دانلود مقاله رابطه سبک های هویت مذهبی ، ابعاد دینداری با بهزیستی روانشناختی دانشجویان

بخشی از مقاله

مقدمه

دین و مذهب یکی از اساسیترین و مهمترین نهادهاي جامعه بشري است، بهطوريکـه هـیچگـاه، بشـر خارج از این پدیده، زیست نکرده و دامن از آن بر نکشیده است. اگر بـه صـحنه گیتـی نظـري بیفکنـیم، بسیاري از اماکن را خواهیم یافت که در آنجا نه آبادي است، نـه علـم و نـه دولـت، امـا هـیچ جـایی را نمیتوان یافت که خدا نباشد. یاد خدا، اندیشیدن در مورد عظمت پروردگار، تفکر دربارة فلسفه خلقـت، تسبیح ذات حق و شکرگزاري در برابر همه نعمتها موجب آرامش جان و روان است. بهطـوريکـه در

أَلا بِذِکْرِآیه28سورة رعداللﱠهِمیفرماید:تَطْمَئِنﱡ» الْقُلُوبُ.« قرآن مجید به حالت درونی انسان در هجـوم فشارهاي روزمره اشاره میکند و از حالت دعا و طلب در پیشگاه خدا پرده برمـیدارد. بـه تعبیـر جیمـز، انسان احساس میکند که در وجود او یک عیب و نقص بزرگی است که موجب ناآرامیها و مشـکلات ماست و همچنین حس میکنیم که هرگاه با قدرتی مافوق خود ارتباط برقرار کنیم، میتـوانیم خـود را از ناآرامیها و ناراحتیها نجات دهیم (نوابخش و پوریوسفی، .(1385

در مورد ضرورت این پژوهش، میتوان گفت: با توجه به اینکه بیشتر گروه سنی جمعیت کشور ما را جوانان تشکیل میدهد، بررسی و شناسایی مشکلات آموزشی و روانشناختی جوانان از اهمیـت فـراوان برخوردار است. در این میان، لازم است به مسائل و مشکلات مهمی که به نحوي به پیشـرفت تحصـیلی آنان لطمه میزند، توجه لازم مبذول گردد. دانشآموزي که در عرصههاي تحصیلی به فعالیتهاي متنـوع آموزشی و مهارت آموزي مشغول است، بیشک با فشارهاي روزافـزون هـویتی بـه چـالش مـیافتـد و چگونگی مواجه وي با این تعارضات هویتی و ازجمله هویت مذهبی، ممکن است فرایند فعالیـتهـاي تحصیلی او را تحت تأثیر قرار دهد. هریک از هویتها (هویت شخصی، دینی، اجتماعی و مذهبی)، کـه بتواند انسان را از بحرانهاي زندگی نجات دهد و او را از سرگردانی برهاند تـا او در وجـودش اخـتلال هویت احساس نکند، بهترین هویت است. ازاینرو، مهمترین هویتی که مورد تأییـد اندیشـمندان اسـت، هویت دینی است؛ زیرا که هویت دینی، انسان را به منبع و پشتوانهاي متصل میکنـد کـه داراي بـالاترین ثبات است. علاوه بر این، به جاودانه بودن انسان اشاره دارد، جلوهاي زیبا به او میدهد و راههاي رسـیدن به کمال را براي او بیان میکند. مطالعه منابع اسلامی این نتیجه را به دست میدهد کـه التـزام عملـی بـه اعتقادات مذهبی، عامل بازدارنده بسیاري از بیماريهاي روانی است (عابدي، .(1388

نتایج پژوهشهاي گوناگون نیز حاکی از وجود تأثیر مثبت دین بر سازگارى و بهداشت روانـی افـراد است. براي نمونه، پژوهشهاي گارتنر و همکاران 1991؛ مـاتون و پارگامنـت 1987؛ پالومـا و پنـدلتون،

