بخشی از مقاله
چکیده
روابط ایران و جمهوری آذربایجان با وجود زمینه های متعدد همکاری از ابتدای دهه 1370/1990که این کشور به استقلال دست یافت تا به امروز با چالش هایی روبرو بوده است.عواملی مانند برخورداری از پیوندهای تاریخی و فرهنگی و وجود ظرفیت هایی برای همکاری های سیاسی و اقتصادی به عنوان محرکی برای گسترش روابط دوکشور بوده است.اما در حین حال این روابط با عوامل بازدارنده ای مانند ادامه ی اختلاف ها در مورد رژیم حقوقی دریای خزر.روابط با رژیم اسرائیل و آمریکا و پیوستن به ناتو از سوی جمهوری آذربایجان روبرو است.بنابراین با وجود برخی فرصت ها برای ارتقای سطح روابط دوکشور.در عمل عوامل چالش زا محدودیت فراروی روابط تهران و باکو را افزایش داده است.در این نوشتار برآنیم تا چالش ها و فرصت های سیاسی پیش روی دوکشور برای ارتقای سطح روابط را در قالب رهیافت سازه انگاری بررسی کنیم.
مقدمه
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه 90 قرن بیستم.علاوه بر ایجاد تغییر در ساختار نظام بین الملل.موجب شکل گیری فضای جدیدی در مناطق مختلف جهان شد.این فضای جدید که آرایش سیاسی متفاوتی از دوران جنگ سرد را به دنبال داشت.موجب پدید آمدن خلاء قدرت.وقوع جنگ های داخلی و منطقه ای.خیزش هویت های خاص گرایانه به ویژه ملی گرایی قومی و شکل گیری تدریجی ولی بسیار شکننده ترتیبات جدید منطقه ای در برخی از مناطق مختلف جهان شد.
پاز جمله مناطقی که به شدت تحت تاثیر تحولات پدید آمده در فضای جنگ سرد قرار گرفت.منطقه قفقاز جنوبی است.این منطقه علاوه بر داشتن موقعیت پل ارتباطی میان شرق و غرب.از تاریخی کهن.جغرافیایی زیبا و غنی. موقعیت ژئوپلیتیکی مناسب. منابع انرژی و تنوع بالای قومی و نژادی برخوردار است. - واعظی.. - 9,1389 سرزمینی که امروزه آذربایجان خوانده می شود به دنبال شکست ایران در جنگ های خود با روسیه و با قراردادهای گلستان و ترکمانچای.از ایران جدا و به روسیه پیوسته شد.درسال 1918 و به دنبال وقوع انقلاب کمونیستی 1917 در روسیه.با کمک نیروهای متفقین.دولتی به نام جمهوری آذربایجان به مرکزیت گنجه توسط حزب مساوات تشکیل شد.
عمر این جمهوری بسیار اندک بود و پس از یک سال با حمله ارتش سرخ شوروی تحت حامیت مسکو درآمد و تا سال 1936در اتحادیه ی جمهوری های سوسیالیستی ماورای قفقاز باقی ماند.در این سال بعنوان یک جمهوری سوسیالیستی آذربایجان به یکی از جمهوری های آذربایجان تبدیل شد و این وضعیت را تا سال 1991 حفظ کرد و با فروپاشی شوروی به یک کشور مستقل تبدیل شد - افشردی.. - 351:1381جمهوری آذربایجان در 30اوت 1991اعلام استقلال کرد و قانون اساسی آن در 12 نوامبر 1995به تایید 91/9 درصد از رای دهندگان رسید - Eastern . - Europe,2008,110جمهوری اسلامی ایران نیز در سال1991 آن را به رسمیت شناخت و در پی آن روابط سیاسی دو کشور از سطح کنسولگری که از قبل در باکو برقرار بود.
به سفارت ارتقا یافت - افشردی.. - 365,1381روابط دو کشور طی این سال ها متاثر از یک سلسله ارزشها و هنجارها و عوامل هویت بخش داخلی و خارجی بوده است و متغیرهای هویت بخشی چون قانون اساسی.همسایگی.ماهیت اسلام سیاسی دولت ایران و دولت غیردینی جمهوری آذربایجان.بحران قره باغ.قومیت.رژیم حقوقی دریای خزر.نفوذ آمریکا و اسرائیل در جمهوری آذربایجان و ساختار اجتماعی نظام بین الملل.موجب شک گیری ماهیت منافع و روابط دو کشور شده است.
سال های 1993 تا 1995 دوره ی طلایی روابط دو کشور بود و ایران طی این سالها مقام خست را درمیان شرکای تجاری آذربایجان داشت - افشردی. - 371:1381ولی از سال 1995 تحت تاثیر نظام معنایی منفی حاصل از عوامل مادی - مانند اخراج ایران از کنسرسیوم نفتی جمهوری آذربایجان.دستگیری سران حزب اسلامی و انتساب جاسوسی بر آنان.تصویب قانون لائیک در جمهوری آذربایجان و بستن قرارداد امنیتی و نظامی جمهوری آذربایجان با ترکیه و اسرائیل.عضویت جمهوری آذربایجان در طرح مشارکت صلح ناتو و متاثر از سیاست های آمریکا - و عوامل ارزشی و هنجاری - مانند وجود اسلام سیاسی و بنیادگرا در ایران.هویت قومی.همسویی جمهوری آذربایجان با ارزش های حاکم بر ساختار اجتماعی نظام بین الملل - روبط دو کشور را به سمت سردی گذاشت و مقام ایران در میان شرکای تجاری جمهوری آذربایجان از مقام اول به مقام پنجم و سپس مقام هشتم تنزل یافت.
