بخشی از مقاله
مشخصات تاریخی و معماری سیزاغ
شناخت :
1-1 ) مشخصات تاريخي و عمومي شهر و علل رشد و انحطاط آن
شهري كه توصيف آن در اين رساله آمده سيزاغ نام دارد اين شهر در عرض جغرافيائي 3 و27 و35 عرض شمالي در يك منطقه نيمه كوهستاني زاگرس محصور است . هسته اوليه اين شهر در دره اي با شيب كم از ناحيه شرق و جنوب و محصور به دو كوه شمالي و جنوب غربي است .
اين شهر از كوچ اقوام آريايي در 2000 سال قبل از ميلاد مسيح بصورت يك قوم كوچك كه با كشاورزي بسيار ابتدايي امرار معاش مينمودند شكل گرفت و بصورت يك روستا شهر رونق پيدا كرد و تا 3000 سال دستخوش عواملي مختلف چون بيماري و قحطي قرار گرفت ولي برجاي ماند و در 2500 سال قبل شهري نسبتاً آباد شد تا اينكه در زمان يورش قوم سود ( 500 سال بعد ) مردم زيادي در آن كشته ، و بناي هاي بسياري ويران شد و شهر بصورت نيمه مخروبه درآمد و ساكنين كمي داشت تا اينكه 600 سال بعد از ميلاد به دليل عوامل امنيتي و امرار معاش بهتر ، شهر حدود 5 كيلومتر به سمت شهر تغيير مكان داد و در قسمت جنوبي كره شمالي آن ( سوران ) بصورت يك قلعه نظامي ساخته شد . كه علّت آن شكل گيري يك دولت قوي مركزي و سقط بر شهرهاي آن دوره بود .
مرداويج كه يكي از سرداران آنوش دوم بود ، مردم را به مكان جديد سوق داد و قلعه شمالي آن را ساخت و نام خود را بر شهر نهاد كه بعدها به سيزاغ تغيير نام يافت . از نام قبلي آن اطلاعي در دست نيست ، با ظهور اسلام شهر چند بار تغيير و تحول يافت و بناهايي به آن اضافه يا كم شد ، به جا مانده در آن تقريباً همگي مربوط به دوره اسلامي است و مربوط به حدود 500 سال پيش به بعد
1-2 ) مشخصات جغرافيائي ، طبيعي و اقليمي شهر :
آنطور كه ذكر شد سيزاغ كنوني در دامنه جنوبي سلسله جبال زاگرس قرار دارد و در دامنه جنوبي كوه سوران ، داراي آب و هوايي مطلوب كوهپايه ايست بهار بسيار دل انگيز و مفرح و تابستانهاي نسبتاً گرم دارد و زمستانها بسيار سرد و برفگير است ، رودخانه اي نيز به همان نام ( سيزاغ ) از جنوب آن عبور ميكند باد غالب آن در سمت دره و از شمال غرب ميوزد ( سياه باد ) . جنوب شهر داراي زمينهاي آبرفتي و مستعد براي كشاورزي است كه متاسفانه از رونق افتاده است ( حاشيه رودخانه ) اگر چه زماني در اين نواحي كشاورزي بسيار پر رونق بوده است ( نقشه تاريخي ) .
در غرب و شمال غرب درختان طبيعي و كشت مصنوعي از نفوذ باد به داخل آن جلوگيري ميكند و در شمال شرق آن يك معدن دولوميت با ظرفيت سال نه حدود 2700 تن وجود دارد كه به اشتغال آن كمك زيادي نموده است شهر تاكنون چند بار طغيان رودخانه را به ياد دارد و در سابقه آن ريزش برف از كوه شمالي آن نيز ميتوان سراغ گرفت اين شهر از نظر جغرافياي سياسي ، مركز استان زاگرس است .
1-3 ) خصوصيات اجتماعي و اقتصادي سيزاغ :
مردم اين ناحيه فارسي زبان هستند اگر چه اقوام كرد نيز در آن زندگي ميكنند ، آنچنانكه در سابقه تاريخي ذكر شد ساكنين شهر با پرداختن به كشاورزي و دامپروري امرار معاش داشته اند ولي هنگاميكه شهر امنيت بيشتري يافت هنر وصنعت نيز رونق يافت تا جايي كه گليم وفرش وبرخي صنايع دستي و همچنين ساختن بناهايي با اهميت بيشتر در آن آغاز شد و خدمات تازه تجاري و اداري نيز در آن رشد يافت و جنبه شهر نشيني آن اهميت بيشتر يافت .
