دانلود مقاله عناصر اخلاق اقتصادی اسلامی و تولید ملی

بخشی از مقاله

چکیده

هر چند برخی اندیشمندان و طرفداران مکاتب اقتصادي، مانند پیروان مکتب سوداگري و نیز فیزیوکراتها هر گونه ارتباط اخلاق و ارزشهاي معنوي را با رفتارهاي اقتصادي از جمله تولید را انکار کردند، اما بسیاري از اقتصاددانان دورههاي اخیر کم و بیش به لزوم توجه به اخلاق پی بردهاند. بیتردید ماهیت تعالیم و فرامین معتبر اخلاقی در هر مکتب اقتصادي متمایز از مکاتب دیگر و منطبق با اصول و اهداف مقبول آن تدوین و تنظیم میگردد. پژوهشِ پیش رو که با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته، می-

کوشد تا با مراجعه به قرآن کریم، احادیث معتبر اسلامی، عناصر بنیادین اخلاق اقتصادي اسلامی معطوف به تولید را به بحث نشیند.

یافتههاي پژوهش حاکی از آن است که تعالیم والاي اسلام با استفاده از ابزارهاي مختلف اخلاقی و قانونی، نظام روشن اخلاقی در اقتصاد را بنا نهاده و ضمن ارزش نهادن به کار و تولید با تأکید بر ارزشهاي معنوي به افزایش رشد اقتصادي همت گمارده است.

مهمترین عناصر اخلاق اقتصادي ناظر به تولید عبارتاند از وجدان کار، تخصص و تعهد، توجه به کیفیت، نفی استعمار. بیتردید شناخت درست و پایبندي به عناصر اخلاق اقتصادي اسلام سبب رشد تولید در جوامع اسلامی از جمله تولید ملی خواهد شد.
واژگان کلیدي: اسلام، اخلاق، اقتصاد، اصول اخلاق اقتصادي، تولید ملی

مقدمه

تولید به معناي بهکارگیري و سازماندهی نهادههایی مانند کار، سرمایه و منابع طبیعی که به ایجاد کالا و

خدمات بینجامد، از مباحث مهم اقتصاد محسوب میشود. اهمیت تولید به سبب اثرگذاري بالاي آن بر رشد اقتصاد و شتاببخشی به آهنگ توسعه است. از این رو فعالیت تولیدي را از عناصر اساسی در کسب و کار دانستهاند و بر بهبود آن تأکید فراوان میشود.

هر چند برخی اندیشمندان و طرفداران مکاتب اقتصادي نقش اخلاق در اقتصاد را نادیده انگاشتهاند اما

بسیاري از اقتصاددانان دورههاي اخیر کم و بیش به لزوم توجه به اخلاق پی بردهاند. برخی از ایشان تأکید

مینمایند که عامل زیربنایی در تحولات صنعتی و اقتصادي، تغییر خصلتهاي اخلاقی و فرهنگی و وجود تصورات عمومی صحیح از مفاهیم اساسی توسعه مانند کار میباشد.

آموزههاي والاي اسلام، بیش از هر مکتب و اندیشه دیگري، به شئون و ابعاد مختلف اخلاق اقتصادي از

جمله کار و تولید اهتمام ورزیده و نظام اخلاقی روشنی را در لابه لاي معارف والایش برجاي نهاده است.

همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
2

استخراج، تبویب و تحلیل این نظام اخلاقی وظیفه محققان و اندیشمندان سختکوش اسلامی است. در میان

عناصر اخلاقی اقتصاد اسلامی، موارد پرشماري وجود دارد که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم زمینهساز رشد

و تقویت تولید و بهویژه تولید ملی میگردد.

کارکرد اقتصادي این آموزهها به گونهاي است که به گفته رودنسون » (Rodinson)اسلام تمام

خصوصیات پروتستان را که موجب پیشرفت شد، دارا است؛ جدي گرفتن کار، ارزش تجارت، قانونمدون،

و.... ولی مسلمانان هیچگاه اسلام واقعی را بهکار نبستهاند.« (تفضّلی، صص .(50-49

عناصر اساسی اخلاق اقتصادي اسلام را میتوان به طور کلی در سه محور قرار داد؛ عناصر اخلاق کار و تولید در اسلام، عناصر اخلاق توزیع در اسلام و سرانجام عناصر اخلاق اسلامی مصرف که بر تقویت تولید

ملی و حمایت از آن تأثیرگذارند. آنچه در پی میآید، ارائه و تحلیل بخش نخست از عناصر یاد شده یعنی

عناصر اخلاق تولید است که با مراجعه به آیات قرآن و احادیث معتبر تنظیم و تدوین شده است.

