مقاله رابطه رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری در کارکنان مطالعه موردی : شهرداری پردیس

بخشی از مقاله

چکیده
هدف از این پژوهش بررسی رابطه بین رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری در کارکنان شهرداری پردیس بود. بدینمنظور، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی 150 نفر از کارکنان شهرداری پردیس انتخاب شدند و به پرسشنامههای رفتار شهروندی سازمانی 24 سوالی اورگان - 1988 - و پرسشنامه 48 سؤالی بهره وری که بر اساس مدل اچیو - هرسی و گلداسمیت طراحی شده بود، پاسخ دادند. جهت تحلیل دادهها از روش رگرسیون چند متغیره خطی استفاده شد. یافتههای پژوهشی نشان داد رابطه معنی دار بین رفتار شهروند سازمانی با بهره وری کارکنان در شهرداری پردیس وجود دارد. همچنین نتایج یافته ها حاکی از ارتباط معنادار بین ابعاد رفتار شهروند سازمانی با بهره وری کارکنان در شهرداری پردیس بود. از یافتههای این تحقیق می توان نتیجه گرفت که سازمان ها با فراهم نمودن زمینه های افزایش رفتار شهروندی سازمانی، می توانند منجر به افزایش قدرت رقابتی سازمان از طریق افزایش بهره وری شوند.

واژگان کلیدی:رفتار شهروندی سازمانی، آداب اجتماعی، وجدان کاری، نوع دوستی، جوانمردی و نزاکت، بهره وری

مقدمه
بهره وری 1 مفهومی است جامع و کلی که افزایش آن، یک ضرورت محسوب می شود .[1] امروزه اهمیت بهره وری و لزوم بررسی آن با توجه به گسترش سطوح رقابت، پیچیدگی تکنولوژی، تنوع سلیقه ها، کمبود منابع، و سرعت تبادل اطلاعات، بر کسی پوشیده نیست .[2] آن چنان که نقش مهم بهره وری در جهت پیشرفت و نیل کشورهای جهان به مقاصد اقتصادی و سیاسی و اجتماعی به خوبی روشن گردیده و این امر سبب شده است که دولت ها و شرکت ها سعی کنند با به کارگیری فنون و روش های مناسب هر چه بیشتر خود را به این شاخصه ها نزدیک نمایند .[ 3] بهره وری واژه ای است که هم در سطح کلان و هم در سطح خرد مطرح است و طیفی از بهره وری جهانی تا بهره وری فردی را شامل می شود .[2]

به طور کلی، بهره وری به معنای دستیابی به زندگی بهتر در گذران زندگی و ایجاد آسایش در قبال استفاده از کار و نیروی فکر و ابزار می باشد .[1]تعاریف متعددی در خصوص بهره وری ارائه شده است. مونگا2 - 1997 - بهره وری را مجموعه ای از نتیجه ها و فرآورده ها با بالاترین سطح عملکرد می داند که در برگیرنده اثربخشی و کارایی در سازمان می باشد. در همین راستا، بوون و کورتز - 1992 - 3 نیز معتقدند بهره وری دربرگیرنده اثربخشی و کارایی است. اثربخشی اشاره به نیل هدف های سازمانی بدون توجه به هزینه دارد ولی کارایی اشاره به هزینه منابع برای رسیدن به آن هدف ها و به عنوان نسبت ستاده به داده است .[4]

بهره وری در متون اقتصادی، به عنوان معیار و ابزار سنجش کارایی فعالیت های اقتصادی قلمداد می شود. چرا که تلاش برای بهبود این شاخص را بخشی از زندگی اقتصادی و اجتماعی تشکیل داده و جنبه های گوناگون زندگی مادی و معنوی را در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار می دهد .[ 5] اقتصاددانان، ارتقای بهره وری را به معنای تولید محصول بیشتر با استفاده از منابع و امکانات موجود - یعنی استفاده مؤثر از عوامل تولید - می دانند .[6] بهبود بهره وری موضوعی بوده که از ابتدای تاریخ بشر و در کلیه نظام های اقتصادی و سیاسی مطرح بوده است. اما تحقیق درباره چگونگی افزایش بهره وری به طور سیستماتیک و در چارچوب مباحث علمی تحلیلی از حدود 230 سال پیش به این طرف به طور جدی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. تحقیقات نشان داده اند که عوامل بسیاری در افزایش بهره وری سازمان ها تأثیر می گذارند.

