بخشی از مقاله
چکیده
برای ایجاد توازن و تعادل و به منظور شکلدادن فضاهای مناسب و همگون، بحث برنامهریزی منطقهای مطرح شده که اولین گام آن، شناخت نابرابریهای اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی نواحی مختلف میباشد. هدف از تدوین این مقاله، سطحبندی و شناخت نابرابری موجود میان شهرستانهای استان اصفهان میباشد. روش تحقیق در این مقاله با توجه به هدف پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی میباشد. جامعه آماری شهرستانهای استان اصفهان بوده و برای این منظور 12 شاخص مختلف در سالهای 1383 تا 1392 - با تأکید بر شاخصهای زیربنایی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، نیروی انسانی و گردشگری - با استفاده از مدل تاکسونومی عددی مورد بررسی قرار گرفته است. دادهها به روش کتابخانهای و با استفاده از پایگاه اطلاعاتی مرکز آمار ایران جمعآوری شده و تجزیه و تحلیل دادهها به کمک نرمافزار آماری Excel انجام پذیرفته. نتایج به دست آمده از این بررسیها حاکی از عدم تعادل و نابرابری شهرستانهای استان از لحاظ برخورداری از شاخصها میباشد. در سال 1383 شهرستانهای کاشان و سمیرم سفلی با درجات توسعهیافتگی 0,38666و 0,944438 به ترتیب به عنوان برخوردارترین و غیر برخوردارترین شهرستانهای استان اصفهان میباشند. در سال 1392 شهرستانهای کاشان، نجفآباد، شهرضا و لنجان به ترتیب با 0,499218، 0,628321، 0,680742، 0,68554 برخوردارترین شهرستانها و شهرستانهای تیران و کرون، نطنز، فریدون، آران و بیدگل، سمیرم، اردستان، برخوار و میمه، فریدونشهر و چادگان به عنوان شهرستان-های غیر برخوردار شناخته میشوند.
-1-1 بیان مساله
امروزه بررسی سطوح توسعه یافتگی نواحی مختلف و شناخت میزان کمبودها در نواحی مختلف از جمله مباحث مورد توجه در مسائل شهری و روستای میباشد - نسترن، . - 44 :1388کشورهای در حال توسعه به منظور تقویت زیربناهای اقتصادی خود و رهایی از وابستگی و رفع عدم تعادلهای موجودشان، بیش از هر زمان دیگر نیازمند برنامهریزی و شناسایی منابع کشورشان هستند. به طور یقین در برنامهریزی برای رشد و توسعه آینده کشور شناخت موقعیت و جایگاه مناطق از مهمترین عوامل در جهت نیل به پیشرفت است. شناسایی وضع موجود مناطق، اساسیترین موضوع برنامه ریزی توسعه منطقهای به شمار میرود که مستلزم تجزیه و تحلیل بخشهای اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی است. یکی ار ارکان توسعه، جامعیت و یکپارچگی آن در رفع عدم تعادلهای اقتصادی- اجتماعی درون منطقه است - فنی، . - 2 :1383 لذا توزیع عادلانه امکانات و ثمرات توسعه در میان اکثریت جمعیت از ویژگیهای اقتصادی پویا و سالم است - . - Friedman, 1966: 19 برنامهریزان، برای تحقق آن خواسته، میکوشند تا با اجرای برنامههای متعدد محرومیت زدایی و گسترش همه جانبه جنبههای مثبت توسعه یافتگی، از میزان نابرابریها و عدم تعادلها بکاهند. گام نخست در این زمینه تدوین برنامههای کارآمدو منطبق بر واقعیتها، دستیابی به هدف برتر عدالت اجتماعی و نارسایی شرایط موجود است - . - Edward and pool, 1988: 105 در کشورهای جهان سوم از جمله ایران، با توجه به ضرورت توسعه یکپارچه و متوازن، شناخت ویژگیهای نواحی مختلف و نابرابری آنها، در برنامهریزی اساس کار محسوب میشود،
