بخشی از مقاله
چکیده
مکانهای مذهبی، مساجد، مصلی و.... هموار ه نقش تعیین کننده ای در اعتلای فرهنگ، سیاست، علم و سایر شئونات تمدن ایفا نموده اند. این تحقیق معماری، بدنبال خلق فضایی بمنظور ارائه و انجام فعالیتهای مذهبی و در کنار آن ارائه فعالیتهای خدماتی و فرهنگی تحت عنوان مصلی بزرگ پردیس کرج، می باشد. ابتدا در بخش شناخت با طرح مباحث مختلف مرتبط با موضوع به
بازشناسی عوامل تأثیرگذار در فرآیند طراحی پرداخته شده. و در بخش دوم( کاربرد) ازنتایج حاصل در بخش اول بمنظور خلق فضای معماری بهره گرفته می شود. در این تحقیق سعی برآن شده است تا فرآیند شناخت و کاربرد آن در طراحی معماری رعایت شده و مسیر رسیدن از سئوال به جواب بدرستی طی گردد.
در بخش اول مباحث و موضوعات مطرح شده در سه عرصه دانش معماری یعنی شکل، معنا، و عملکرد می باشند و در بخش دوم پس از تدوین مبانی نظری، اهداف، اصول ومعیارهای طراحی بمنظور شکل گیری ایده اولیه طرح حرکتی از کل به جز طی می گردد و پس از شکل گیری ایده اولیه بمنظور تکمیل فرآیند حرکتی از جزء به کل داشته وایده اولیه در پرتو تأثیرات نظامهای برنامه ریزی فیزیکی و سازماندهی فضایی و نیز نظام نمادین، نظام هندسی، نظام زیبائی شناسی و نظام سازه، به طرح نهای ختم می گردد.
پیشگفتار
بی شک بناهای مذهبی در طول زمان همواره مورد توجه و احترام ملل و اقوام مختلف بوده است و بدین جهت پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزئین نقوش بکارفته در احداث چنین اماکنی بوده است. این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی نه از باب منافع اقتصادی و مقاصد مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقه ای قلبی براساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است. چه بسا مردمی که با
مشکلات اقتصادی دست به گریبان بوده، اما در سرمایه گذاری بر مظاهر معنوی از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی از هیچگونه تلاشی فروگذار نکرده اند، بناهای رفیع و باشکوهی که در طول تاریخ برمعابد و مساجد سربرافراشته اند همواره با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است. در تاریخ اسلام مکانهای مذهبی همواره در رأس توجه مردم، بویژه هنرمندان معتقد به
مبانی دینی قرار داشته است. در دوره هایی که اثری از پیشرفت های علمی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود برجسته ترین آثار معماری جهان، از میان مکانهای بزرگ مذهبی اسلام در جای جای سرزمین های اسلام بجای مانده است. اگرچه به علل گوناگون بویژه هجوم نیروهای متجاوز
بیگانه به کشورهای اسلامی بسیاری از این ابنیه مهم و تاریخی دچار تخریب وویران شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین دستخوش غارت و آتش سوزی در کتابخانه های مهم جهان اسلام شده است و ما را از گنجینه های مهمی محروم کرده است با این حال آنچه برجای مانده، خود دریچه ای است برای شناخت عظمت معماری بکاررفته در بناهای مذهبی بزرگ اسلامی، بویژ
ه آنکه درمعماری و کاشیکاری بناها مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شکل وفرم بسیار ماهرانه تلفیق شده اند، و فضای بوجود آورنده که انسان شیفته معنویت را بسوی خود می کشاند.
گرچه متأسفانه بعلت افول قدرت سیاسی جهان اسلام پس از آنکه حاکمیت سیاسی در دست افراد نااهل و فرصت طلبی قرار گرفت، نقش بناهای مذهبی را در سرنوشت اجتماعی و سیاسی و معنوی مردم کمرنگ ساخته، ولی امید می رود در زمان حاکمیت جمهوری اسلامی، مکانهای مذهبی جایگاه ویژه خود را پس از قرنها بازیابد و مجد و عظمت معنوی و حقیقی جهان اسلام بار دیگر احیاء گردد.
