بخشی از مقاله
عوامل موثر در جمعیت پذیري شهر جدید پردیس
چکیده
مقدمه و هدف پژوهش: تئوري شهرهاي جدید به اشکال مختلف بیش از نیم قرن در نظامهاي سوسیالیستی سابق و جهان سوم بهکار گرفته شده و نتایج متفاوتی هم پیش رو داشته است. حال با توجه به افزایش جمعیت شهرنشینی شهرهاي بزرگ درایران دچار مشکلات فراوانی شده و به دنبال مسائل اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی در کلان شهرها و در نتیجه افت کیفیت زندگی در آنها به دلیل تراکم بیش از حد جمعیت و فعالیت، باعث شد تا شهرهاي جدید درایران با هدف تمرکززدایی، کنترل مهاجرت و جذب سرریز جمعیتی کلان شهرها در حوزه این شهرها مکانیابی و احداث شوند، پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تحلیل عوامل موثر در جذب جمعیت شهر جدید پردیس و رتبه بندي نقش عوامل تعیین شده انجام پذبرفته است.
روش پژوهش: در این پژوهش از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است، به این صورت که ابتدابه جمعآوري اطلاعات پیرامون مطالعه موردي از طریق میدانی و پرسشنامه (توصیف)و سپس به تجزیه و تحلیل اطلاعات بهدست آمده با استفاده از آمار SPSS، (تحلیل)پرداخته شده است.
یافتهها: ناتوانی اغ ب اعضايتعاونیهاي مسکن شهرجدید مورد مطالعه در تأمین به موقع منابع مالی و نیز ناکارآمدي تشکیلات تعاونیها که اقدام به ساختمانسازي کردهاند و جزءگروههاي میان درآمد و کارمندان دولت و کارگران صنایع تولیدي هستند به طولانی شدن زمان ساختمان و گاه توقف آنها انجامیده است. یکی از مشکلات عمده ساکنین شهر جدید پردیس، مشکلات تأسیسات زیربنایی عنوان شده است، نمونه آن عدم شکلگیري کامل شبکه گازشهري است، که کمبود امکانات وخدمات بهعنوان یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شهر جدید پردیس از نظر ساکنین است.
کلیدواژگان: شهر جدید پردیس، شناسایی، جذب جمعیت، رشد جمعیتی، تحلیل.
مقدمه
هدف از ایجاد شهرهاي جدید را میتوان جذب سرریز جمعیتی کلانشهرها، کاهش بار فعالیتهاي اقتصادي آنها، توسعه منطقهاي و استفاده از منابع طبیعی و توزیع بهینه جمعیت عنوان کرد. بدین ترتیب در واقع این شهرها براي حل مشکلات اجتماعی، اقتصادي و محیطی شهرهاي بزرگ بوجود آمدند در کشور ما ایران نیز در طول سده اخیر، شهرنشینی شتاب زیادي داشته و انباشتگی جمعیت در چند شهر بزرگ رخ داده است. در دوره قبل از انقلاب اسلامی، برنامه مدون و منظمی در برنامهریزي و طراحی شهرهاي جدید وجود نداشت و آنچه به نام شهرك یا شهرهاي جدید عنوان شده، بیشتر در ارتباط با نیازها و سیاستها و برنامههاي توسعه صنعت نفت یا برنامههاي صنعتی، و به صورت شهركهاي بیشتر مسکونی صورت گرفته است، پس از انقلاب اسلامی، شهرهاي جدید با اهدافی مانند، اصلاح ساختارهاي فضایی، مناسبسازي کاربري منابع طبیعی، جلوگیري از تمرکزگرایی، فرایندي نوین و رو به تکامل تلقی میشود (محمدي، .(26 :1372 بنابراین در جهت بهبود شرایط کمی و کیفی شهرهاي بزرگ و تأمین نیازهاي اساسی بهویژه مسکن و اشتغال هیأت وزیران، وزارت راه و شهرسازي شروع به انجام مطالعات طراحی شهرهاي جدید در اطراف شهرهاي بزرگ کرده که برآیند این تصمیم در ابتدا پیشبینی احداث 26 شهر جدید که یک امر مهم و یک الزام سیاسی اقتصادي زمان محسوب میشود بود (شاهآبادي .