رابطه سبکهای هویت مذهبی، ابعاد دینداری با بهزیستی روانشناختی دانشجویان  ۳۹
۴۹  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱
تأثیر مثبت دین بر سلامت روانی، کاهش علایم بیمارى، کاهش ناراحتی و آشفتگی را گـزارش داده و از افرادي که جهتگیرى مذهبی بیرونی دارند، یعنی مـذهب را وسـیله دسـتیابی بـه چیزهـاي دیگـر
وجود یک رابطه مثبت بین دین و بهداشت روانی حمایت کردند (شجاعیان و زمانیمنفرد، .(1381 میدانند، سلامت روانی مثبتتري دارند (برگین (Bergin)، .(1991
همچنین تحقیقات نشان میدهد که میزان شرکت در مراسم مذهبی، با افسردگی رابطه منفی دارد، علاوه بر این، برخی تحقیقات نشان دادندمیزانکه آثار و علائـمِ شـاخصِ مشـکلِ روانـی در میـان
بهگونهايکه میزان افسردگی در بین کسانی که در اینگونه مراسم شرکت میکنند،تقریباً نصف میزان کسانی که تدین بیرونی است، بیش از سایر افراد است. اما کسانی که تدین درونی دارنـد، کمتـر از سـایر
افرادي است که به آنجا نمیروند (واحدي و غنیزاده، .(1388 کاپلان و همکاران نیز دریافتنـد کـه افراد مشکلات روانی داشتند. پس افراد متدین، به هر نسبت که ایمـان قـوى و محکـم داشـته باشـند، از
عبادت و انجام فرایض دینی، سپري ایمن در مقابل بسیاري از مسائل و مشکلات و بیماريهاسـت بیمارىهاى روانی مصونتر هستند (واحدي و غنیزاده، .(1388 برخی تحقیقات بـه بررسـی رابطـه بـین
(صادقی، .(1378 هاریسون (2001) (Harrison ) نیز اثر مثبت مـذهب بـر سـلامت روانـی را تأییـد هویت مذهبی و مشارکت در فعالیتهاي مذهبی پرداختند، بـراي نمونـه، لوسـتون دریافـت کـه هویـت
کردهاند. نتایج پژوهش روحی عزیزى و روحی عزیزى 1380) )نشان، داد که تقریباً %100 نمازگزاران مذهبی و مشارکت در فعالیتهاي مذهبی رابطه متقابل بالقوه و پویا دارند. الیسون (1991) (Ellison) نیـز
معتقد بودند که پس از انجام این فریضه الهی به حالت سکون و آرامش روحی میرسند؛ سختیها و به این نتیجه رسید که فعالیتهاي مذهبی و التزام عملی داشتن به اعتقادات مذهبی، ماننـد دعـا کـردن و
شداید زندگی را راحتتر تحمل کرده و نیروى مبارزه با مشکلات، امیـد و ایمـان در آنهـا تقویـت قرائت کتاب مقدس با احساس آرامش بیشتري در افراد همراه اسـت. تحقیـق نـونی و وودرام ( Nooney
میگردد. با این حال، برخی از تحقیقات نتایج فوق را تأیید ننمودهاند. براي مثال، زهروى و پهلوانی (2002) (& Woodrum نیز نشان داد که الزام رفتن به کلیسـا و انجـام مراسـم دعـا، از عوامـل مـؤثر بـر
(1380)، در بررسی نقش مراسم عبـادى روزهدارى در سـلامت روانـی گـزارش نمودنـد کـه بـین سلامت روانی هستند و با آن رابطه مثبت دارند. اما تحقیقات متضـادي نیـز در مـورد نقـش مـذهب بـا
روزهدارى و سلامت روانی ارتباط معنیدارى وجود ندارد (واحدي و غنـیزاده، .(1388 بـیتردیـد سلامت روانی به دست آمده است. باتز و همکاران، در بررسی خـود بـه ایـن نتیجـه دسـت یافتنـد کـه