2-1 فصل دوم
«مفاهیم مرتبط با موضوع»
مقدمه:
اسلام اندکی پس از ظهور، در تمامی کشورهای پیرامون شبه جزیره عربستان و حتی کشورهای دور دست پذیرفته شد و تمامی عرصه های زندگی خصوصی و اجتماعی آنان را تحت تأثیر قرار داد. همراه با گسترش اسلام مکانهای مذهبی اسلامی به عنوان مهمترین عامل فیزیکی و پایگاه
اسلامی در تمام کشورهای متأثر از فرهنگ اسلامی بنا گردید. مکانهای عبادی اسلام تا حدود زیادی مرکز فعالیتهای فرهنگی می باشد ارتباط مکانهای مذهبی اسلامی با مسئولان حکومتی و افراد قدرتمند جامعه و اشخاص مؤمن و سرشناس باعث می شود که چنین مکانهایی همانند مراکز ارتباطی نهادهای اجتماعی عمل کنند. مراسم مذهبی سنتی اهمیت خاص خودشان را دارند و آن اینست که ما را در تجربه جمعی پرستش سهیم می کند اما هرگز نباید فراموش کرد که تجربه مذهبی در درجه اول یک تجربه عملی عشق است. ما می توانیم از کتابها پیروی کنیم، بر قلبها حاکم شویم و نحوه رفتاری خاصی را برگزینیم ولی هیچکدام فایده ای ندارد. این دل است که تصمیم می گیرد و تصمیم دل قانون است.
« مصلا، تعریف و مشخصه های آن»
مصلا یکی از بناهای مذهبی اصلی در اسلام بشمار می آید و اقامه نمازهای عیدین و جمعه نیز از مهمترین عملکردهای آن است اما تفاوت عمده ای بین آن و مسجد نمی توان قائل شد همانگونه که از قول پیامبر اکرم(ص) نقل شده:« هرکجا نماز برپا دارید همانجا مسجد است». بنابراین می توان گفت که در اسلام مسجد لزوماً نشان از ساختمانهای مشخص با ویژگی های مشخصی ندارد. و تنها مشخصه اصلی آن مکانی جهت اقامه نماز می باشد.
واژه مصلا در فرهنگ لغت فارسی به معنای«عیدگاه» ترجمه شده است، محلی برای برگزاری مراسم اعیاد اسلامی و خواندن نمازهای مربوطه، محلی باز و دلگشا و مفرح که در آن ساختمانی نیست و فقط بنایی که محل ایستادن امام و جهت قبله را نشان می دهد می باشد. درمصلا تأکید بیشتری نسبت به بی سقف بودن آن شده است لذا از این جهت تعریف مصلا مکانی روباز جهت اقامه نمازهای عید قربان، عیدفطر و همچنین نماز استسقاء درنظر گرفته می شود.
در ابتدای ظهور اسلام، حضرت محمد(ص) با اینکه منزل خود را تبدیل به مسجد نموده و نمازهای عادی را در آنجا برگزار می کردند، نمازهای غیرعادی همانند نماز اعیاد و باران و... در خارج از شهر که بیشتر زمینهای زراعتی و یا زمینهای بیشتر شبیه به محل خرمن کوبی که صاف و هموار بود برگزار می کردند. پیروی از سنت پیامبر ایجاب می کند تا مرزامکان مصلا را همچون مصلای آن حضرت بسازیم بویژه آنکه روایات فراوانی از پیامبر اکر(ص) و اهل بیت گویای آن است که نماز عیدفطر و قربان در صحرا و یا مکانی روباز برگزار شود.