زیرا در این کشورها هدف نهایی از تحلیل سیستم ناحیهای توزیع مطلوب جمعیت و امکانات در سطح ناحیهای است - بیات، 1388، . - 115 هادر معتقد است با توجه به اینکه هدف اصلی توسعه، از میان برداشتن تمام نابرابریهای اجتماع است، مناسبترین مفهوم برای توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است - . - Hadder, 2000: 3 از نظر سازمان ملل متحد نیز، وقتی از نابرابریهای اجتماعی سخن گفته میشود، نه تنها باید به عدالت محیطی توجه کرد، بلکه ارتباط آن را نیز باید با جنبههای توسعه فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار داد - . - United Nations, 2006 کشور ایران نیز به دلیل داشتن شرایط ناهمگون و امکانات طبیعی متنوع، نیازمند برنامه-ریزی منطقهای در سطح استانها است، که البته برای کسب موفقیت در امر برنامهریزی توجه به معیارهای توسعه بر اساس توانمندیهای موجود در هر استان از مهمترین مسایلی است باید در همه حال به آن توجه کرد - اکبری و مرادی، :34 . - 1387 در برنامهریزی انتخاب هدف همیشه اولین عامل است و هدف ما، در برنامهریزی منطقهای یا ناحیهای ممکن است یکسان کردن درجه توسعه یافتگی مناطق و نواحی باشد - زیاری، . - 142 :1386 اهداف کلی برنامهریزی منطقهای برقراری عدالت اجتماعی و توزیع متعادل رفاه و ثروت در بین افراد جامعه است، و یکی از مهمترین ویژگیهای مهم یک اقتصاد پویا و سالم توزیع مناسب و عادلانه امکانات و ثمرات توسعه در میان همه جمعیت یک ناحیه، منطقه یا کشور است - رضوانی، . - 460 :1381 هدف این پژوهش محاسبه و بررسی توسعه یافتگی شهرستانهای استان اصفهان بر اساس آخرین آمار موجود نفوس و مسکن و سالنامه آماری استان است. با استفاده از این پژوهش، تعادل یا عدم تعادل شهرستانهای استان از لحاظ توسعه یافتگی مشخص و مناطق دارای اولویت از لحاظ اختصاص امکانات و خدمات شناسایی میشوند. برای تعیین سطح توسعه مناطق روشهای متعددی وجود دارد که یکی از مهمترین آنها، مدل تاکسونومی عددی است.
-2-1 اهمیت و ضرورت
نابرابری در توزیع خدمات و امکانات در اغلب کشورها وجود دارد ولی در کشورها در حال توسعه وضوح بیشتری دارد. اغلب مراکز استانها عمده خدمات و امکانات را در برگرفته و برای نواحی پیرامونی خود به عنوان انگل عمل مینمایند. برای کاهش نابرابریها، شناخت سطوح توسعه یافتگی نواحی و میزان برخورداری آنها ازنماگرها مختلف توسعه، میتواند بسیار موثر باشد چون وجود عدم تعادل در توزیع خدمات و تسهیلات در سطح استانها و به تبع آن در شهرستانها، برنامهریزی ناحیهای را با مشکل مواجه نموده است. تمرکز امکانات و منابع در شهرهای بزرگ استان و محروم بودن شهرهای کوچک از این امکانات، فضاهای شهری را نامتعادل ساخته و میتوان گفت به نوعی عدالت اجتماعی را زیر سوال برده است. وجود شهرستان اصفهان به عنوان سومین کلانشهر کشور در استان اصفهان، نشان میدهد که این استان دارای ساختار فضایی تک مرکزی است و عدم تعادل در این ناحیه به چشم میخورد. بنابراین، مطالعه نابرابریهای ناحیهای این استان از ضروریات است تا با شناسایی شهرستانهای محروم و کم توسعه بتوان با تخصیص امکانات به این مناطق توسعه پایدار را در این استان فراهم نمود - مختاری ملک آبادای و همکاان،. - 1394:147
-1-3 اهداف
هدف تحقیق حاضر، تحلیل نابرابریهای ناحیهای استان اصفهان است و اهداف فرعی زیر را میتوان ذکر کرد:
- تعیین سطوح توسعه یافتگی شهرستانهای استان اصفهان در طی سالیهای متمادی و تعیین نابرابریهای موجود آن.
- شناسایی شهرستانهای کم توسعه و توسعه نیافته جهت تقویت آنها و تا حد امکان کمک به رفع نابرابری.
