بخشی از مقاله
چکیده
توزیع متعادل امکانات و خدمات براى از بین بردن تفاوتهاى منطقهاى و ایجاد تعادل در سطح منطقه، از اصول قابل توجه در ادبیات برنامهریزى منطقهاى است. از طرفی، در کنار توسعه ملی و همه جانبه، توسعه مناطق به منظور استفاده از قابلیتها و امکانات آنها از اهمیت بسیارى برخوردار است. بدین منظور، نخست باید به شناسایی بخشهاى مختلف اقتصادى، اجتماعی، فرهنگی، زیربنایی و ... مناطق روستایی و شهري پرداخت. به همینجهت، هدف از مقاله حاضر سطح بندي دهستانهاي شهرستان طارم از لحاظ شاخصهاي توسعه یافتگی میباشد.
نوع تحقیق کاربردي، روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و براي جمعآوري اطلاعات و دادههاي مورد نیاز از مطالعات کتابخانهاي و میدانی استفاده شده است. همین طور، 11 شاخص تلفیقی و ترکیبی در ابعاد مختلف - زیربنایی، اقتصادي، اجتماعی، بهداشتی، درمانی، فرهنگی و... - انتخاب شده و از طریق تکنیک ویکور و آزمون تحلیل خوشهاي به ارزشگذاري آنها در محدوده مورد مطالعه - طارم - پرداخته شده است. همچنین به منظور وزندهی به شاخصها، از مدل آنتروپی استفاده شده است.
نتایج حاصل از تحقیق نشان میدهد، دهستانهاي گیلوان و دستجرده به ترتیب داراي بیشترین سطح توسعه یافتگی و دهستانهاي آببر، درام و چورزق به ترتیب داراي کمترین سطح توسعهیافتگی میباشند . به گونهاي که در مدل ویکور دهستان گیلوان با مقدار Q - 0/117 - در رده اول و توسعه یافته و دهستان آببر با مقدار - 1 - Q در پایینترین رده و محرومترین دهستان شناخته شده است. و در آزمون تحلیل خوشهاي دهستانهاي گیلوان و دستجرده در رده توسعه یافته و دهستانهاي آببر، چورزق و درام در رده دهستانهاي محروم قرار گرفتند.
-1 مقدمه
توسعهصرفاً پدیدهاي اقتصادي نیست [1]، بلکه فرایندي سیاسی، اجتماعی و اقتصادي است [2]، که شامل تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، افزایش رشد اقتصادي، تغییر در باورهاي عامه مردم و نهادهاي ملی، کاهش نابرابري، ریشهکن کردن فقر مطلق است .با توجه به اینکه هدف اصلی توسعه حذف نابرابريهاست، پس بهترین مفهوم توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است .
از موضوعاتی کهاخیراً در فرهنگ برنامهریزيهاي ناحیهاي و منطقهاي مطرح گردیده ولی جایگاه آن هنوز در کشور ما به وضوح مشخص نشده، نابرابري توسعه نواحی است. این نابرابريها که به دلایل متعددي چون دلایل تاریخی، اجتماعی، اقتصادي، جغرافیایی، دموگرافیکی و سیاسی ایجاد میشوند، رشد ناهمگون و نامتعادل میان نواحی و مناطق را به دنبال دارند [1]، سبب رشد ناهمگون و نامتعادل نواحی میشود
بسیاري از مطالعات انجام شده نشان دادهاند که از آغاز تمدن، نابرابري فضایی یا نابرابري در دسترسی به امکانات در بین جمعیت وجود داشته است و در کشورهاي مختلف به درجات گوناگون قابل مشاهده است .حتی در چند دهه اخیر به عاملی براي نگرانی محققان و سیاستگذاران تبدیل شده است
همانطور که روند توسعه یافتگی در استانهاي مختلف یک کشور داراي مراتب گوناگونی است، در داخل یک استان نیز روند توسعهیافتگی در بین شهرستانها و مناطق مختلف با توجه به توزیع فضایی ناهمگن و همچنین عوامل مختلف اقتصادي، اجتماعی و طبیعی یکسان نیست
نبود توازن در جریان توسعه بین مناطق گوناگون موجب ایجاد شکاف و تسریع نابرابري منطقهاي میشود که خود مانعی در مسیر توسعه است از این رو در هر جامعهاي نیاز به تدوین و در نهایت اجراي برنامههاي متفاوت است. زیرا یکی از مهمترین خصایص یک اقتصاد پویا و فعال و سالم توزیع عادلانه امکانات و ثمرات توسعه در میان اکثریت جمعیت یک ناحیه، منطقه یا کشور است
برنامهریزان جهت تحقق این امر سعی در کاهش نابرابريها و عدم تعادلها از طریق اجراي برنامههاي متعدد محرومیت زدایی و گسترش همه جانبه جنبه هاي مثبت توسعه یافتگی دارند.