در روایات آمده است پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:« دوست دارم نماز عیدفطر و قربان ر زیر آسمان بجای آورم». پیامبر حتی کف مصلای خود را با حصیر و بوریا فرش نمی کرد، زیرا دوست داشت در نمازهای عیدین پیشانی را برزمین عریان بگذارد بطورکلی با بررسی نمونه ای از طرح های مصلا می توان فهمید که اولاً فضای مورد استفاده بعنوان مصلا هیچگاه همانند مسجد ازمعماری سنگین و
حجیمی برخوردار نبوده است ثانیاً نمی توان تغییر و تحول عمده و مهمی را در طرح مصلا همانند تحولاتی که در طرح مساجد اتفاق افتاده منظور کرد. اما با توجه به گسترش جوامع و فرهنگ اجتماعی می توان فضاهایی متناسب با نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه در کنار آن در نظر داشت که در طرح ارائه شده در این رساله تا حدود زیادی به این مطلب توجه شده است.
مسجد: معرفی و سیر تحول آن
« ان بیوتی فی الارض المساجد» مساجد خانه های من در زمین است. اسلام به معنی تسلیم بودن به خواست و اراده خداوند است و خداوند تمام ادیان آسمان خود را به نوعی زیر مجموعه این دین کامل می داند. قبل از دین اسلام و ساخت مساجد خانه کعبه که طراح آن خداوند و مجری آن پیامبران بودند اولین خانه ای بود برای پذیرش توبه آدم و محل عبادت و قیام او، جدار آن فقط یک پوسته است با دری به درون وحجم آن یک مکعب( یعنی منظم ترین حجم با سطوح مشابه و
یکنواخت برای آرامش وسکون انسان) چون چها رضلعش بر چهار وجه انسان منطبق است و در او ایجاد سکون می کند. پلانش مربع است و پوسته داخلی آن بدون روزن که حریمی مناسب است که نگاه انسان را از حق برگیرد. ابتدا سقف نداشته و بعداً سقف گذاشته اند.
بعد از ظهور دین مبین اسلام، بناهای مذهبی یکی از اساسی ترین عناصر بافت وساخت و شکل شهرها بوده و هستند، دربین بناهای مذهبی درون شهر و روستا، مسجد جایگاه ویژه ای دارد، مسجد به مثابه برجسته ترین عنصر معمارانه منبعث از دین اسلاام از اولین ازمنه حضور مدنی این
دین، با جامعه همراه بوده است. مساجد هم یکی از مخلوقات الهی است و هم بیت الله لذا نباید عظمتی از جنس عظمت دیگر بناها داشته باشد.( مساجد یذکر فیها اسم الله کثیراً) مساجد چنین است که خدا در آنها زیاد یاد می شود. مسجد در واقع محلی برای اجتماع سیاسی- مذهبی اقتصادی و فرهنگی جامعه است. مساجد خانه های خدا در زمین است. همانطوری که ستارگان برای اهل زمین می درخشند مساجد نیز برای ملکوتیان نورافشانی می کنند.مسجد یک فضا و بنای عمومی و یک عنصر شاخص معمارانه است که عمیقاً یک عرصه فرهنگی- مذهبی در تصویر ذهنی
شهروندان و شهرسازان متبادر می شود، مسجد را می توان محوری ترین، کانونی ترین، عنصر کالبدی متبلورکننده مدیریت جامعه اسلامی دانست. مسجد کانون عبادتی، اجتماعی و فرهنگی و پویایی است که هرگز نمی تواند از ساختار اجتماعی، و شهری آن جدا شود واژه مسجد در قرآن کریم، با تأکید واضح به خانه کعبه در مکه معظمه چنین آمده است:
« قدندی تقلب وجهک فی السماء فلند لینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث کنتم فولوا وجوهکم شطره بقره آیه 144» ما توجه تو را به آسمان به انتظار وحی و تغییر قبله بنگریم و روی تو را به قبله ای که به آن خشنود شوی بگردانیم پس روی کن بطرف مسجد الحرام و شما مسلمین هرکجا هستید در نماز روی به جانب آن بیاورید.