(34 :1375 هنگامی که صحبت از شهر جدید میشود سریعاً به سمت شهرهایی که با باورهاي پسندیده و تفکرات بدیع شهرسازي همراهند میرویم. بهطوري که طبق آمار موجود (آمار شرکت عمران شهرهاي جدید)،12 شهر از شهرهاي ذکر شده در بالا داراي سکنه بوده و چهارتاي آنها کاملاً خالی از جمعیت هستند. این در حالی است که طبق آمار، شهرهاي جدید ایران در مجموع پذیراي جمعیتی کمتر از 35 درصد ظرفیت اسکان خود بودهاند. براي مثال شهر هشتگرد که پیشبینی اسکان 500 هزار نفر براي آن صورت گرفته طبق آمار شرکت عمران شهرهاي جدید در حدود 80 هزار نفر را در خود جاي داده است، و یا شهر پرند تاکنون تنها توانسته است جمعیتی بالغ بر ده هزار نفر را در خود جذب کند. طبق اعلام وزارت راه و شهرسازي، در حال حاضر ظرفیت شهرهاي جدید ایران در حدود 900 هزار واحد مسکونی است و با اجراي طرح زمینهاي اجارهاي 99 ساله (مسکن مهر) ظرفیت شهرهاي جدید به دو میلیون واحد مسکونی خواهد رسید. بهمنظور اسکان برنامهریزي شدة جمعیت، وزارت راه و شهرسازي بهعنوان مسؤل مستقیم سیاستگذاريهاي سکونتی، اقداماتی را در جهت مکانیابی و احداث شهرهاي جدید در دست انجام داشته و دارد (محمودي .(1 :1382
در این تحقیق سعی شده است تا با توجه به آمار و اطلاعات در دسترس و اطلاعات بهدست آمده در پرسشنامه (جامعه آماري) براي شهر جدید پردیس، به شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در جذب جمعیت شهر جدید پردیس با استفاده از جدول (SOWT) که مهمترین دغدغه محقق میباشد، پرداخته شود و در صورت موفقیت و یا عدم موفقیت، عوامل و موانع تأ ثیرگذار را شناسائی کرده و چالشها و فرصتهاي موجود در این زمینه را بیان کند.
بیان مسأله
یکی از تحولات بزرگ قرن بیستم میلادي، توسعه شهرنشینی است .اگر در آغاز قرن، فقط چند درصد از مردم در شهرها و بقیه در روستاها زندگی میکردند، اکنون پس از گذشت یک قرن و در آغاز قرن بیستویکم، در بسیاري از کشورهاي جهان، سهم عمدهاي از جمعیت جهان در شهرها زندگی میکنند. این موضوع باعث توجه محققان به شهرهاي جدید در جهان و ایران و عوامل و شاخصهاي تأثیرگذار در این شهرها شده است (جواد شهیدي، .(53 :1377
شهرهاي جدید ایران بهعنوان یک تجربه در نظام شهرنشینی مطرح هستند. شهرهایی که در ابتدا با هدف حل مسائل و مشکلات شهري ایران مطرح شدند ولی باگذشت زمان اغلب آنها دچار شکست شدند. دلایل زیادي در توجیه عدم موفقیت شهرهاي جدید ایران بیان شده است. از مهمترین عواملی که بارها در این زمینه مورد اشاره واقع شده، مکانیابی و نحوه مکانگزینی و عدم جذب جمعیت مناسب و کافی در شهرهاي جدید است. باتوجه به اینکه دو دهه از تجربه ساخت شهرهاي جدید پس از انقلاب اسلامی میگذرد، ارزیابی و بازبینی فرآیند مکانگزینی و ساخت شهرهاي جدید یکی از الزامات پیشرفت در برنامهریزي و مدیریت شهري ایران محسوب میشود (کاظمی،.(52 :1376 هنگامی که صحبت از شهر جدید میشود،ذهن ما سریعاً بهسمت آرمان شهرها و تجمیع ایدهآلها در این شهرها سوق پیدا میکند، بهطوري که طبق آمار موجود تعداد زیادي از شهرهاي ذکر شده داراي جمعیت ایدهآل نبوده این در حالی است که طبق آمار، شهرهاي جدید ایران در مجموع پذیراي جمعیتی کمتر از 35 درصد ظرفیت اسکان خود بودهاند (آمار شرکت عمران شهرهاي جدید).