مذهب، انسان را در مقابل هجوم اضطراب، تردید و ناامیدي نیرومند و آماده میسازد. ارزش هر فرد معنویت شخصی با نشانگان پایین افسردگی رابطه مستقیم دارد، اما تعداد دفعات دعا بـا میـزان نشـانگان
مذهبی، به میزان رشد آگاهی و بصیرت و دانایی وي بستگی دارد، و تا زمانی که شناخت اصولی از افسردگی رابطه معناداري ندارد (رجایی و همکاران، .(1388
مذهب شکل نگرفته باشد، نمیتواند نقش تعیینکنندهاي در زندگی روبـه رشـد فـرد داشـته باشـد همچنین نتایج پژوهش الیسون و همکاران (2001)، نشـان دادنـد کـه رفـتن بـه کلیسـا بـا احسـاس
(نوابخش و پوریوسفی، .( 1385 در این صورت، هویت مذهبی در او شکل میگیرد که درواقع اتکاي بهزیستی رابطه مثبت و با درماندگی رابطه منفی دارد و تعداد انجام مراسم دعا با بهزیستی رابطـه ضـعیف
فرد به یک نظام یا پایگاه اعتقادي است که بر جهتگیري فرد در زمینههاي مختلف تأثیر میگذارد. معکوس و با مضطرب بودن رابطـه مثبـت انـدکی دارد (رجـایی و همکـاران، .(1388 ولـی بسـیاري از
بهعبارت دیگر، هویت مذهبی فلسفه زندگی و حیات یک فرد را تشکیل میدهد. اهمیت این هویت یافتهها حکایت از این دارد که اعمال و شعائر مذهبی با بهزیستی روانشناختی رابطه مثبت معنـیدار دارد
از این جهت است که انسان از فطرت و سرشت خداجویی برخوردار است؛ یعنی گرایش به دین و (لوین و چترز، .(1998 ریف (1989) (Ryff) بهزیستی روانشناختی را شامل اسـتقلال، تسـلط محیطـی،
مذهب در تمامی انسانها وجود دارد. اگر این گرایش در مسیر خود با موانعی مواجه نشود، انسان در رشد فردي، روابط مثبت با دیگران، هدف در زندگی و پذیرش خود میدانند. بـهعبـارت دیگـر، تجربـه
جهت شناخت صحیح دین حرکت خواهد کرد و هویت مذهبی باثباتی را براي خود شکل خواهـد استقلال، توانایی رویارویی در برابر فشارهاي اجتماعی، عمل براساس راهحلهاي فردي و ارزیـابی خـود
داد. ولی اگر این شکل از هویت، به درستی و با شناخت کافی شکل نگیرد، فـرد را بـه انحـراف و از طریق معیارهاي شخصی و توانایی فرد در انتخاب یا ایجاد محیطهایی متناسب با شرایط روانـی خـود
انحطاط و بحران میکشاند و بر روند فعالیتهاي روزمره زندگی مثل سلامت روانی و تحصیل تأثیر از ویژگیهاي مهم سلامت روانی اسـت. ازایـنرو، ارائـه خـدماتی کـه بهزیسـتی دانشـجویان را تـأمین
میگذارد. برگین و همکاران در پژوهشی نشان دادند که افراد داراي جهتگیرى مذهبی درونی یعنی میکند، خودش ارزشمند است؛ زیرا دانشجویان دانشگاه بخـش حیـاتی نیـروي کـار هـر کشـور اسـت.
افرادي که معتقدند مذهب در ذات آنها ریشه دارد و بهصورت یک هویـت درآمـده، در مقایسـه بـا ازاینرو، ارتقاي شرایطی که بهزیستی آنها را بهبود بخشد، پیامدهاي مثبتی براي اجتمـاع در پـی خواهـد