مسجد تنها واحد نمونه در معماری اسلامی است که همان اوان طلوع دین مبین ایجاد شد و مسلمانان در طول تاریخ برپایه فرهنگ و تمدنهای بومی و ملی خود، سلیقه ها و شیوه های هنری متفاوتی را در ساخت وساز مساجد بکار برده اند. آنان برترین سبکهای معماری و پدیده های هنری را در مساجد آفریده اند تا جائیک یکی از راههای شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان درهر عصری کاوش در آفرینش های هنری است که در ساخت وساز مساجد بکاررفته است.
مسلمانان بخاطر عظمت و قداستی که برای مساجد قائلند و آن را منسوب به پروردگار می دانند تلاش می کنند خانه خدا را هرچه بهتر و با عظمت تر بسازند. البته معماری بطورعام و معماری مساجد بطور خاص در هر عصر و زمانی از تحولاتی که در عرصه های مبانی اجتماعی، فرهنگی و ... رخ داده تأثیر پذیرفته است. مثلاً معماری دوره هخامنشی مفاهیم قدرت و ابهت و عظمت حاکمان و یا معماری دوران صفویه مفهوم دولت را بنوعی نشان می داده است یا معماری مساجد دوران انقلاب اسلامی یادآور هنر مکتبی است.
تردیدی نیست که اسلام چگونگی بنای مسجد را همچون هر بنای دیگری تا حدود زیادی تابع شرایط زمان و مکان و سلیقه ای افراد قرار داده است زیرا هر زمان و مکان، نوع خاصی از معماری را می طلبید.
مسجد در میان اندامهای دورن هر شهر و روستا و نیایشگاه های همجوار همواره جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندامهای دیگر نمایان تر و چشمگیرتر است، مسجد بر دیگر نیایشگاهها همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها دارد.
اولین مسجد:
نخستین مسجد بدست پیامبر با همکاری یاران گرامیش در مدینه ساخته شد که همواره در برگیرنده و الگوی مسجدهای بیشمار و گوناگون بوده است که بدست هنرمندان ما بنا شده است این مسجد که به مسجد نبوی معروف است در مرکز اولین پایتخت اسلامی( یثرب) قرار دارد مشرف به شهر است، این مسجد در ابتدا بعنوان مسجد منذل، بلافاصله پس از هجرت حضرت رسول ساخته شد. ترکیب این مسجد به خانه های حیاط دار آن ناحیه است. این مسجد در ساده ترین حالت ممکن یا مصالحی چون سنگ و تنه درخت نخل، نی و پوست حیوانات ساخته شد و با مردم داری کامل نیایشگاهی را بنیان نهاد که تا سالیان دراز الگوی معماری نو مسلمانانی شد که اگرچه با مصالح متفاوت تر از آن مساجدی را پایه گذاری کردند اما سادگی طرح و بی پیرایگی آن را موخر برروح و نیایش وارتباط با معبود قرار دادند تا هنگامیکه در دوره های بعد نهایت ذوق و هنر هنرمندان در خدمت حکام برای ساخت و تزئین مساجد برای افزایش شهرت و قدرت آنها بکار گرفته سد
.
در مسجد پیامبر پس از مدتی و بنا به درخواست صحابه، بخشی از مساحت سمت قبله حیاط پوشیده سد و عنصر شبستان به این صورت بوجود آمد. با رشد و بلوغ دولت نبوی مسجدالنبی در همان زمان پیامبر توسعه یافت و این نشان از کارکرد متنوعی بود که مسجدالنبی بعنوان مهمترین عنصر شهری در یثرب ایفا می کرد. بعد از پیامیبر این توسعه و گسترش چنان بود که چیزی از
ساختمان اصلی باقی نگذاشت دراین دوره تا اواخر دوره امام علی(ع) مساجد شهر فضای چندکاربردی داشتند. در زمان عثمان به علت آتش سوزی بزرگی که در مسجد روی داد تغییرات اساسی برای تعمیر مسجد انجام شد در سال 168 تا به شکل امروزی درآمد مناره و گنبد به سبک ترکان عثمانی ساخته شد.