با نگاهی آرمانی ساخت شهرهاي جدید میتواند با افزایش کیفیت و سطح زندگی براي نوشهرنشینان همراه باشد. اما آیا در شرایط کنونی این امکانات مهیا خواهد بود؟ آیا شهرهاي جدیدي که تاکنون در ایران ساخته شده در جذب جمعیت از کلان شهرهاي اطراف خود موفق بوده است؟ آیا با هوشمندي و با نگاه به ارتقاي سطح کیفی زندگی شهروندان که یک شاخص براي جذب جمعیت میباشد ساخته شده است؟
پاسخ به این سوالات با بررسی وضعیت کنونی شهر جدید پردیس (نمونه موردي) قابل دستیابی است، محقق در این پژوهش با مطالعه نمونه موردي کلان شهر تهران و شهر جدید پردیس بهدنبال شناسایی عوامل مؤثر بر جذب جمعیت در این شهر جدید است و با نگرشی عمیقتر محقق میخواهد بعد از شناسایی، این عوامل را بررسی و رتبهبندي کند و میزان موفقیت شهر جدید پردیس بر جذب جمعیت از کلان شهر تهران را بیان کند (مرلن،.(49 :1365
روش تحقیق
این تحقیق از نظر هدف اکتشافی و پیمایشی است. براي جمعآوري اطلاعات از روش اسنادي پیمایشی استفاده شده است، و براي تحلیل یافتههاي حاصل از بررسی پرسشنامه و مصاحبه از آزمون فریدمن استفاده شده است. براي تکمیل اطلاعات پرسشنامهاي از ساکنان شهر جدید و براي مصاحبه مدیریت شهر جدید و سایر ساطمانهاي ذيمدخل انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتهاند. متغیرها هم عبارت بودند از: متغیر وابسته: جمعیتپذیري شهر جدید پردیس و متغیر مستقل: معیارهاي اقتصادي، معیارهاي زیرساختی و معیارهاي مدیریتی.
سوالات تحقیق
سوال کلی:
عوامل مؤثر بر جذب جمعیت در شهر جدید پردیس چیست و نقش هر یک چقدر است؟
سولات فرعی:
عوامل اقتصادي مؤثر در جمعیتپذیري شهر جدید پردیس چیست؟ عوامل زیرساختی مؤثر در جمعیتپذیري شهر جدید پردیس کدامند؟ عوامل مدیریت شهري مؤثر در جمعیتپذیري شهر جدید پردیس چیست؟
ویژگیهاي عمومی شهر جدید پردیس
شهر جدید پردیس در 25 کیلومتري غرب تهران و در طول 51 درجه و دقیقه و عرض 35 درجه و 34 دقیقه جغرافیایی قرار دارد. اراضی شهر جدید از نظر تقسیمات سیاسی کشور در دهستان سیاهرود از بخش لواسانات از توابع شهرستان شمیرانات استان تهران، واقع شده است و با قابلیتهاي گردشگري توریستی و سیاحتی، موقعیت خاص طبیعی، ارتفاعات، آب و هواي مطبوع و جاذبههاي طبیعی، شیب و پوشش گیاهی مناسب با چشمهسارهاي جاري در جاي جاي طبیعت و در چهارفصل سال چشمانداز زیبایی را بهوجود آورده است از جمله منطقه آبشار کمرد، منطقه جوزك، منطقه و اصفجان منطقه پیست آبعلی، دریاچه سدلار و منطقه لار، دریاچه تار، و بسیاري از مکانهاي دیدنی و تاریخی که با نزدیکی به شهرستان دماوند، میتواند اوقات فراغتی سالم و به یاد ماندنی در ذهن توریستها، گردشگران و مسافران داشته باشد (عابدینی، .(1387 مکانیابی شهر جدید پردیس در منطقه شهري تهران با توجه به شرایط طبیعی منطقه و اهداف دولت صورت گرفته که با عنایت به موقعیت حساس شهر تهران بهعنوان پایتخت و مرکز سیاسی و اداري کشور اهمیت ویژهاي دارد. نقش شهر جدید پردیس در ناحیه شرقی منطقه شهري تهران از نظر جذب جمعیت حایز اهمیت است (زیاري، .(82 :1376 این شهر با برنامهریزي توانسته نقش مهمی در این زمینه ایفا نماید.