گام نخست در این زمینه؛ تدوین برنامههاي کارآمد و منطبق بر واقعیتها، دستیابی به هدف برتر عدالت اجتماعی و شناسایی شرایط موجود است و تا زمانی که این نابرابريهاي منطقهاي وجود دارد، برنامهریزي منطقهاي نیز اجتنابناپذیر است، این نابرابري در مناطق روستایی وضعیت حادتري دارد ، چرا که توزیع ناعادلانه باعث محرومیت بیشتر روستا میگردد . در این راستا بعد از انقلاباسلامی در ایران به دلیل ماهیت سیاستهاي دولت براي عدالت اجتماعی و محرومیت از مناطق مختلف کشور، روستاها بیشتر مورد توجه قرار گرفت
هرچند به تناسب دگرگونیها بر مسائل و چالشهاي توسعه روستایی نیز افزوده شد. بهطوريکه ضمن آن که بسیاري از مسائل دیرینه کماکان بجاي مانده، چالشهاي نوینی نیز سر برآوردهاند .از اینرو برنامهریزان از طریق تهیه برنامه هاي محرومیتزدایی سعی در کاهش شکافها و نابرابريها دارند. بیش از دو دهه است که در ایران سیاست گذاران، برنامهریزان و صاحبنظران روشهاي مختلف برنامهریزي از قبیل منطقهاي، فضایی و آمایش سرزمین را مورد توجه قرار دادهاند تا با استفاده عملی از روشهاي مذکور ضمن شناخت و تاکید بر توانها و منابع محیطی نواحی جغرافیایی ، توسعهاي جامع و فراگیر مبتنی بر تعادل در زمینههاي طبیعی، اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را از طریق استراتژيهاي مطلوب و درونزا در عرصهي ملی برقرار سازند .
در این راستا سطحبندي توسعه نیز به عنوان روشی براي سنجش توسعه مناطق قادر خواهد بود که اختلاف مکانی، فضایی، اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی مناطق را نشان دهد و وضعیت هریک از مناطق را نسبت به یکدیگر از نظر سطح توسعه مشخص کند. با این روش، روند شکلگیري توسعه قطبی مناطق مشخص میشود و در نهایت در برنامهریزي توسعهمناطق، مناطق نیازمند و کم توسعه در نظرگرفته می-شود و از عدم تعادل مناطق جلوگیري میشود
شهرستان طارم علیا شامل دهستانهاي پنچگانه آببر، چورزق، درام، دستجرده و گیلوان در شمال استان زنجان واقع گردیده است و هدف از انجام این تحقیق، محاسبه و مقایسه درجه توسعهیافتگی دهستانهاي شهرستان طارم در شاخصهاي انتخابی است. این پژوهش با استفاده از 11 شاخص ترکیبی در ابعاد مختلف - زیربنایی، اقتصادي، اجتماعی، بهداشتی، درمانی و... - میکوشد تا با در نظر گرفتن اهداف مورد نظر، میزان توسعهیافتگی دهستانهاي محدوده مورد مطالعه را اولویتبندي و مشخص کند تا در پی آن به میزان رعایت عدالت در توزیع خدمات و توسعهیافتگی مناطق مختلف این شهرستان بپردازد و تصویري از ابعاد نابرابري در سطح شهرستان را با توجه به امکانات و محدودیتهاي دهستانها ارائه دهد.