طبقه بندی طرح مسجدها:
پنج طبقه بندی اساسی از طرح مسجد، در هفت سبک منطقه ای متمایز محقق می شود. در سرزمین اعراب، تا اسپانیا، شمال افریقا، یک سالن ستون دار و یک حیاط باز وجود دارد. در افریقای غربی، سالن ستون دار از یک ساخت آجری، گلی برخوردار است. ایران وآسیای مرکزی دارای یک
سبک دومحوری چهار ایوانی است. در شبه قاره هند گنبدهای سه گانه و یک حیاط گسترده وجود دارد و در آناتولی همیشه یک گنبد مرکزی، سبک چیینی دارای عمارت هایی در داخل محوطه باغی دیوارکشی شده است. آسیای جنوب شرقی از یک ساختار سقفی هرمی مرکزی برخوردار است.
پس از قرن 4 شاهد تحولی در فرم فضای مساجد هستیم، مساجد چهارایوانه، ماندگارترین فرم در بستر سلوک تحول معماری ایرانی است که اکنون پس از هزارسال فرم مسلط در بیشتر مساجد ایرانی است گرچه خاستگاه مساجد چهارایوانی را عصر سلجوقی اصفهان می دانند اما نباید از
تأثیر معماری خراسان در این تحول غافل شد. معماری مدارس خراسانی از جمله غاثیه ومساجدی چون مسجد گوهرشاد در خراسان بزرگ مهمترین نمونه بجا مانده از دوران تیموری و قرن نهم است که درواقع اوج شکوفای این نوع مساجد است.
پس از آن شاهد مساجد عصر صفویه هستیم که اساساً با پوست
اندازی نوینی در تزئین و در جامعه شناسی کاربرد شهر، مساجد از دیگر دورانها متفاوت است. مصداق مساجد صفوی بیش ازهمه در اصفهان بویژه در مسجد شیخ لطف ا... و مسجد امام متجلی است.
در سده هفتم هجری اویانها در چهار محوراصلی حیاط مسجد پدیدار گشتند وگویی با این چهار ایوان طرح مسجد کامل گردید است و اگر مسجدی چنین نبود بگونه ای کاستی در آن بشمار می آمد در پیشگاه آن نیز، دربندی بنام پیشخوان و جلوخان جای داشت که بیشتر ساختمانهای وابسته به آن می پیوست( مسجد جامع یزد، مسجد مظفری کرمان) مسجد امام قزوین مسجد امام سمنان و بروجرد) گاهی در پیش درگاه مسجد نیز همانند حیاط و صحن آن آبنما می ساختند( مسجد جامع ورامین ).
تیپ بندی مساجد ایران:
1- مساجد یک ایوانه:
در آن ایوان تالار مستطیل شکلی است که در کنار یکی از اضلاع حیاط و عمود بر آن ساخته می شود.منشأ آن مساکن قبایل بین دریاچه های آرال و خزر است که دارای سقفهای نیم گهواره ای از نی و شاخه درختان ساخته می شد، و برای حفاظت از برف، باران روی این سقفها را با پوست حیوانات می پوشاندند. نمونه مساجد یک ایوانه: مساجد بامیان افغانستان.و مسجد جامع نی ریز در فارس است.
2- مساجد با ایوان و چهار طاقی:
که هرکدام از آنها جداگانه در مسجد بکار گرفته می شوند مزیت این نوع مسجد این است که در تابستان دارای سایه ایوان و هوای آزاد و در زمستان در تالار مربع، نمازگزاراان رااز سرمای طاقت فرسا در امان نگه می دارد. مانند مسجد جمعه اردبیل.