در حال حاضر با توجه به آخرین مصوبات، این شهر داراي حدود 3600 هکتار وسعت و شامل 9 فاز که 6 فاز آن مسکونی و سه فاز دیگر تحقیقاتی، صنعتی و توریستی است. امکاناتی همچون مراکز متعدد تجاري، آتشنشانی، اورژانس، پلیس انتظامی، راهنمایی و رانندگی و... هماکنون در این شهر مشغول فعالیت هستند و پارك فناوري پردیس بهعنوان مهمترین و اولین پارك فناوري بینالمللی ایران در مجاورت این شهر واقع شده است. در طرح جامع جدید حدود 740 هکتار از اراضی شهر در ناحیه جنوبغرب تحتعنوان دره بهشت و کاربري توریستی تفریحی تعریف شده است که در صورت تحقق پروژه نقطه عطفی در شکوفایی منطقه خواهد بودو کاربرهاي توریستی، تفریحی، تحقیقاتی و پژوهشی که سطوح عمدهاي از طرح جامع شهر را شامل میشود، صفت بارز و مشخص این شهر است. جدول شماره 1 و2 مشخصات کلی شهر پردیس را نشان میدهد (شرکت عمران شهرجدید پردیس، وزارت راه و شهرسازي).
بررسی نیازهاي فرهنگی و اجتماعی ساکنان
جدول شماره 3 خلاصهاي از نتایج پژوهش انجام گرفته در ارتباط با نیازهاي اجتماعی و فرهنگی ساکنین شهر جدید پردیس و میزان رضایت آنها از محل سکونت خود را نشان میدهد. در زمینه مشکلات مربوط به شهر و محل سکونت در شهر جدید پردیس، درصد بالایی از جامعه آماري، مشکلات تأسیسات زیربنایی، حمل و نقلی و سایر مشکلات را ذکر کرده اند و در مقابل مشکل مربوط به مسکن درصد کمتري از جامعه آماري را شامل شده است که نشاندهنده کمبود خدمات و تجهیزات و تأسیسات وابسته به مسکن در پردیس است. دیگر اینکه ارزان بودن نسبی قیمت زمین و مسکن (بیشتر جهت اجاره)، درصد بالایی از علت مهاجرت به این شهر است و اینکه بیشتر طبقات متوسط به پائین و گروههاي کم درآمد، متمایل به اسکان در این شهر جدید هستند. موارد مطرح شده گرچه جزئی است، اما در کنار سایر عوامل بررسی شده، تأیید میکند که کمبود امکانات و خدمات بهعنوان یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شهر جدید پردیس در جذب جمعیت پیشبینیشده خود و یا نارضایتی ساکنین آن میباشد (شرکت عمران شهر جدید پردیس).