با ظهور عصر صنعت بخاطر وجود آب فراوان و كشف معدن دولوميت اين شهر اهميّت صنعتي نيز يافت و بر رونق آن افزوده شد در شهر سيزاغ كنوني طبق آخرين آمارگيري 000/400 نفر زندگي ميكنند و شهر به يك قطب نيمه صنعتي ، آموزشي ، توريستي و همچنين كشاورزي و دامپروري ( در حومه آن ) تبديل شده است همانطور كه ذكر شد معدن دولوميت شمال شرقي شهر نيز در اوج گيري شهر نقش موثري داشته است با وجود تمام عوامل مثبت ياد شده رشد جمعيتي شهر و توسعه سريع شهر نشيني و اقتصاد بيمار كشور باعث شده كه درصد نرخ بيكاري در آن به n% برسد كه اهميت ايجاد مشاغل جديد را در آن نمايانگر ميسازد
1-4 ) مالكيت اراضي :
آنچه در مالكيت اراضي بيشتر مطرح است توسعه و گسترش شهر در زمينهاي شهري و حومه آن است . در قسمت مركزي سيزاغ كه بناهاي قديمي فراوان با بافتي ارگانيك دارد امكان ساخت وساز ابنيه بسيار محدود است در منطقه غربي آن نيز و در فاصله 2 كيلومتري يك منطقه باستاني حفاظت شده قرار گرفته است ( شهر قديم ) كه سابقه تاريخي آن ذكر شد منطقه ذكر شده داراي بناهاي باقيمانده از قبل از اسلام است .
از ناحيه شمال نيز شهر به خاطر وجود كوه سوران با شيب زياد محدود و بسته است و شمالي ترين بنا و مرتفع ترين آن قلعه نظامي است كه در دوران هاي تاريخي مختلف ساخته شده است در قسمت جنوبي شهر نيز زمينهاي كشاورزي محدودي وجود دارند همچنين برخي خدمات فراشهري چون پايانه هاي مختلف مسافربري در آن ايجاد شده است در شمال شرق نيز معدن دولوميت و ناحيه حفاظتي آن قرار گرفته است و تقريباً تنها منطقه باز و بدون مالكيت شرق شهر است كه توسعه فعلي شهر نيز بدان سمت بيشتر بوده است .
1-5 ) تاسيسات و تجهيزات شهري :
در سيزاغ يك فرودگاه تازه تاسيس ، ايستگاه راه آهن ، ترمينال مسافربري وجود دارد كه اغلب در ناحيه جنوبي شهر قرار گرفته اند همچنين شهر داراي يك تصفيه خانه فاضلاب و سيستم شبكه اي فاضلاب است كه در سالهاي اخير به بهره برداري رسيد . در حومه شرقي آن نيز يك نيروگاه سوختي و يك سيلوي بزرگ گندم و همچنين چند كارخانه بزرگ و كوچك وجود دارد كه باعث آلودگي آب شهر شده است تجهيز
تجهيزات به كار رفته در شهر نيز عبارتند از چند پل بر روي رودخانه كه يكي از آنها بسيار قديمي و زيباست و بعضاً عناصر شهري بصورت تجهيزات پاركها و علائم و نمادها و يا دواره ها و عناصر ديگري كه جنبه هشداري تبليغي و ... دارند
1-6 ) شبكه عبور و مرور شهري :
بحث درسترسي در سيزاغ از اهميت ويژه اي برخوردار است اين اهميت بخاطر وجود چند نكته است . اولاً وجود بافت ارگانيك در مركز و شمال آن كه به رواج تمامي شهرهاي قديمي مشكلات خاصي را به علت عدم تطابق زندگي ماشيني با فضاي سنتي دارد . ثانياً وجود رودخانه اي بين مركز و جنوب كه در طول شرقي و غربي شهر ، آن را به قسمت تقسيم نموده است كه دسترسي ها را محدود و غير منطقي و طبعاً بافت شهر را دچار ناهمگوني نموده است ، ثالثاً عدم وجود برنامه ريزي مطلوب در شبكه هاي دسترسي به علت وجود بافت قديم و عوارض مختلف جغرافيايي . اين مشكلات خود عوارض زيادي ايجاد نموده است كه در جاي خود بيشتر بررسي ميشود
به طور كلي شبكه دسترسي شهر داراي چند خيابان اصلي و طولاني شرقي و غربي است كه در نقاط زيادي توسط شبكه هاي عمودي شمالي جنوبي قطع شده اند و در بعضي نقاط تقاطع ها تبديل به ميدان شده اند يك كمربند جنوبي شرقي غربي نيز در شهر به ترافيك درون شهري كمك ميكند .