از مهم ترین این عوامل می توان به رفتار شهروندی سازمانی اشاره کرد. رفتار شهروندی سازمانی اولین بار توسط باتمان و اورگان4 در اوایل دهه ی 1980 میلادی مطرح گردید. آغاز تحقیقات در خصوص رفتار شهروندی سازمانی بیشتر به منظور شناسایی مسئولیت ها و یا رفتارهایی بود که کارکنان در سازمان بروز می دادند، اما اغلب نادیده انگاشته می شد. چنین رفتارهایی در ارزیابی های صورت گرفته از عملکرد شغلی که در گذشته به طور سنتی صورت می پذیرفت، به طور ناقص اندازه گیری و یا حتی گاهی اوقات مورد غفلت قرار می گرفتند، اما در بهبود اثربخشی سازمانی مؤثر بودند 7]، 8 ، 9، .[10

امروزه سازمان ها به جای استفاده از سلسله مراتب خشک و رسمی، به استفاده از ساختارهای کاری مبتنی بر تیم های مستقل، متمایل شده اند. این امر بر اهمیت افزایش همکاری و نوآوری کارکنان افزوده است. به طور معمول آن دسته از رفتارهای شغلی کارکنان که تأثیر  آن براثربخشی عملیات سازمان زیاد است، مورد توجه بسیاری از مدیران و محققان قرار می گیرد. به طوری که در دهه های اخیر،مدیریت به عنوان یک علم میان رشته ای می کوشد تا با ارائه ی راه کارهای بدیع، در جهت رفع مشکلات و هم چنین بهبود، توسعه و اثربخشی هر چه بیشتر سازمان ها گام بردارد. مدیریت رفتار سازمانی  نیز به عنوان یکی از حوزه های پرطرفدار در رشته ی مدیریت، در تلاش است تا با تمرکز بر رفتارهای نیروی انسانی، حرکت سازمان ها را به منظور تحقق تعالی سازمانی و دست یابی به اهداف عالی آن ها    شتاب بخشد.

مفهوم رفتار شهروندی سازمانی نیز از جمله موضوع های اساسی در حوزه رفتار سازمانی است که تلاش می کند با ارائه  راه کارهایی در جهت افزایش مواردی هم چون تعهد سازمانی، بهبود  عملکرد، رضایت مشتریان، رضایت شغلی گام های مؤثری دارد. براین اساس، توجه به رفتارهای شهروندی رو به افزایش است و به آن به  عنوان یکی از منابع بسیار مهم سازمان توجه می شود .[11]  در تعریف رفتار شهروندی سازمانی، هوسام رفتار شهروندی سازمانی را رفتارهایی می داند که اغلب از طرف کارکنان به منظور حمایت از    منابع سازمانی صورت می گیرد و ممکن است به طور مستقیم نیز منابع شخص خاصی را به دنبال نداشته باشد .[12] اریک و همکاران5  - 2008 - نیز رفتار شهروندی سازمانی را شامل فعالیت هایی می دانند  
که از فرد خواسته می شود تا آن ها را انجام دهد چرا که انجام آن فعالیت ها باعث حمایت از سازمان شده و به سازمان سود می رساند.[13]

محمد - 2004 - 6 معتقد است رفتار شهروندی سازمانی  بیانگر فعالیت های کاری مرتبط، داوطلبانه و اختیاری بوده و به طور مستقیم و ضمنی از طریق توصیف رسمی شغل و سیستم های   پاداش، سازماندهی شده و در نهایت کارایی و اثربخشی سازمان را ارتقاء می دهد.[14] بنابراین، با توجه به تعاریف ارائه شده از رفتار   شهروندی سازمانی می توان گفت که رفتار شهروندی سازمانی، رفتاری خودجوش، آگاهانه و داوطلبانه است که فرد به خاطر انجام آن به طور رسمی مورد تشویق قرار نمی گیرد؛ زیرا این گونه رفتارها در شرح شغل سازمانی پیش بینی نشده اند. اما با این وجود انجام این رفتارها به صورت مداوم و مستمر از یک سو موجب ارتقاء اثربخشی وموفقیت سازمانی و از سوی دیگر باعث افزایش رضایت مندی کارکنان  خواهد شد.    

همان طور که گفته شد از مهم ترین عواملی که در بهره وری سازمان ها اثر گذار است می توان به رفتار شهروندی سازمانی اشاره نمود. رفتارشهروندی سازمانی دارای پنج بعد است که توسط محققان مختلفی مطرح شده است15]، 16، 17، .[18 اما از میان دسته بندی های صورت گرفته از ابعاد رفتار شهروندی سازمانی، کاربردی ترین دسته بندی متعلق به اورگان - 1988 - می باشد. وی مقیاسی پنج  بعدی از رفتار شهروندی سازمانی ارائه داد که ساختار رفتار شهروندی سازمانی را تبیین نموده و شامل: آداب اجتماعی، وجدان کاری، نوع   دوستی، جوانمردی و نزاکت بوده است.