-2 روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردي، روش مطالعه توصیفی- تحلیلی میباشد. براي جمعآوري اطلاعات و دادههاي مورد نیاز از بررسیهاي اسنادي و کتابخانهاي و میدانی و از نتایج سرشماري عمومی نفوس و مسکن سال 1395 مرکز آمار ایران و سالنامه آماري کشاورزي سال 1392 جهاد کشاورزي استان زنجان استفاده شده است. در همین زمینه 11 شاخص ترکیبی در ابعاد مختلف - زیربنایی، اقتصادي، اجتماعی، بهداشتی، درمانی، فرهنگی و ... - انتخاب شده است.
شاخصهاي مورد پژوهش با مشورت متخصصان و کارشناسان - اساتید دانشگاهی، مدیران محلی و دولتی و غیره - انتخاب شدهاند. تا بیانگر سطح توسعه در یک منطقه باشند. همچنین، به منظور وزندهی به شاخصها، از مدل آنتروپی در محیط نرمافزار Excel استفاده شده و از آنجا که هدف این تحقیق سطحبندي دهستانهاي شهرستان طارم از لحاظ شاخصهاي توسعه یافتگی میباشد، از تکنیک ویکور1 و آزمون تحلیل خوشهاي K جهت سطحبندي معیارهاي مورد پژوهش در محدوده مورد مطالعه استفاده شده است.
واژه ویکور از یک کلمه صربی به معنی "بهینهسازي چند معیاره" و "راه حل توافقی" گرفته شد [19] و یکی از روشهاي تصمیمگیري چند معیاره کاربردي است، که کارایی بالایی در حل مسائل گسسته دارد و بر اساس برنامهریزي توافقی ارائه شده است
تحلیل خوشهاى نیز یکی از روشهاى پرکاربرد براى یافتن مناطق همگن و سطح بندى مناطق، شهرها، روستاها و... است. در این روش، مکانهاى واقع در یک سطح، شباهت زیادى با یکدیگر دارند ولی تفاوت قابل توجهی با مکانهاى سطوح دیگر دارند
در روش تجزیه و تحلیل خوشهاى سعی میگردد تا مشاهدات به گروههاى متجانس تقسیم گردد، به گونهاى که مشاهدات هم گروه به یکدیگر شبیه و با مشاهدات سایر گروهها کمترین تشابه را داشته باشد. از این روش میتوان در طبقهبندى نمودن گزینهها و یا حتی شاخصهاى مسائل تصمیمگیرى چند شاخصه استفاده نمود
-3 محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه در این پژوهش دهستانهاي شهرستان طارم علیا از توابع استان زنجان میباشد؛ که از شمال به استانهاي گیلان و اردبیل، از جنوب به شهرستان ابهر و استان قزوین، از خاور به شهرستان رودبار - استان گیلان - و دریاچه سد سفیدرود و از باختر به شهرستان زنجان محدود میشود. این شهرستان از نظر جغرافیایی در 48 درجه و 30 دقیقه تا 49 درجه و 15 دقیقه در ازاي خاوري و 36 درجه و 41 دقیقه تا 37 درجه و 12 دقیقه پهناي شمالی قرار گرفته است
براساس سرشماري سال 1395، محدوده مورد مطالعه داراي پنج دهستان، 95 روستا، 46616 نفر جمعیت و مساحتی بالغ بر 2235 کیلومتر مربع میباشد. شهرستان طارم به علت طبیعت زیبا و شباهت آب و هوایی به مناطق شمالی کشور از زیباترین و منحصر به فردترین مناظر و چشم اندازهاي طبیعی برخوردار است.