الف- وجدان کار

وجدان کار که گاه از آن به اخلاق کار تعبیر میشود، به معناي گرایش به انجام صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم است (معیدفر، ص.(18 به دیگر سخن، گرایش و نیروي درونی که انسان را وامیدارد، چندوچون کار خود را، به تمامی به انجام رساند، وجدان کار نامیده میشود (سیدعباسزاده، ص.(10 از این رو، پرکاري، انجام بهتر کار، کنترل درونی و مسؤولیتپذیري، از نشانههاي وجدان کار، و در

مقابل، کمکاري، اهمالکاري، نظارتخواهی و مسؤولیتگریزي، از علایم ضعف وجدان کاري به شمار

میرود(همان، صص11ـ.(14

عوامل مؤثر بر وجدان کار

عواملی چند بر ایجاد و تقویت وجدان کار مؤثر است که براي نمونه میتوان به ویژگیهاي فردي، نیازها، سنتهاي فرهنگی و آموزههاي دینی اشاره کرد (همان، صص30ـ.(57 در این میان، عامل اخیر، به دلیل توجه و تأکید بر عناصر ارزشی و آموزشی مؤثر بر وجدان کار، از جایگاه ویژهاي برخوردار است. مهمترین عناصر یاد شده عبارت است از:

.1 اصلاح نگرش

از عوامل مهم و بنیادین در تحکیم وجدان کار، باورها و زیرساختهاي فکريِ صحیح نسبت به علل و

اسباب تأثیرگذار بر سرنوشت انسان است. اندیشههاي نادرست و خرافی همچون جبر تاریخ و محیط، و اعتقاد

به بخت و اقبال و تأثیر جبري سال و ماه و روز بر سرنوشت انسان و نیز تلقی نادرست از مفاهیمی همچون

قضا و قدر، زهد و بیارزشی دنیا و حتی نگرش منفی به کار در میان برخی افراد و جوامع، هریک مانعی در

برابر وجدان کار و عاملی براي سستی و عقبماندگی به شمار میرود.

در بینش اسلامی، چنین نگرشهایی یا به طور کلّی بیپایه شمرده شده و یا برداشت درست و سازندة آن

به روشنی، بیان گشته است. در بینش اسلامی، تغییر سرنوشت انسان به دست خود اوست (نک: طباطبایی،

همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
3

ج11، صص312ـ313؛ ناصر مکارم شیرازي و دیگران، ج10، ص(145 و هرگونه تأثیر جبريِ عوامل خارجی،

مردود (دربارة نفی تأثیرات جبري سعد و نحس ایام، فال بد زدن و مانند آن، نک: مکارم شیرازي و دیگران، ج6، صص317ـ 319؛ ج23، صص41ـ47؛ ج24، صص426ـ (428 و هر نوع خرافهپرستی و خرافهگرایی،

ممنوع اعلام شده است (نک: اعراف، 157؛ 11، 54؛ نمل، 47؛ 36، 18ـ (19

.2 خشنودي از کار

دلبستگی به کار و خشنودي از آن، نقش مهمی در تقویت وجدان کار و روحیه سختکوشی دارد (معیدفر، ص(87؛ چنانکه بیرغبتی به کار و اجباري انگاشتن آن، مایه ضعف وجدان کار و در نتیجه، کمکاري و

مسامحهکاري میشود. از این رو، اندیشمندان اقتصادي در جوامع مختلف، براي ایجاد میل و رغبت به کار،

مفاهیمی همچون ایجاد جامعه آرمانی و سودمندي اجتماعی، را مطرح و تشویق نمودهاند تا با درونی ساختن

اینگونه ارزشها، به پیشرفت کار در جامعه کمک نمایند(توسلی، ص.(154

نقش آموزههاي دینی در این باره، بسیار برجسته است؛ چه در باور فرد مسلمان، کار و تولید، عبادتی

بزرگ و پذیرفته الهی، و تأمینکنندة سعادت دنیوي و اخروي اوست، و نشاط و لذت زندگی، عزت و اعتبار اجتماعی و نیز توان و برتري ملی (نک: مجلسی، ج8، ص105 و ج66، ص(155، تنها در پرتو کار و تلاش دستیافتنی است. از این رو، بر فعالیت اقتصادي حتی در حال توانگري و بینیازي مادي نیز تأکید میشود

(حرّانی، ص.(411

.3 آموزش و الگو سازي

عامل مهم دیگر، در تقویت و نهادینه کردن وجدان کاري در سطح جامعه، آموزش عمومی، به ویژه گونه عملی آن »الگوسازي« است؛ چراکه پرکاري و سختکوشی همچون دیگر هنجارهاي اجتماعی، به شدت از

تجارب فرد در طول زندگی و به ویژه در دوران کودکی و جوانی اثر میپذیرد و در این میان، تأثیر الگوها،

بسیار ژرفتر از آموزشهاي گفتاري است. از این رو، پیامبران و امامان، با سفارش به کار و تولید، در عمل نیز به آن میپرداختند. اشتغال آنان به کار در اجتماع و در مقام رهبري فکري جامعه، و گاه با وجود بینیازي از درآمد مادي آن، میتواند این پیام را برساند که آموزش و الگوسازي براي تقویت وجدان کاريِ جامعه همواره یک ضرورت است.

.4 تقویت احساس مسؤولیت

در اندیشه اسلامی انسان، در برابر خدا و نعمتهایش و در برابر جامعه، مسؤول است. همچنین به مسؤولیت او در برابر لحظه لحظه عمرش که سرمایه اصلی او در رسیدن به سعادت است، بسیار تأکید شده

است. قرآن کریم در این باره میفرماید: لَتُسَألُنﱠعما کُنتُم تَعملُونَ »به یقین، از آنچه انجام میدادید، بازپرسی

خواهید شد)«نحل، .(93