3- مساجد دوایوانه:
در این نوع مساجد عنصر اصلی ایوان است یعنی فضایی با نقشه مستطیل و طاق گهواره ای. استفاده از سایه و هوای آزاد در تابستان علت وجود ایوان جنوبی، و استفاده از آفتاب و هوای آزاد در زمستان علت وجود ایوان شمالی می باشد. دوایوان روبروی هم و با یک محور متقارن به سمت حیاط نگاه می کنند و رواقهایی در طرفین صحن بصورت کلافی این دوا یوان را بهم می بندد. انواع مساجد دوایوانه: مساجد جامع فریومد، ملک زوزن، و گناباد در خطه خراسان.
4- مساجد چهارایوانه:
در وزارت خواجه نظام الملک وزیر ملکشاه سلجوقی( 5ه)این بناها معمول بوده و قدیمی ترین بنای چهارایوانه مربوط به مدرسه بزرگی در خراسان است که به دستور ملک شاه سلجوقی و تدبیر خواجه نظام الملک ساخته شد. اولین مسجد که اساساً در ابتدا با طرح چهار ایوانه ساخته شد مسجد جامع زواره است در شمالغربی نائین و مربوط به قرن هشتم و عصر سلجوقی.
5- چهار طاقی:
بناهایی هستند با پلان مربع شکل و با سقفی از خشت، اساس بناهای آتشکده ای ساسانی چهارطاقی هستند. این سبک در مساجدی از جمله مسجد جامع تبریز و مسجد جامع ملک زوزن کاربرد داشته است.
سیر تحول مساجد در ایران:
با ورود اسلام به ایران وواردشدن تمامی ارزشهای راستین الهی به این مرزوبوم تاروپود جامعه طبقاتی ساسانی یکباره بهم ریخت و طرحی نو برای زندگی در حیات آدمیان پی ریزی شد. جامعه متفرق ایرانی که نتیجه منطقی اختلافات ادیان جاهلی بوده است با پیام جدیدی که ارتش اسلام از سرزمین رسول خدا(ص) برای آنها به ارمغان آورد به ندای فطرت خداپرستانه انسانی خویش
گوش فرا می دهد و پس از مدت کمی جامعه ایرانی به دین جدیدی روی آورد. از همین رو نیاز به فضایی عبادی، سیاسی، جماعت مسلمین را واداشت تا به ساختن اولین مسجد در ایران اسلامی اقدام کنند.از این تاریخ مساجد ایرانی سه طریق نیز را طی می کنند.
1- ساخت مسجد به سبک و اسلوب و شیوه مساجد اولیه مسلمانان در سرزمین عربستان
2- تبدیل وتغییر مکان مذهبی جاهلی و بازسازی آنها بصورت معماری مساجد اسلامی
3- شروع حرکت مستقلانه معماری اسلامی
ساخت مسجد به سبک و اسلوب وشیوه مساجد اولیه مسلمانان در سرزمین عربستان:
اولین و مهمترین آثار مربوط به مسجدسازی در ایران از خطه خراسان شروع شد و منظور از خراسان تمامی نواحی شرقی( افغانستان، ترکمنستان و ...) است. خصوصیات این مساجد عبارتند از:
1) سادگی و بی پیرایگی و دوری از هرگونه تزئین وزینت مادی و معنوی
2) پرهیز از ارتفاع بنا
3) استفاده از مصالح بومی یعنی مصالح خو منطقه
ابتدا شکل سرپناهی با ستونهایی از درخت نخل و پوششی از نی و بوریا برای جلوگیری از تابش شدید نور آفتاب است که بعدها همین سرپناه به شبستان تبدیل شد.