رابطه سبکهای هویت مذهبی، ابعاد دینداری با بهزیستی روانشناختی دانشجویان  ۵۹

داشت. هدف این تحقیق ارزیابی یک مدل مفهومی ترکیبی است. در این مدل، هویت مـذهبی و فعالیـت مذهبی بهعنوان متغیر پیشبین در ارتباط با بهزیستی روانشناختی (متغیر وابسته درونزاد) در نظر گرفتـه شده است. با توجه به پژوهشهاي یادشده، اکنون ایـن سـؤال مطـرح اسـت کـه آیـا هویـت مـذهبی و مشارکت در فعالیتهاي مذهبی دانشجویان، در بهزیستی روانشناختی آنان تأثیري مثبتی دارد؟

شکل :1 مدل نظري رابطه بین سبکهاي هویت مذهبی و ابعاد دینداري با بهزیستی روانشناختی دانشجویان

براین اساس، سؤالات و فرضیههاي پژوهش به شرح زیر است:

1. دانشجویانی که ابعاد دینداري بیشتري دارنـد، سـطوح بـالاتري از هویـت مـذهبی موفـق را گـزارش خواهند کرد.

2. افرادي که ابعاد دینداري بیشـتري را گـزارش مـیکننـد، سـطوح بـالاتري از بهزیسـتی روانشـناختی برخوردارند.

3. آیا ابعاد دینداري مستقیم و غیرمستقیم (سبکهاي هویت مذهبی)، بر بهزیستی روانشناختی تأثیر دارد؟

4. بین دانشجویان دختر و پسر از نظر بهزیستی روانشناختی، ابعـاد دینـداري و هویـت مـذهبی تفـاوت وجود دارد.

روش تحقیق

با توجه به ماهیت موضوع و اهداف موردنظر از نوع تحقیقات توصیفی- همبستگی اسـت. در مطالعـات همبستگی، علاوه بر تجزیه و تحلیل توصیفی، رابطه بین متغیرها کشف و تبیین میشـود. جامعـه آمـاري ایــن پــژوهش کلیــه دانشــجویان کارشناســی دانشــگاه تبریــز در ســال تحصــیلی 90 تشــکیل مــیداد .(N=15000) پس از هماهنگی با معاونت پژوهشی دانشگاه تبریز، با اسـتفاده از فرمـول کـوکران، تعـداد 667 نفر به روش خوشهاي تصادفی از میان دانشجویان دانشگاه تبریز و دانشکدههاي علوم انسانی، پایـه، فنی و مهندسی و دامپزشکی بهعنوان خوشههـا انتخـاب شـد. پرسـشنامـههـاي هویـت مـذهبی، ابعـاد دینداري و مقیاس بهزیستی روانشـناختی توسـط دانشـجویان داوطلـب تکمیـل گردیـد. سـپس، بـراي گردآوري نهایی به کلاسها مراجعه گردید. در ایـن پـژوهش، بهزیسـتی روانشـناختی بـهعنـوان متغیـر

۶۹  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

وابسته درونزاد، هویت مذهبی بهصورت متغیر مستقل درونزاد و فعالیت مذهبی متغیر برونزاد در نظـر گرفته شده است.
ابزارپژوهش

1. مقیاس هویت مذهبی بل: این مقیاس 28 سـؤالی داراي طیـف لیکـرت 6 درجـه اسـت. ایـن مقیـاس، مؤلفههاي توجه و دلسوزي، ایمان، برخورد دوستانه، بخشنده بـودن، کمـک کـردن، سـختکوشـی،
صداقت و مهربانی را میسنجد. روایی محتوایی این مقیاس از طریـق مقایسـه بـین چهـار وضـعیت هویت مذهبی (دیررس؛ (جستوجوي صادقانه براي یافتن راههاي مختلف و هـدف وجـود دارد و صرفاً گذشت زمان و اتلاف وقت مطرح نیست و فرد به بررسی و آزمون خود در تجـارب مختلـف میپردازد)، زودرس؛ (مشخصه آن پرهیز کردن فرد از اکتشاف یا جسـتوجوگري فعـال و انتخـاب خودمختارانه است. فرد بهوسیله دیگران و نه بهوسیله خود هدایت میشـود)، موفـق (افـراد، دورهاي از جستوجوگري و اکتشاف فعـال را پشـت سـر گذاشـته و تعهـدات روشـنی ایجـاد کـردهانـد)و مغشوش؛ (اصطلاح پراکندگی هویت مترادف با مفهوم سردرگمی در هویتیـابی اریکسـون اسـت))

در بین 600 آزمودنی به دست آمد. پایایی آن در این پژوهش، 0/80 برآورد گردید.

