائولن 6 000/35 000/000/3
2 كلسيت 3 000/19 000/000/1
3 گل سفيد 3 300 7500
4 منيزيت 15 500/110 000/220/3
5 سيليس 2 000/8 500/92
6 ماسه سيليسي 2 000/60 000/650/7
7 باريتين 4 000/16 000/223
8 فلدسپات 3 000/15 000/057/2
9 فلورين 4 500/26 000/466
10 سولفات سديم 1 000/17 000/650
11 سنگ نمك 5 500/98 000/892/1
12 نمك آبي 4 900/6 750/30
13 خاك صنعتي 10 000/82 000/650/17
14 پنبه نسوز 1 000/100 000/000/20
15 تالك 1 000/2 000/475
16 بنتونيت 9 000/45 000/860/2
17 خاك نسوز 14 600/63 000/650/3
18 فيروزه 1 37 021/9
19 ذغال‌سنگ 9 000/993/1 000/449/55
جمع 97 337/698/2 000/328/120
مأخذ: اداره كل معادن و فلزات استان خراسان
جدول شماره (2) خلاصه وضعيت معادن سنگ تزئيني استان خراسان
رديف نوع ماده معدني تعداد معادن مجموع استخراج ساليانه (تن) مجموع ذخائر (تن)
1 گرانيت 16 137000 48000000
2 مرمريت و چيني 41 574000 79000000
3 مرمر 6 31000 582000
4 تراورتن 1 7000 42000
5 بازالت 1 6000 595000
جمع 65 755000 128219000
مأخذ: اداره كل معادن و فلزات استان خراسان
جدول شماره (3) خلاصه وضعيت معادن مصالح ساختمان استان خراسان
رديف نوع ماده معدني تعداد معادن مجموع استخراج ساليانه (تن) مجموع ذخائر (تن)
1 سنگ آهك 13 1965460 145790000
2 سنگ گچ 17 1277000 28973600
3 گچ خاكي 10 406000 46481360
4 سنگ لاشه 26 752000 98417386
5 مارن 2 1850000 27400000
6 پوزولان 1 70000 2400000
جمع 69 6320460 349462346
مأخذ: اداره كل معادن و فلزات استان خراسان
ناهمواريها
ناهمواريهاي استان خراسان را با توجه به وسعت بسيار زيادي كه دارند به چهار دسته كلي تقسيم‌بندي مي‌كنند:
ناهمواريهاي شمالي
به طور كلي مجموعه ارتفاعات شمال استان خراسان از شرق به كوههاي هندوكش در افغانستان، از غرب به كف درياي خزر و به كوههاي قفقاز در جمهوري آذربايجان متصل مي‌شود. جهت اين ارتفاعات شمالي‌غربي- جنوب شرقي است. اين مجموعه ارتفاعات شامل ارتفاعات كپه داغ- هزار مسجد كه از شمال به تركمنستان و از شرق به ناحيه مرزي سرخس پيوند مي‌خورد. رشته ارتفاعات آلاداغ- بينالود داراي طولي حدود 360 كيلومتر است و از جنوب بجنور شروع و تا شمال نيشابور ادامه پيدا مي‌كند، جهت اين رشته ارتفاعات غربي- جنوب شرقي است. اهميت اين رشته ارتفاعات به خاطر رودهايي است كه آب مورد نياز شهرهاي مشهد و نيشابور را تأمين مي‌كند. مهمترين كوه ارتفاعات آلاداغ- بينالود كوه جغتايي است كه در جنوب اسفراين واقع مي‌باشد.
ناهمواريهاي مركزي
اين رشته ارتفاعات در حد فاصل كوههاي شمالي و جنوبي استان خراسان قرار گرفته است كه از شمال سبزوار شروع و تا مرز افغانستان ادامه مي‌يابد و داراي توپوگرافي متنوعي مي‌باشد. معروفترين و بلندترين كوه آن، كوه سرخ است كه ارتفاع آن 2275 متر مي‌باشد.
ناهمواريهاي جنوبي
اين ارتفاعات از جنوب كوير نمك آغاز و تا شمال دشت لوت گسترش مي‌يابد و شامل كوههاي طبس، قاينات و بيرجند مي‌باشد. بخش جنوبي اين كوهها از رسوبات بادي پوشيده شده است كه مهمترين عامل در تغيير چهره اين ناهمواريها آبهاي روان و هوازدگي مكانيكي مي‌باشد.
دشتها و دره‌ها
در ميان ارتفاعات استان خراسان دشت‌هاي آبرفتي و دره‌هاي وسيع قرار گرفته‌اند كه نقش بسيار مهمي در اقتصاد منطقه دارند. مهمترين اين دشتها عبارتند از: دشت مشهد، قوچان، شيروان، تربت‌جام، فريمان، نيشابور، سبزوار، تربت حيدريه و كاشمر.
غارها
در ميان ارتفاعات استان خراسان غارهاي زيادي وجود دارد كه به لحاظ گردشگري داراي اهميت بسيار زيادي مي‌باشند، كه مهمترين آنها به شرح زير است:
- غار مغان: اين غار در 75 كيلومتري جنوب غرب مشهد قرار دارد، عمر آن مربوط به دوران دوم زمين‌شناسي است و در آن استالاكتيتها و استالاگميتهاي زيادي ديده مي‌شود و در كف آن چاله‌هاي زيادي وجود دارد كه به عمق آنها به 25 متر مي‌رسد.
- غار مزداوند: اين غار در شمال شرقي مزداوند و در ارتفاعات چاهك قرار گرفته است. و از نوع غارهاي خشك غيرآهكي مي‌باشد. قدمت اين غار به هزاره دوم پش از ميلاد مي‌رسد.
- غار آبله: اين غار بين مشهد و قوچان قرار گرفته است.
- غار نوشيران: اين غار در اسفراين قرار گرفته است و در دوره سامانيان نيز مورد توجه بوده است.
- غار عبادتگاه شيخ احمد ذاكر: اين غار در گوريان، اسفراين قرار دارد و گفته مي‌شود كه شيخ احمد ذاكر معروف در اين غار به عبادت مي‌پرداخته است.
- غار هندل آباد: اين غار در 45 كيلومتر مشهد قرار دارد وطول آن 90 متر مي‌باشد در اين غار استالاگميت‌ها و استالاكتيت‌هاي زيادي وجود دارد.
- غار زري: اين غار در مشهد قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا 1010 متر است.
- غار سليمان: اين غار در غرب شيروان قرار دارد و طول آن 25 متر و از نوع خشك مي‌باشد.
- غار قباد: اين غار در 50 كيلومتري غرب بجنورد واقع است و يكي از زيباترين غارهاي استان خراسان محسوب مي‌گردد. در اين غار استالاگميت‌ها و استالاكتيت‌هاي زيادي وجود دارد. طول اين غار 250 متر و عرض آن 70 متر است.
- غار گنج كوه: اين غار در بجنورد قرار دارد و ارتفاع آن از سطح درياي آزاد 1700 متر است.
- غار كافر قلعه: اين غار در شهرستان شيروان است و قبلاً مسكوني بوده و بصورت پناهگاه از آن استفاده مي‌شده است.
- غار پوستين دوز:اين غار در شيروان واقع است و طول آن 120 متر مي‌باشدو داراي پيچ وخمهاي بسيار زيادي است كه امكان دارد كه غارنورد در داخل آن گم شود.
- غار كارده: اين غار در شمال غرب مشهد و در روستاي كارده قرار دارد. طول اين غار 100 متر است و اسكلت‌هايي نيز از انسان‌هاي پيشين در غار پيدا شده است.