1-7 ) ساختار شهر :
شهر سيزاغ در قسمت مركزي داراي بافت متراكم نظير ديگر شهرهاي قديمي است يك منطقه تجاري ، اداري و مذهبي در مركز شهر وجود دارد كه رفتارهاي شهري را تا حدي متمركز خود نموده است ( بازار - ارگ و مسجد جامع ) در حواشي آن بافت مرحله دوم شهر است كه از حدود 80 سال پيش به آرامي شكل گرفته و تا حدود 25 سال پيش پيشرفتي نه چندان منضبط ( تقريباً نيمه ارگانيك ) به شهر داده است داراي عملكردهاي تازه اداري ، تجاري و آموزشي و بعضاً پارك هاي محلي كوچك است اما خدمات به علت توسعه اندك شهري و عدم برنامه ريزي چندان پاسخگو نيستند و نبوده اند .
در مرحله سوم كه از حدود 25 سال پيش آغاز شده است توسعه اصلي شهر با توجه به بعضي اصول طراحي و برنامه ريزي شهري و كنترل سرانه هاي خدماتي و طرحهاي و تفصيلي داراي شكل منطم و عملكردهاي شهري شده است و بعضاً مسائل شهري در آن حل شده است .
1-8 ) سيماي شهر :
در بافت ارگانيك و مركزي شهر سيزاغ فضاها و نماهاي خاص سنتي هنوز به طور وسيع ديده ميشود اگر چه با توسعه شهرنشيني مدرن بر سيما و ظاهر كلاسيك آن لطمه وارد شده است . ليكن تعاريف فضا و توده در آن مخصوصاً در نواحي پنهان بافت ( كوچه ها و خانه ها و تكيه ها و ... ) هنوز ساختار خود حفظ نموده است و سالانه اين بافت گردشگران داخلي و گاهاً خارجي بسياري را پذير است . بافت مياني شهر ، گرفتار يك ناهمگوني شديد در فضاها و نماها و ناخوانايي در لبه هاي شهري گشته است در بسياري از محلاًت بافت مياني تنها به حركت طولاني شبكه ها به صورت دو بعدي توجه شده است و به توده هاي
1- يك فضا در بافت قديم سيزاغ ( داراي اصالت و هويت خاص خود )
2- بدنه خيابان در بافت مياني سيزاغ ( ناخوانايي و عدم انسجام در بدنه شهري )
3- عملكردهاي جديد هويت بافت قديم را مخدوش نموده است ( بافت قديم )
شكل دهنده آن توجه زيادي نشده است توده ها نسبت به هم بي اعتنا بوده و هر كدام به تنهايي معني دارند و فضاها نيز بي هويت شده اند . در بافت جديد كه در بعضي مناطق با اصول تازه شهر سازي و رعايت تراكم ها و اصول شبكه بندي و تقسيمات شهري همراه بوده است تا حدي بافت شهري هويت نمايي و عملكردي يافته است .
1- 9 ) شكل شهر :
قسمتي از شهر كه بافت قديمي دارد آنطور كه عنوان شد ارگانيك وخود رشد بوده و خيابانها و كوچه ها بصورت متراكم ، كم عرض و نسبتاً تو در تو و داراي فضاهاي باز مثل چهار سوق ، كاروانسراها و صحن مسجد و بعضاً مركز وجود داشته اند كه همگي در نظام شهري گذشته از فضاهاي شهري بوده اند . بافت ارگانيك نيز در بعضي نواحي خصوصاً حاشيه آن خود را با بافت مياني منطبق كرد و دچار تغيير و تحول شد و آسفالت معابر گسترش عرضي آنها و ساخت ابنيه جديد به تخريب برخي واحدها منجر شد و سپس بافت مياني تقريباً در ادامه اين تغييرات ساخته شد ، از سمت شرق و غرب آن رشد كرد و بصورت يك شبكه شطرنجي نمودار شد آنچه دراين رشد به وقوع پيوست ، مشكل ايجاد نواحي اتصال بافت مياني و ارگانيك بود كه در جاي خود بررسي ميشود در دوره سوم اين شبكه ها با توجه به عوارض زمين و اصول و ضوابط شهرسازي پيش رفت و تا حدي شكل منظم به شهر داد گسترش و شكل شهر به صورت تقريباً خطي از شرق به غرب است و اين شكل آنچنانكه عنوان شد به خاطر وجود عوارض مختلف زمين و محدوديت ها و مالكيت هاي زمين حادث شده است .