.2 پرسشنامه ابعاد دینداري: سراجزاده (2009) این پرسشنامه را براساس مدل گلاك و اسـتارك تهیـه و با اسلام، بهویژه اسلام شیعی تطبیق داده اسـت. ایـن پرسـشنامه شـامل 28 سـؤال اسـت و 5 بعـد دینداري را میسنجد که به ترتیب عبارتند از: .1 بعد اعتقـادي یـا باورهـاي دینـی، .2 بعـد عواطـف دینی، .3 بعد پیامدي یا آثار دینی، .4 بعد مناسکی یا اعمـال دینـی، .5 بعـد شـناختی. کلیـه عبـارات پرسشنامه، سؤالات نگرشی بوده و در طول یک طیف 6 قسمتی از نوع طیف لیکرت ارزشگـذاري شدهاند. فقط عبارات معرف بُعد عملی دین، سؤالات مربوط به رفتار واقعیاند. وجود رابطهاي قـوي تا متوسط بین ارزیابی افراد از میزان دینداري خود و نمره آنان در مقیاسی که بر طبق مـدل گـلاك و استارك ساخته شده بود را میتوان نشان روایی مقیاس دینداري دانست. در تحقیـق شـریفی، اعتبـار این آزمون از طریق همبسته کردن نمرات این آزمون با آزمون نگـرشسـنج مـذهبی خـدایاري فـرد محاسبه شد. ضریب اعتبار محاسبهشده برابر بـوده اسـت بـا 0/45 کـه در سـطح P>0/01 معنـیدار استضرایب. آلفاي استاندارد چهار مقیاس مربوط به چهار بُعد دینداري بین 0/87 تـا 0/92 نوسـان داشتند، به استثناي بُعد عواطف دینی، که ضریب آلفاي آن 0/56 بود. سـراجزاده، بـهمنظـور بررسـی

مقــدماتی پایــایی پرســشنامه از روش آلفــاي کرونبــاخ و روش بازآزمــایی، بــر روي نمونــهاي از

رابطه سبکهای هویت مذهبی، ابعاد دینداری با بهزیستی روانشناختی دانشجویان  ۷۹

دانشآموزان استفاده کرد. ضریب آلفاي استاندارد شده 0/63 و ضریب همبستگی نمـرات نوبـت اول و دوم 0/80 بوده است. در اجراي نهایی پرسشنامه، آلفاي ابعاد مختلف دینداري بین 0/72 تـا 0/83 بهدست آمد. همچنین آلفاي سنجه کلی دینداري، که براساس نمره پاسخگویان در چهـار بعـد فرعـی دینداري محاسبه شد، 0/83 بود. ضریب اعتبار ابعاد این آزمون، از طریق محاسبه آلفـاي کرانبـاخ، در پژوهش شریفیبه ترتیب زیر است: بُعد اعتقادي (=0/62)،α بُعد عـاطفی (=0/56)،α بُعـد پیامـدي (=0/66)،α بُعد مناسکی (α=0/79) و اعتبار کل (α =0/78) (خدایاريفرد و همکاران، .(1377
3. مقیاس بهزیستی روانشناختی: این مقیاس توسط ریف (1989) طراحی شده است که نسخه اصـلی آن شامل 6 بعد و هریک از ابعاد آن داراي 20 گویه میباشد. ابعاد بهزیستی روانشـناختی ریـف شـامل مقیاسهاي استقلال، تسلط محیطی، رشد فردي، روابط مثبـت، هـدف در زنـدگی و پـذیرش خـود میباشد. پاسخ به هر پرسش، با 6گزینه از کاملاًمخالف تا کاملاً موافق مشخص میشود. شـکري و همکاران در سال 1387، ضریب الفـاي کرونبـاخ بـراي مقیـاسهـاي سـه سـؤالی را 0/21 تـا 0/35 گزارش کردند. وندیرنـداك (2005) (Van Dierendonck) نیـز مقـدار آلفـا را بـه ترتیـب 0/68، 0/52، 0/64، 0/58، 0/17 و 0/53 برآورد کـرد. در پـژوهش واحـدي و غنـیزاده، مقـدار پایـایی بـه روش دونیمه کردن و آلفاي کرونباخ به ترتیب./70 و./71 محاسبه گردید (واحدي و غنیزاده، .(1388