شبستان بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت ک بتدریج با گذر زمان و روی کار آمدن حکومتهای سلطنتی به عظمت و شکوه معماری مسجدها افزوده شد، البته در این سبک در ایران ایوان بصورت عنصری از معماری بومی در فضای کالبدی مسجدی مورد استفاده قرار گرفت. مساجد که به تقلید از مسجد مدینه ساخته شده اند عبارتند از: الف: مسجد کوفه میزنطنز( 2ه.ق) ب: مسجد سراور گلپایگان ج: مسجد حاجتگاه
تبدیل و تغییر امکان مذهبی قبل از بازسازی آنها بصورت معماری مساجد اسلامی
در ایران پیش از اسلام مهرپرستی ودین زرتشت رواج داشت. از آنجا که مسلمانان برحسب طریق عقل وشرع از آنچه مفید باشد بهره می گرفتند و هرگز مجوز اعمال تعصبات جاهلانه و مغرضانه را نداشتند از ساختمان آتشکده ها تا آنجا که ممکن بود برای ایجاد مساجد و محل اجتماع مسلمین بهره برداری می کردند منتها از لحاظ کیفی و ماهری فضای آن را کاملاً براساس اعتقادات توحیدی خود منقلب و دگرگون ساختند. درواقع با کمترین تغییرات فیزیکی بزرگ ترین تغییرات کیفی را در جهت هماهنگی با اعتقادات توحیدی خود به شرح ذیل بوجود آوردند:
1) آتش و آتشدان را از مرکز و کانوه فضای داخلی برداشتند و فضا برای حضور جمعی انسانها خالی شد.
2) مردمی که در خارج از فضا، نقش نظاره گر داشتند خود قهرمان داستان و حماسه ساز حادثه شدند، فضا کاملاً متعلق به آنها شد.
3) ضلعی را که به سمت قبله قرار گرفت با دیوار و نماد قبله پوشاندند تا چشم ها از داخل به خارج سیر نکند و آرامش و توجه نمازگزار برای سیر باطنی مهیاترشود.
4) از آنجا که لازم بود بین فضای پاک و آرامش بخش داخلی و مسیر نسبتاً آلوده و پرهیاهوی خارجی کاملاً ازهم تفکیک شود به ایجاد درگاهها، ایوانها، حیاطهای داخلی، درها و دیوارهای خارجی پرداختند. دیوارهای کاملاً پوشاننده درها و درگاهها، پس راهروها و حیاطهای داخلی ایوانها را بوجود آوردند.
5) از آنجا که فضای داخلی چون گذشته فقط سن تئاتر برای اجرای نمایش توسط آتش بانان نبود و اسلام استقبال و هجوم توده مردم را به مراکز می طلبید به سرعت چهار طاقی از هر سمت که ممکن بود توسعه یافتند و به شبستان و تالارهای بزرگ اجتماعی تبدیل شدند که تا آن زمان بی سابقه بود زیرا ساختمانهای بزرگ به سلاطین تعلق داشت نه به مردم عادی.
6) بعدها که شهرها توسعه یافت، این آتشکده که در خارج بافت شهر و بلندی بودند بداخل شهر آمده و از ارتفاع سطح ورودی و همکف آن نسبت به گذرگاه ها و فضای اطراف کاسته شد تا هرچه بیشتر حالت جذب کنندگی داشته باشد.
7) و به ورودی ها رنگ و لعاب تازه ای داده اند که حالت دعوت کنندگی بیشتری داشته باشد.
بناهای باقیمانده از این آئین تبدیل به مساجد شده اند نظیر مسجد یزد که برروی آتشکده بنا شده است و یا مسجد جامع بروجرد که بررسی ها نشان می دهد که برروی آتشکده ای نیمه ویران احداث شده است.
شروع حرکت مستقلانه معماری اسلامی:
بطورکلی مساجد ایرانی به چهار گروه شبستان، چهارطاقی، ایوانی و چهار ایوان تقسیم می کنند.
1) اولین مسجد شبستانی: مسجد فهرج یزد که به اعتقاد اکثر محققان جزء: اولین مساجد قرون اولیه هجری است.