از نظر اورگان - 1988 - آداب  اجتماعی نوعی رفتار سازمانی است که مبین میزان مشارکت فرد در زندگی اجتماعی سازمان است و رفتارهایی از قبیل: حضور در فعالیت  های فوق برنامه، آن هم در زمانی که نیاز جدی به حضور فرد مذکورنباشد، حمایت از توسعه تغییرات مطرح شده توسط مدیران، تمایل به مطالعه کتاب، مجلات، افزایش اطلاعات عمومی مرتبط با بهبودعملیات سازمان و فعالیت هایی در راستای ارتقاء سطح آگاهی کارکنان را در بر می گیرد. وجدان کاری از نظر اورگان - 1988 - شامل رفتارهایی فراتر از الزامات تعیین شده به وسیله سازمان در محیط  کاری است - همانند کار در بعد از ساعت اداری برای سود رساندن بیشتر به سازمان - . نوع دوستی که به رفتارهای مفید و سودبخش همچون: صمیمیت، همدلی و دلسوزی بین همکاران اشاره دارد و به  شکل مستقیم یا غیرمستقیم به حل مشکلات کاری کارکنان سازمان کمک می کند، گفته می شود.

جوانمردی و نزاکت نیز از دیگر ابعاد معرفی شده توسط اورگان - 1988 - است که مؤلفه هایی پیرامون  اجتناب از وارد نمودن خسارت به سازمان می باشند. جوانمردی به شکیبایی در مقابل سختی ها و دشواری های اجتناب ناپذیر کاری وهم چنین اجحاف های شغلی بدون این که گله و شکایتی از فرد سر بزند اطلاق می گردد و نزاکت نیز به حساسیت به میزان اثرگذاری  اقدامات شخصی بر سرنوشت دیگران مربوط می باشد .[15] اورگان بعد از شمردن ابعاد فوق، یادآور می شود که هر پنج بعد رفتار شهروندی سازمانی، ممکن است همزمان ظهور پیدا نکرده به طوری که برخی از افراد که فکر می کنیم، دارای بعد وجدان کاری هستند، ممکن است همیشه نوع دوست و فداکار نباشند و یا این که برخی ازابعاد مذکور، مانند نوع دوستی و وجدان کاری امکان دارد، تاکتیکی برای تحت فشار قرار دادن مدیران سازمان باشند به عبارت دیگر،کارکنان سعی می کنند تا با انجام این اعمال بر روند تصمیم گیری مدیران برای ارتقاء و یا اعطای پاداش به خود، تأثیر بگذارند.

در این  حالت کارکنان سازمان از »سرباز خوب« به »هنرپیشه خوب« تبدیل می شوند .[19] تحقیقات متعددی در خصوص رفتار شهروندی سازمانی صورت گرفته که نشان داده اند وجود رفتار شهروندی در سازمان سبب   افزایش اثربخشی و بهره وری در سازمان می شود20]، 21، 22، 23،24، 25، .[26 رهنورد و خدابخش - 1390 - در پژوهشی بهبود بهره وری کارکنان تولیدی را در میان کارکنان تولید شرکت ماشین سازیتبریز با حجم نمونه 110 نفری مورد بررسی قرار دادند و در نتایج  خود نشان دادند که رفتار شهروندی سازمانی یکی از عوامل مؤثر بر بهره وری نیروی انسانی است.[21] در پژوهشی دیگر واعظی وهمکاران - 1389 - رابطه بین رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری رادر کارکنان شش بیمارستان منتخب شهر تهران مورد بررسی قرار  داده و در نتایج تحقیق خود رابطه معناداری بین رفتار شهروندیسازمانی و بهره وری نشان دادند.

از نظر این محققان هر چه میزان نگرش پرسنل به رفتار شهروندی سازمانی مثبت تر باشد، این رفتارها در میان پرسنل بیمارستان بیشتر شده و در نتیجه بهره وری شان افزایش خواهد یافت.[20] در همین راستا، مایل افشار و همکاران - 1391 - نیز در پژوهش خود که رابطه میان رفتار شهروندی سازمانیو بهره وری منابع انسانی در میان کارکنان بیمارستان های منتخب دانشگاه های علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی را مورد بررسی قرار می داد، نشان دادند زمانی که رفتار شهروندی سازمانی در بیمارستان های منتخب به عنوان متغیر مستقل و بهره وری کارکنان به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است، مقدار سطح معناداری کمتر از 0/05 بوده و این مطلب نشان دهنده تأثیرگذاری رفتار شهروندی سازمانی بر بهره وری کارکنان بیمارستان ها می باشد.