به طور كلي شهر را به 5 منطقه ميتوان تقسيم كرد كه در طرح جامع نيز لحاظ شده است . در سمت بالاي رودخانه 4 قسمت كه دو قسمت آن در كنارة شرقي بافت مياني ، يك قسمت خود بافت مياني و نواحي اطراف آن و ديگري كناره غربي بافت مياني است نواحي زير رودخانه نيز خود يك منطقه محسوب شده است . برخي از عناصر ديگر شهر و فراشهري ( پايانه ها و تاسيسات و ... ) خارج از اين محدوده شكل گرفته است .
2 ) تعيين اهداف كلي ( تشريح كلي مشكلات و شالوده طرحهاي پيش بيني شده )
2-1 ) چگونگي بهبود بخشيدن به عملكرد و توسعه بافت ها ، فضاها و بناهاي موجود :
الف ) بافت :
مشكل اصلي در بافتهاي موجود كنوني از دوجهت است . اولاً بافت هاي قديم كه داراي هويت و انسجام خاص در شهر سازي است و رشد ارگانيك آن نسبت به زمان خود پاسخگوي عملكردهاي آن دوره بوده است ديگر در حال حاضر جوابگوي رفتارها و عملكردها و رفع نيازهاي فيزيكي مردم سيزاغ نميباشد .
ثانياً بافت دوره دوم وسوم شهر سيزاغ كه با عملكرد و رفتارهاي كنوني مردم تا حدي منطبق است ، داراي همخواني و همراهي لازم با بافت قديم شهر نيست كه اين موارد خود موجب از بين رفتن و ايجاد اصطكاك در بافت قديم شده و مشكلات شده و مشكلات ترافيكي و عملكردي خاص را ايجاد نموده است
ب ) شبكه عبور و مرور :
پيرو مشكلات موجود در بافت كه توضيح داده شد طبعاً شبكه هاي عبور و مرور نيز ناهمگون بوده و كارايي لازم را ندارند اگر چه در بافت قديم در شبكه ها سلسله مراتب پياده و فضاهاي حركت و سكون در آن به خوبي رعايت شده ليكن كارآيي آن در مورد سواره ناكافي است . در بافتهاي دوران بعد نيز اغلب به خاطر توجه نكردن به مكانيابي صحيح خدمات شهري ( نبودن مراكز محله در جاي مناسب خودم سلسله مراتب حركتي در شبكه ها ناهمگون شده و گاهاً خيابانهاي درجه 2 يا حتي 3 متحمل رفتارهاي حركتي خيابانهاي درجه 1 شده اند .
ج ) مراكز خدماتي :
اهم مراكز خدماتي در شهر سيزاغ كه مشكل عملكردي دارند شامل اند بر مراكز تفريحي ، توريستي ، تجاري ، اداري و صنعتي
مراكز تفريحي و توريستي سيزاغ با توجه به وجود جاذبه هاي طبيعي ( رودخانه و كوهستانهاي شمالي و جنگلهاي حومه شمال غربي ) و تاريخي ( شهر قديم در غرب شهر و بافت مركزي دوره اسلامي ) سالانه بازديد كنندگان زيادي از داخل كشور و بعضاً كشورهاي ديگر دارد و متاسفانه تاكنون به اين مراكز توجه كافي نشده است . مراكز تجاري و اداري شهر نيز بصورت غير اصولي و نابجا در شهر و مخصوصاً بافت مركزي آن ايجاد شده اند كه باعث بروز مشكلات ترافيكي شده است . كارخانه هاي صنعتي سيزاغ نيز بعضا ( كارخانه هاي قديمي و كوچك هنوز در حاشيه شهر ديده ميشوند كه باعث ايجاد و آلودگي شده اند و كارخانه هاي جديد نيز در قسمت شرقي شهر ( با فاصله حدود 5 كيلومتر ) قرار دارند و باعث آلودگي آب شهر شده اند ( جهت جريان آب از شرق به غرب است ) كه خود مشكلات بهداشتي بسياري را ايجاد نموده است . تراكم هاي مسكوني و خدماتي نيز در بافت جديد اصولي تر و عملكردي تر است .