با این وجود شهرپردیس در شرایطی اطراف پایتخت شکل گرفت که رشد جمعیتی اطراف تهران بیشتر از شهر تهران بوده و کلانشهر تهران با انباشتگی جمعیت و مشکلات ناشی از آن همراه بوده است و طی دهههاي گذشته دچار یک خزش شهري شده است. (مزینی،(19:1387
با توجه به نرخ رشد جمعیتی شهر تهران و شهرهاي اطراف تهران و میزان تحقق جمعیتی شهر جدید پردیس در اطراف کلان شهر تهران میتوان نتیجه گرفت که جمعیت پیشبینیشده براي این شهر جدید، در سایر نقاط شهري پیرامون کلان شهر تهران، ساکن شدهاند. البته علیرغم عدم تحقق جمعیت پیشبینیشده، محل اقامت قبلی بیشترساکنین موجود شهر پردیس، شهر تهران بوده است. مسأله دیگري که درخصوص جمعیتپذیري شهرجدید پردیس مطرح است، نقش تعریفشده براي آن در وضع موجود و افق طرح مجموعهشهري تهران است. یعنی اینکه شهرهاي جدید به خصوص شهر جدید پردیس که مورد مطالعه است در بستر مجموعه شهري تهران در وضع موجود، نقش زیادي درکاستن از بار جمعیتی مادرشهر، برایش تعریف نشده است. در بررسی انجام شده توسط محقق علتهاي موفقیت و عدم موفقیت شهر جدید پردیس، برخی از عوامل در این شهر جدید مورد بررسیقرار گرفته و نتایج بررسی در جدول زیر آمده است (شرکت عمران شهر جدید پردیس، وزارت راه و شهر سازي).
همانطور که مشاهده میشود آمار درصد تحقق اشتغال بسیار پائینتر از پیشبینی آن در طرح جامع مصوبشان است. هر چه در این شهردرصد تحقق اشتغالش بیشتر شود، جمعیت بیشتري را نیز جذب کرده است. بنابراین عامل اشتغال به صورت مستقیم در جذب جمعیت از در شهر پردیس تأثیر دارد. عامل مورد بررسی دیگر مقایسه درصد تحقق واحدهاي مسکونی، با درصد تحقق جمعیت و درصد تحقق شاغلین در شهر جدید پردیس است (سالنامه آماري استان تهران .(1390 نتیجهاي که از این بررسی بهدست میآید این است که سکونت و مسکن، فرع بر اشتغال و سایر عوامل است، و احداث واحدهاي مسکونی نمیتواند به تنهایی جاذب جمعیت باشد. بنابراین بینصرفاً تحقق مسکن و جذب جمعیت در شهر جدید پردیس رابطه خطی وجود ندارد، و شهر پردیس که نتوانسته است امکانات و فرصتهاي شغلی مناسب و یا سایر عوامل مورد بررسی را به صورت بهینه دارا باشد،صرفاً با احداث واحدهاي مسکونی نیز نتوانستهاند جمعیت متقاضی براي اسکان را جذب نمایند. به عبارت دیگر افراد مهاجر دسترسی بهتر به اشتغال را به مسکن خوب ترجیح میدهند (زیاري،.(25:1387
شهر جدید پردیس در حال حاضر و با توجه به آخرین مصوبات، حدود 3600 هکتار است. در طرح جامع جدید مصوب 1384 ش، شهر جدید پردیس سرانه کاربري مسکونی 13/3 مترمربع، سرانه کاربري خدمات 35/25 مترمربع و سرانه معابر25/96مترمربع در نظر گرفته شده است (صالحی،1375-62،.(70
فعالیتهاي انجام شده در زمینه ساختوساز واحدهاي مسکونی
بر طبق آخرین آمار ارائه شده توسط شرکت عمران شهرجدید پردیستا پایان سال 1390، تعداد 12038 واحد مسکونی تکمیل شده و تعداد19502 واحد مسکونی در دست اجرا است. فعالیتهاي انجام شده در زمینه ساختوساز واحدهاي ، تعداد واحدهاي مسکونی مور نیاز در دوره میان مدت طرح جامع، و تعداد خانوار