به طوری که هرچه میزان رفتار شهروندی سازمانی در سطح بیمارستان های مذکور در میان کارکنان بیشتر باشد، بهره وری کارکنان نیز افزایش پیدا خواهد کرد.[22] نتایج پژوهش سلاجقی و همکاران - 2014 - 7 که رابطه بین رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری را در میان کارکنان شرکت های فراوردهای لبنی پگاه کرمان مورد بررسی قرار داده بودند، نشان داد بین رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری رابطه معنادار وجود دارد . - r = 0/413 - این محققان همچنین بین ابعاد نوع دوستی - r = 0/221 - ، وظیفه شناسی - r = 0/425 - ، جوانمردی - r = 0/311 - ، فضیلت مدنی - r = 0/235 - ، احترام - r = 0/297 - و بهره وری رابطه معناداری را گزارش کردند.[23]

با توجه به آنچه گفته شد پیشرفت بهرهوری موجب میشود تا در مصرف و کاربرد منابع کمیاب برای هر واحد از تولید، صرفه جویی هایی صورت پذیرد و کاهش در داده ها برای تولید یک واحد از محصول و یا کاهش در هزینههای واقعی، دو روی سکه بهرهوری را نمایان می سازد. افزایش بهره وری منجر به بهبود سیستم کنترل، نظارت دقیق، اثربخشی، کارائی، ایجادانگیزه، استفاده مطلوب ازمنابع وامکانات و در نتیجه ارائه خدمات مناسب به جامعه هدف می گردد. بنابراین پژوهش حاضر درصدد است تا نقش رفتار شهروندی سازمانی را در بهره وری کارکنان سازمان شهرداری پردیس نشان دهد و به این سؤالات پاسخ دهد که چه رابطه ای بین رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری وجود دارد؟ و همچنین چه رابطه ای بین ابعاد رفتار شهروندی سازمانی و بهره وری وجود دارد؟

روش پژوهش
روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش 250 نفر از کارکنان شهرداری پردیس بودند که از میان آن ها حجم نمونه ای به تعداد 150 نفر بر اساس جدول مورگان و به صورت نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند.

ابزار پژوهش

در این پژوهش جهت سنجش رفتار شهروندی سازمانی از پرسشنامه رفتار شهروندی سازمانی 24 سوالی اورگان - 1988 - استفاده شده است که پنج خرده مقیاس وجدان کاری، جوانمردی، آداب اجتماعی،نزاکت و نوع دوستی را اندازه گیری می کند و اعتبار آن با استفاده از روش آلفای کرونباخ برابر با 0/72 گزارش شده است. در تحقیق حاضر همچنین برای اندازه گیری مقیاس بهره وری از پرسشنامه 48 سوالی بر اساس مدل اچیو - هرسی و گلداسمیت استفاده شده است که ابعاد توانایی، شناخت، کمک، تمایل، ارزیابی، اعتبار و محیط را اندازه گیری کرده و اعتبار آن با استفاده از روش آلفای کرونباخ برابر با 0/89 گزارش شده است.

یافته های پژوهش
افراد مورد مطالعه این پژوهش را 150 نفر از کارکنان شهرداری پردیس تشکیل می دادند که از این تعداد، 116 نفر یعنی 77/3 درصد مرد و 34 نفر یعنی 22/7 درصد زن بوده اند. همچنین از این تعداد 70/7 درصد متاهل و در حدود 29 درصد مجرد بوده اند.سوال اول :آیا بین رفتار شهروند سازمانی با بهره وری کارکنان در شهرداری پردیس رابطه وجود دارد؟همان طور که جدول شماره 1 نشان می دهد، ضریب همبستگی چندگانه برابر0/39 و ضریب تعیین برابر 0/15و نیز ضریب تعیین تعدیل شده برابر 0/15 محاسبه شده است p = 0/05 - و =27/951 . - F لذا با مشاهده ضریب تعیین می توان اظهار نمود که رفتار شهروند سامانی در مجموع حدود 15 درصد از تغییرات متغیر وابسته بهره وری کارکنان در شهرداری پردیس را تبیین می نماید.سطح معنی داری ارائه شده در جدول شماره 2 با توجه به مقدار f برابر 27/951، سطح معنی داری کمتر از 0/05 است که حکایت از تایید مدل رگرسیونی است و متغیر مستقل قادر به پیش بینی تغییرات متغیر وابسته می باشند.