-1-4 پیشینه تحقیق
تفکر برنامهریزی منطقهای در ایران در برنامههای اول و دوم عمرانی قبل از انفلاب شکل گرفت - جمشید زاده، . - 19 :1378 پژوهشهای بسیاری در زمینه تعیین سطح توسعهیافتگی مناطق و بررسی نابرابری نواحی، در داخل و خارج از کشور انجام شده است. به عنوان مثال باهاتا و رای در سال - 2004 - با استفاده از 32 شاخص و به کمک روشهای تحلیل عاملی و تاکسونومی عددی به تعیین سطح توسعه 380 بلوک در 32 منطقه هند پرداختهاند و در نهایت 43 بلوک را توسعه یافته، 187 بلوک را نسبتا توسعه یافته، 118 بلوک را کمتر توسعه یافته و 32 بلوک را توسعه نیافته قلمداد نمودهاند. میرودوت و همکاران - 2006 - در مقالهای تحت عنوان تحلیل آثاراقتصادی اقدامات سرمایهگذاری درموافقت نامههای تجاری منطقهای بااستفاده ازروش تاکسونومی عددی به رتبهبندی کشورهای توسعهیافته و درحال توسعه پرداختهاند. میر غفوری و ارانی - - 1385 در مقالهای با عنوان - تجزیه و تحلیل و بررسی وضعیت توسعه یافتگی شهرستانهای استان یزد از نظر مولفههای اطلاع رسانی در سالهای 1380 تا - 1384 با استفاده از روش تاکسونومی عددی و با استفاده از 11 شاخص به بررسی این موضوع پرداختهاند و در نهایت به این نتیجه رسیدهاند که حدود نیمی از شهرستانهای این استان نظیر شهرستانهای ابر کوه، بافق، مهریز و اردکان از نظر شاخصهای اطلاع رسانی طی سالهای 1384-1380 جز شهرستانهای برخوردار این استان به شمار میروند.
اکبری و مرادی - - 1387 در مقالهای با موضوع بررسی اقتصادی و تعیین اولویتهای سرمایه گذاری صنعتی در استان کردستان از طریق روشهای تحلیل منطقهای از جمله روش تحلیل عاملی و تاکسونومی عددی، فعالیتهای صنعتی استان را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادن و به این نتیجه رسیدهاند که صنایع کانی غیر فلزی، صنایع مربوط به غلات و حبوبات، صنایع پلاستیکی، سنگ بری و نساجی از بیشترین میزان اولویت سرمایه گذاری صنعتی، در استان کردستان، برخوردار هستند. داداش پور و همکاران در سال - 1390 - ، به بررسی و تحلیل روند توسعه یافتگی و نابرابریهای فضایی در شهرستانهای استان آذربایجان غربی با استفاده از5 شاخص جمعیتی، بهداشتی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی به سنجش میزان توسعه یافتگی شهرستانهای استان پرداختند و دریافتند که طی دوره 1365 تا 1385 از میزان توسعه یافتگی شهرستانهای استان آذربایجان غربی کاسته شده و بر تعداد شهرستانهای محروم این استان افزوده شده است.
کردوانی و شریفی در سال - - 1391، با مطالعه میزان توسعهیافتگی در دهستانهای شهرستان مریوان، مطالعه موردی بخش مرکزی به این نتیجه رسیدند که بخش مرکزی در قالب مطالعه موردی در رتبه نخست در میان دیگر بخشهای شهرستان مریوان قرار میگیرد. پورمحمدی و همکاران - - 1391 به تحلیل توسعه یافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه با استفاده از شاخصهای درمانی- بهداشتی، گردشگری، مذهبی و زیر ساختی پرداخته است. نتایج تحقیق، نشاندهنده شکاف زیاد بین شهرستانهای استان کرمانشاه و توسعه نامتعادل استان با توجه به شاخصهای مورد استفاده است. بر این اساس شهرستان قصر شیرین توسعه یافتهترین و شهرستان دالاهو محرومترین شهرستانهای استان است. قنبری و همکاران - - 1393 در تحقیقی با عنوان تحلیل و اولویتبندی توسعه یافتگی شهرستانهای استان لرستان با استفاده از تکنیک تاپسیس پرداخته-