تحلیلهای آماری

پس از جمعآوري دادهها و ورود آنها به رایانه، از نرمافزارهاي PASW18 و Amos 18 استفاده شد. ازآنجاکـه مدلیابی معادله ساختاري((SEM به توزیـع متغیرهـاي غیرنرمـال میتوانـد حسـاس باشـد، تحلیلهـاي تکمتغیره و چندمتغیره براي بررسی نرمال بودن دادهها، خطاهاي ورودي و دادههاي پرت اجـرا گردیـد. نتایج ارزیابی تحلیل تکمتغیره نشان داد که کجی مؤلفههاي هویت مذهبی به ترتیـب از ./04 تـا./143 و کشیدگی از -./08 تا ./328 متغیر بود. همچنین کجی و کشیدگی براي متغیر بهزیستی روانشـناختی، بـه ترتیب ./06 و -./09 بود. علاوه بر این، کجی و کشیدگی متغیرهـاي ابعـاد دینـداري نیـز بـین -./08 تـا ./937 در نوسان بود. کجی و کشـیدگی هیچیـک از متغیرهـا، بیشـتر از نقطـه بـرش 1 نبودنـد (کلایـن (Kline)، (1998، که نشانگر نداشتن مشکلاتی در مورد غیرنرمال بودن تکمتغیـره مـیباشـد. در نهایـت، نرمال بودن چندمتغیره با استفاده از مقدار کشیدگی چندمتغیره نرمال شده ماردیـا بررسـی شـد. براسـاس نظر بنتلر و وو (1995) (Bentler & Wu)، مقدار ماردیا در این مطالعه، بزرگتر از 3 نبود. عـلاوه بـر ایـن، از روش جایگزینی میانگین براي دادههاي گمشده استفاده گردید.

۸۹  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

SEM در دو مرحله اجرا شد: در مرحله اول، ابتـدا تحلیلهـاي عـاملی تأییـدي مـورد اسـتفاده قـرار گرفت تا میزانی که هریک از پنج متغیر نهفتـه کـه بـه وسـیله شـاخصهایش در مـدلهاي انـدازهگیري پیشنهادي ما بازنمایی میشود، ارزیابی شود. در مرحله دوم، وقتی مدل اندازهگیري پذیرفته شـد، تحلیـل مسیر براي آزمون مدل ساختاري بهکار گرفته شد انجام شد.

در SEM از روش بیشترین احتمال براي بـرآورد الگـو و از برخـی شـاخصهاي دیگـر بـراي بررسـی برازندگی الگو استفاده شد. رایجترین شاخصهاي آماري برازش مدل برازش مطلق (آمـاره خـی دو (χ2، شاخصهاي تصحیح ایجازي (ریشه دوم برآورد واریانس خطاي تقریب یا (RMSEA، شـاخص بـرازش تطبیقی (CFI) ارزیابی شدهاند: اگر مجذور کاي از لحاظ آماري معنیدار نباشد، بر برازندگی مناسب الگـو دلالت میکند. اما این شاخص در نمونههاي بزرگترمعمولاً معنیدار اسـت. ازایـنرو، شـاخص مناسـبی براي برازندگی الگو تلقی نمیگردد. بنابراین، براي کاهش حساسـیت شـاخص مجـذور کـاي بـه حجـم نمونه، ما از مقدار χ2/df بهره بردیم که مقادیر کمتر از 5 دال برازش مطلوب میباشد (ویتون و همکـاران، .(1997 مقدار نزدیک به یک براي شاخصهاي TLI، IFI، CFI و مقـدار کوچـکتر یـا مسـاوي ./05 بـراي شاخصهاي RMSEA بر برازندگی مناسب و مطلوب دلالت دارند (هارینگتون (Harrington)، .(2009