2-2- ) پيش بيني و احداث بافت ها ، فضاها و بناهاي جديد در جهت رفع نيازهاي حال و آينده :
الف ) گسترش شهر :
با توجه به اينكه در محدوده اراضي شهر سيزاغ مالكيت در جهات مختلف شهر و همينطور عوارض طبيعي گسترش شهر را با مشكل مواجه ساخته است . پيدا كردن راهكارهاي اصولي در زمينه جهت گسترش و نحوه آن بسيار مثمرثمر خواهد بود .
ب ) ايجاد مراكز خدماتي :
با توجه به امكانات بالقوه سيزاغ در جهت توسعه اقتصادي و فرهنگي و فزوني نرخ بيكاري و ناكافي بودن خدمات موجود در زمينه هاي مختلف ايجاد سرمايه گذاري در زمينه فضاهاي جديد فرهنگي ، صنعتي ، توريستي ساخت و سازهاي تجاري و اداري در غالب طرحهاي مختلف با مشاركت مردم علاوه بر رفع نيازهاي موجود بر رونق اقتصادي و فرهنگي اجتماعي شهر كمك شاياني خواهد نمود .
3- تعيين اهداف عملياتي :
3-1 ) ساماندهي بافت قديم و نواحي اتصال بافت قديم و جديد :
با توجه به مشكلاتي كه قبلاً در مورد بافت قديم شهر سيزاغ خصوصاً در زمينه عملكردي ذكر شد . بافت ارگانيك مركزي شهر با توجه به كليه زيبايي ها و محاسني كه داراست مشكلاتي را خصوصاً ترافيكي و عملكردي در شهر ايجاد نموده است علاوه بر اين بناهاي جديدي كه در بافت قديم در حال ساختن است هماهنگ با زمينه خود نيست و ايجاد ناخوانايي در لبه هاي شهري نموده است و اصالت و مفهوم عملكردي اغلب فضاهاي قديمي را از بين برده است . آنچه در اين مورد حائز اهميت است اينست كه چگونه بافت قديم خود را با عملكردهاي جديد منطبق سازد و يا چگونه رفتارهاي جديد خود را با مفهوم عملكردي بافت قديم وفق دهند !
نواحي اتصال دو بافت قديم و جديد نيز مشكل تازه اي را ايجاد نموده اند زيرا ارگانيك هستند نه هندسي هم مشكلات سلسله مراتب حركتي را براي پياده ايجاد مينمايند و هم براي سواره كه مسلماً بايد در جهت اصلاح اين بافت نيز راه حل مناسبي در نظر گرفت مشكل اساسي در اين بافت خاص ، خيابانهايي است كه با فرم بناهاي اطراف هماهنگي ندارد ( توده هايي كه قرباني فضاي اتفاقي شده اند ) بناهايي كه اجباراً در سطوح نامنظم هندسي مشكل گرفته اند نمنه بارز اينگونه توده هاست كه گاهاً در اطراف رودخانه نيز به خاطر شكل ناموزون طولي آن بالعكس فضاهايي اينچنين شكل گرفته اند .
3-2 ) ساماندهي شبكه عبور و مرور
در مورد شبكه عبور و مرور آنچه خصوصاً در بافت مياني مشهود است . عدم رعايت سلسله مراتب دسترسي ها و اهميت حركتي آنها است . در بافت جديد اين نكته تا حد زيادي رعايت شده اگر چه ، خيابانهايي ناخواسته اهميت بيش از لياقت حركتي خود گرفته اند و موجب بروز مشكلات ترافيكي شده اند كه نياز به ريشه يابي علل آن قابل توجه است . اين مورد بعضاً با استفاده از پلهاي نابجا بر روي رودخانه و يا ايجاد فضاهاي خدمات نابجا شده اند .
آنچه در بافت قديم نيز در مورد شبكه عبور و مرور قابل طرح است بيشتر كم عرض بودن معابر و شلوغي آنها است كه راه حلهاي ويژه خود را ميطلبد
