بخشی از مقاله
چکیده
پارک ملی سالوک یکی از زیستگاه های مهم قوچ و میش اوریال در ایران است که شامل دشت های وسیع و ارتفاعات متعددی است. از آنجایی که این گونه در فصل پاییز تولید مثل می کند، گستره خانگی پاییزه اهمیت ویژه ای در چرخه حیات این گونه دارد. به منظور مدلسازی مطلوبیت زیستگاه این گونه از نقاط حضور افراد با استفاده از روش 5ENFA استفاده شد. نتایج نشان داد که زیستگاه های مطلوب این گونه در مناطقی با ارتفاع بیش از 1390 متر، شیب های بیش از 23 درصد، تنوع توپوگرافیکی نزدیک به میانگین زیستگاه می باشد. قوچ ومیش اوریال((Ovis orientalis arkali دراین فصل دامنه های غربی را بیشتر ترجیح می دهد . تأثیر فاکتور فاصله تا جاده های خاکی بر مطلوبیت زیستگاه این گونه در پارک ملی سالوک ناچیز است. به علاوه نتایج این مطالعه نشان می دهد که قوچ و میش اوریال در این زیستگاه در طول این فصل دارای میدان اکولوژیک نسبتاً باریکی است و همچنین به زیستگاه های کرانه ای تمایل بیشتری دارد.
واژه هــای کلیــدی: پــارک ملــی ســالوک، زیســتگاه، قــوچ و مــیش اوریــال، مدلســازی مطلوبیــت زیســتگاه،ENFA
5 Ecological Nich Factor Analysis
1
-1 مقدمه
بحران های زیست محیطی اخیر سبب شده است جمعیت بسیاری از گونه های مختلف حیات وحش به دلایلـی همچـون تخریـب و تبدیل زیستگاه و یا شکار بی رویه کاهش یابد. مشخص کردن محدوده پراکنش گونه ها، شناخت پارامترهای زیسـتگاهی مناسـب از مهمترین فعالیت ها در زیست شناسی حفاظت محسوب می شود(ملکی نجف آبادی و همکاران،1389،(280 هـدف از ایـن مطالعـه تعیین مطلوبیت زیستگاه قوچ ومیش در پارک ملی سالوک و فاکتور های مؤثر بر مطلوبیـت زیسـتگاه و همچنـین مشـخص نمـودن فاکتورهای زیستی و غیر زیستی قوچ و میش می باشد. این گونه از نظر اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعـت و منـابع طبیعـی در رده آسیب پذیر1 (فهرست سرخ اتحادیه بـین المللـی حفاظـت از طبیعـت 2، (2012 و ضـمیمه 2 سـایتس3 (ضـیایی،1387،(366 گنجانده شده است.
زیستگاه آن مناطق تپه ماهوری بوده و هیچ گاه از تپه ماهورها و کوه ها که گریزگاه آن ها محسوب می شود، دور نمی گـردد. نـژاد خالص و گونه بومی قوچ و میش اوریال در شمال و شمال شرق کشور میباشد. زیستگاه هـای طبیعـی در اسـتان خراسـان شـمالی، مناطق حفاظت شده سالوک، ساریگل، قرخود، گلول و سرانی، نواحی کوهستانی پناهگاه حیـات وحـش میاندشـت وتپـه ماهورهـا و دامنه هادر سطح استان می باشد. قوچ و میش سالوک در زمستان به داخل کوه پناه برده و در دره ها و منـاطق آفتـابی روی شـیب جنوبی به تغذیه می پردازند(سلمان ماهینی،1373،.( 14 فصل پاییز چون فصل جفت گیری قوچ و میش است و قوچ هـای بـالغ کـه به دنبال میش های آماده پذیرفتن آن ها می باشند، در منطقه حرکت می کنند، دامنه پراکنش وسیعتری از این حیـوان نسـبت بـه سایر فصول دیده می شود. گوسفند وحشی در ایران به طور کلی در پاییز تولید مثل کرده و در بهار موقعی که گیاهـان مـی روینـد، زادآوری مــی کنند(شــمس،1389،9 ؛ صــفیان بلــداجی،1380،.(15 از علوفــه هــا، بوتــه هــا و بــرگ درختــان تغذیــه مــی کنند(ضیایی،1387،372 ؛ والدز4،2008،.(235
مدل های مطلوبیت زیستگاه با بکارگیری سامانه اطلاعات جغرافیایی در کنار تحلیل های چند متغیره آماری امکان تعیین مجموعـه عواملی که معرف حضور یک گونه در یک زیستگاه هستند را فراهم می کنند. این مدل ها علاوه بر اهمیتی که در مطالعات تک بـوم شناختی 5 دارند، در ارزیابی آثار ناشی از تغییرات رو به شتاب کاربری زمین بر توزیع گونه ها، آزمون فرضیه های جغرافیای زیستی و و تعیین اولویت های حفاظتی نقش اساسی دارند(گویسان و زیمرمان6،2000،.(158
تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی یکی از روشهای مدلسازی مطلوبیت زیستگاه است که توسـط هیـرزل(2002)7 کـه بـر مبنـای روشهای آماری و سیستمها اطلاعات جغرافیایی میباشد که در سالهای اخیر برای یافتن مناطق مطلوب در مقیاسهـای وسـیع و محاسبه نقشه مطلوبیت زیستگاه طراحی و توسعه یافته است. مهـم تـرین مزیـت انفـا نیـاز بـه دادههـای مربـوط بـه حضـور گونـه است(هیرزل،2030،.(2002
در این پژوهش که تنها به داده های حضور گونه احتیاج دارد برای شناسایی عوامل موثر بر حضور گوسفند وحشی اوریال و محاسبه مطلوبیت زیستگاه این گونه در فصل پاییز استفاده شد. در ارتباط با قوچ و میش های ایرانی مطالعات مختلفی صورت گرفتـه اسـت. اما برای نخستین بار روش تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی برای قـوچ و مـیش اوریـال مـورد مطالعـه قـرار مـی گیـرد. گلجـانی و همکاران (1389) مطلوبیت زیستگاه پاییزه گوسفند وحشی البرز مرکزی را با روش تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی تعیین کردنـد. امیدی و همکاران (1389) این روش را برای پلنگ ایرانی و فراشی و همکاران (1389) برای بز و پازن استفاده کردند.
-2 مواد و روش ها
-1-2 منطقه مورد مطالعه
1Vulnerable 2 International Union for Conservation of Nature 3 CITES 4 Valdez 5 Autecology
6 Guissan and Zimmerman 7 Hirzel
2
پارک ملی سالوک با مساحتی معادل 8231 هکتار واقع در استان خراسان شمالی در شمال غربی شهرستان اسفراین بین مـدارهای 37/08 تا 37/10 درجه عرض شمالی و 57/13 تا 57/16 طول شرقی قرار گرفته است. پارک ملی سالوک ازنظر زمین شناسـی بـه دو واحد کوهستان و دشت تقسیم می شود. دو سوم وسعت منطقه را کوهستان و یک سوم آن را دشت فراگرفتـه اسـت(آقامیری و همکاران، 1382،.(14 دامنه ارتفاعی1062 تا 2083 متر، دما و بارندگی متوسط سالیانه به ترتیـب 12 درجـه سـانتی گـراد و 280 میلی متر، برآورد شده است که نشان می دهد منطقه دارای اقلیم نیمه خشک معتدل است. منطقه از نظـر منـابع آب نسـبتاً غنـی بوده و علاوه بر تعداد زیادی چشمه(19 چشمه و آبشخور) در سطح منطقه بعضی از دره ها از جریانی ثابت طـی سـال برخوردارنـد. منابع تاًمین آب این جریانات اکثراً از ارتفاعات شمالی منطقه می باشد که با جهت جنوبی به ناحیه دشت وارد گشـته و در آبرفـت
های دشت فرو می روند(آقامیری و همکاران، 1382،.(17
گیاه غالب منطقه درمنه می باشد که به صورت درمنه دشتی در قسمت جنوبی و درمنه کوهی در کوهستان های منطقـه مشـاهده می شود (آقامیری و همکاران، 1382،(25
-3 مدل ENFA
اساس کار این مدل مقایسه ویژگی های بوم شناختی نقاط حضور قوچ و میش اوریال بـا ویژگـی هـای بـوم شـناختی کـل منطقـه مطالعاتی است(هیرزل، 2001،.(113 در این روش که اصول کار مشابه روش تجزیه مولفه های اصلی1 مـی باشـد، تعـداد زیـادی از متغیرهای محیطی که در پراکنش گونه تاثیر گذار هستند به تعداد کمی فاکتور تبـدیل مـی شـوند. سـپس تعـداد انـدکی از ایـن فاکتورها که تمامی کنارگی و بخش قابل توجهی از ویژه گرایی گونه را توضیح می دهند برای محاسبه نقشه مطلوبیت زیستگاه بکار گرفته می شوند(هیرزل،2003 ؛ قندالی، 1389،51 ؛ گلجانی و همکاران، 1389،175 ؛ فراشی و همکاران، 1389،.(65