تا سال 2008 هم ایران در میان شرکای تجاری صادرات جمهوری آذربایجان در رتبه چهارم و نیز در میان 10 کشور اول شرکای تجاری واردات جمهوری آذربایجان جایی نداشت - Entezar,2009,43-44 این وضعیت کمابیش تا به امروز هم استمرار یافته است هرچند با تغییر دولت در ایران و گرایش بیشتر دولت جدید به اعتدال گرایی و میانه روی در تعاملات بین المللی خود.شاهد بهبود نسبی روابط کشور با همسایگان علی الخصوص جمهوری آذربایجان هستیم.جمهوری آذربایجان که در شرق منطقه قفقاز در کنار ساحل غربی دریای خزر واقع شده.از جنوب با ایران.از غرب با جمهوری های گرجستان.ارمنستان و ترکیه و از شمال با روسیه - جمهوری خودمختار داغستان - هم مرز است.
مساحت جمهوری آذربایجان حدود 23400مایل یا 86600کیلومتر مربع است که 46درصد از قفقاز جنوبی را به خود اختصاص داده و بزرگترین کشور این منطقه است.همچنین "جمهوری خودمختار نخجوان" با مساحت5500کیلومتر مربع که توسط کشور ارمنستان از سار نقاط آن کشور جدا شده و "منطقه قره باغ" با 4400کیلومترمربع مساحت در ترکیب جمهوری آذربایجان قرار دارد.بکو پایتخت جمهوری آذربایجان.یکی از مهمترین بنادر بین المللی دریای خزر است که از این بندر از طریق کانال ولگا-دن امکان حمل و نقل آبی به آبهای آزاد و بین المللی وجود دارد - هاشمی. - 33-34 .1384 ویژگی مهم جغرافیایی این جمهوری موقعیت آن نسبت به ایران است که در واقع بهترین طریق دسترسی جمهوری آذربایجان به آبهای آزاد است.
همسایگی این کشور با داغستان روسیه از طریق کوه های قفقاز.ارتباط جمهوری آذربایجان با خطه حساس و بحران خیز و مسلمان نشین قفقاز شمالی را تسهیل می کند و از خصوصیات دیگر این جمهوری به شمار می رود - کاظم زاده.. - 44,1374 در دوران ایاز مطلب اف.ایران حضور فعالی در حل و فصل بحران قره باغ داشت.نخستین توافقنامه مهم این دو کشور.در ارتباط با این دو کشور.در ارتباط با کمک های مادی و توصیه های فنی.در جریان سفر ایاز مطلب اف به ایران به امضاء رسید - احتشامی. - 123,1378 این سفر در اوت 1991 انجام شد.
پس از وی ایلچی بیگ.سه کشور ترکیه.اسرائیل و آمریکا را الگو قرار داد و ایران.ارمنستان و روسیه را به عنوان سه دشمن استراتژیک.در جهت گیری های سیاست خارجی خود درنظر گرفت.این موضوع باعث شد ایران در بحران قره باغ به نفع ارمنستان موضع گیری کند - بخشایشی.. - 136,1375دوران ایلچی بیگ یکی از پرتنش ترین دوران روابط ایران و جمهوری آذربایجان بود.پس از برکناری ایلچی بیگ که درپی یک همه پرسی صورت گرفت.حیدر علی اف در اکتبر 1993 به قدرت رسید.وی تلاش کرد روابط آسیب دیده تهران-باکو را بهبود ببخشد اما این روابط رو به بهبود پس از لغو یک جانبه 5درصد سهم ایران در کنسرسیوم بین المللی نفت جمهوری آذربایجان از سوی باکو و سایر عوامل هویت بخش منفی رو به سردی گذاشت.
علی اف که سیاست نگاه به غرب و دوری از روسیه را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داده بود.فعالیت اسلام گرایان را محدود و اتهام هایی را مبنی بر حمایت ایران از اسلام گریان را مطرح کرد.این رفتار ایران را به سمت روسیه متمایل کرد و موجب شکل گیری محور تهران-مسکو-ایروان شد.الهام علی اف از حزب " آذربایجان جدید" نیز که پس از مرگ حیدر علی اف از 15 اکتبر 2003 جانشین پدر شد به پیروی از وی رفتار کرد.به بیان دیگر روابط باکو با ترکیه و آمریکا ادامه یافت.
روابطی که با بهره برداری از خط لوله نفت تفلیس-باکو- جیحان در سال 2005 میلادی و خط لوله باکو-تفلیس-ارزروم که در سال 2007 تکمیل شد - . - Eeastern Europe,2008,101همچنین با روی کار آمدن دکتر احمدی نژاد در این و تقابل بیشر کشور با طرف های غربی و عدم گسترش روابط با همسایگان باعث شد تا روند امنیتی شدن روابط ایران و جمهوری آذربایجان ادامه یابد اما با روی کار آمدن دکتر روحانی در ایران به نظر می رسد که روند گسترش تعامل کشور با همسایگان و همچنین طرف های غربی رو به بهبود گذارده است و امید است که این تعاملات باعث بهبود روابط ایران با جمهوری آذربایجان نیز شود.