2) مساجد چهارطاقی: همانطور که از نام آنها پیداست شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که بوسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است وچون از چهارطرف باز بوده، به چهار طاقی شهرت یافته است. بناهای چهار طاقی عمدتاً بعنوان آتشکده مورد استفاده قرار می گرفتند. مانند چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان بعقیده اغلب کارشناسان، شرق ایران بویژه خراساان جایگاه ایوانهاست و ما ایوانهای بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده در اختیار داریم، و دلیل استفاده از ایوانهای جنوبی دوری از آفتاب تابستانی و استفاده از گرمای زمستان است.
سیر تحول کلی مساجد بعد از گسترش دین اسلام:
با آغاز سده سوم هجری و با گسترش بلاد اسلامی و توسعه شهرها و قریه ها مساجد با شکوه بزرگی در شهرها بنیاد گردید، مدارش علمیه بصورت یکی از کاربردهای عمده مذهبی از درون مسجد به بیرون انتقال یافت و شبستانهای چهل ستون کم کم جای خود را در مسجدهای ایرانی پیدا کردند تا سرانجام در زمان آل کاکویه، گبندخانه ها و چهارطاقی ها بازمینه چهارگوش مربع
شکل و گوشه راست ایجاد شد. پیشان ایوان را در ابتدای شبستان اصلی و در میان شبستانهای طرفین طرح نمودند که سه طرف آن بسته و فقط یک طرف آن روبه حیاط باز بود( شبستانهای مسجد جامع اصفهان درزمان آل صفویه و آل کاکویه)
انواع مساجد از نظر دامنه تنوع و حوزه های کارکردهای آن:
چهار گروه تقسیم می شود:
1) مسجدهای جامع و مسجدهای بزرگی که توسط سلاطین، و زراء و حکام ساخته شدند اداره امور این مساجد توسط باانی و با مأموران دولتی صورت می گرفت و آنان در اغلبی موارد به هر کسی اجازه پیش نمازی و یا تدریس در این مکان را نمی دادند. بلکه تنها اشخاصی که مورد تأئید بانی قرار می گرفتند به منصب پیش نمازی یا تدریس برگزیده می شدند.
2) شامل مسجدهای متوسطی می شد که توسط بزرگان محلی، علما و با مشارکت عمومی مردم ساخته می شد. در بسیاری از این مسجدها برای پیش نماز و دیگر افراد مسجد شرط خاصی وجود نداشت و از محدودیتهایی در مسجد نوع اول خبری نبود هرچند باید توجه داشت که بعضی اوقات پیروان هر مذهب برای خود مسجد جداگانه ای می ساختند که پیش نماز و مؤسسان آن از پیروان شاخه های مذهب بودند.
3) شامل مسجد – مدرسه بودند با وجود آنکه تعداد اینگونه بناء کم بود اما اهمیت آن از آنجا بود که دو عملکرد عبادی و آموزشی را همزمان و به موازات یکدیگر ایجاد کرده اند مانند مسجد آقابزرگ درسی شان و مدرسه سید در اصفهان
4) مسجد بسیار کوچکی می شود که عمده ترین و شاید تنها عملکرد آن جنبه عبادی آنها بوده است و تنها در آنجا نماز بجا آورده می شود. مثلاً در نائین مسجدهای کوچکی هستند که مساحتی حدود 10 متر مربع دارند.ا ین مسجدها توسط افراد خ
یرخواه در محله و یا در امتداد بدنه بازار و مراکز اقتصادی ساخته می شدند.
اجزاء و عناصر
مقدمه
در میان اندامهای درون شهری هر شهر و روستا مسجد همیشه جای ویژه خود را داشته است و از اندامهای دیگر نمایانتر و چشم گیرتر است، نیایشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادی بود در آغاز نیازی بدان نداشتند که نشانی ویژه داشته باشد چرا که خودبخود نگاه هر گذرنده ای را بسوی خود می کشد اما پس از گسترش آبادی، نخست با افراشتن درگاههاو نهادن ماهرخ و توق بر بلندترین جای آن و سپس با احداث میل و برج در کنار و نزدیک آن باشندگان آبادی و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمایی می کردند.
