بخشی از مقاله
مقدمه
انقلاب صنعتی، مجموعهای از دگرگونیهای: فنی، صنعتی، اقتصادی و اجتماعی بـود که به مدت یک قرن 1750) ـ 1850م) در انگلستان پدیدار شد و به دیگر کشورها نیز راه یافت. این دگرگونی که بر ظهور اقتصاد مبتنی بر صنعت، به جای اقتصاد مبتنی بر نیروی کار و کشاورزی استوار بود، زمینه بروز تحـولات: فکـری، فلسـفی، اقتصـادی، سیاسـی و حقوقی عظیمی را فراهم نمود.1 یکی از پیامدهای مهم این تحولات، رشد شتابان بازرگانی جهانی بود.2 دراین میان، ایران، با توجه به موقعیت مناسب برای بازرگـانی خـارجی و امـور ترانزیتی، همواره نقش تعیینکنندهای را ایفا مینموده است. »جاده ابریشم« که مدیترانه را از طریق مسیرهای ارتباطی شمال ایران به چین مرتبط میساخت و »راه ادویه« که کشور را از طریق خلیج فارس و بنادر جنوبی به جنوب شرق آسیا مرتبط می نمود، تأثیر بسـزایی بر رشد تجارت ایران داشته است.3 با تکیه بر همین مزیت بود که در قرن نوزده مـیلادی، کشور ایران به صورت اساسی و تأثیرگذار وارد شبکه تجارت جهانی شد.4 در این بین، شهر یزد نیز با توجه به موقعیت مناسب جغرافیایی و عوامل اثرگذار دیگری همچـون: تولیـد و صادرات محصولات صنعتی، وجود امنیت نسبی و حضور زرتشتیان تجارتپیشه، به یکی از پُررونقترین شهر های بازرگانی ایران تبدیل شد. حضور تعـداد فـراوان بازرگانـان در دوره قاجار در این شهر، خود گواه مطلبِ گفتهشده است.5 بازرگانان، گروههـای عمـدهفروشـی
هستند که خودشان را به صدور و ورود کالا برای سود شخصی مشغول میدارند و البته در ایران و از جمله یزد، بازرگانان، یکی از مهمترین قشرها به حساب می آمدند.6 نقش آنهـا بر روی بافت تاریخی شهر یزد، چنان که در ادامه راجع آن بحث می نمـاییم، بسـیار قابـل
سال شانزدهم، شماره اول، بهار 1394، شماره مسلسل 61 233
توجه است. بافت تاریخی، مناطق واقع در بخشهای قدیمی شهرها هستند که تا پیش از آغاز قرن حاضر، یعنی شروع شهرنشینی جدید در ایران، شکل گرفتهاند و در زمان حاضر، در مرکز یا در محدوده شهرها جایگاه ویژهای را به خود اختصاص دادهاند که سطحنسبتاً گسترده و عملکرد نیرومندشان در مقیاس منطقهای و ملی، بر اهمیت آنها افزوده است. همچنین،بازارهای سنّتی شهری، بهعنوان مراکز دادوستد، و سایر بناهای با اهمیت مانند مراکز مذهبی ـسنّتی، در این بافتها قـرار دارنـد.7 بافـت تـاریخی شـهر یـزد، از جملـه بافتهای مشهور در ایران و جهان است که در رونـد پیـدایش و تکـوین تـاریخی خـود، شرایط و وضعیتهای خاص فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را تجربه کرده و نشانههایی از هویت فرهنگی دوران و مقاطع تاریخی را در دل خود پذیرا گشته است. یکی از مهمترین مقاطع تاریخی بافت یزد، به دوره قاجار مربوط است که دراین میان، بازرگانان، با توجه بـه جایگاه اجتماعیشان، نقش بسزایی در آن ایفا نموده اند. عمدهترین پرسـشهـایی کـه در خصوص دلایل ظهور این وضع در شـهر یـزد و آثـار اجتمـاعی آن قابـل طـرح هسـتند، عبارتاند از (پرسش پژوهش):
ـ مؤثرترین عوامل در تحولات اجتمـاعی و سـازمان فضـایی شـهر یـزدِ قـرن نـوزده میلادی کداماند؟
ـ نقش بازرگانان یزد بر تحولات اجتماعی و سازمان فضـایی شـهر بـه چـه میـزان و چگونه بوده است؟
فرضیه پژوهش: رشد تجارت جهانی در قرن نوزده میلادی، موقعیت راهبـردی مناسـب و همچنین، سابقه دیرینه ایرانیان در امر تجارت، نقش تعیینکنندهای در ارتقـای ارتباطـات بازرگانی این کشور ایفا مینمود. این شرایط و قرارگیری یزد در مسیر راه بازرگانی ری بـه کرمان، و نیز استقرار بازرگانان زرتشتی در این شهر، زمینه پیشـرفت اقتصـادی و توسـعه فضاهای بازرگانی آن را فراهم می ساخت. از طرفی، شکوفایی اقتصادی یزد، تمرکز طبقـه ثروتمند و تأثیرگذار بازرگانان را سبب گشته، این امـر، خـود رشـد خانـه هـای اعیـانی در محلات مختلف یزد را در پی داشت؛ وضعیتی که سازمان اجتماعی شهر را بهشدت متـأثر
432 نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار
ساخته، ساکنان آن را بر اساس مشاغلشان در ساختاری جدید جای میداد.
پیشینه پژوهش: یکی از منابعی که وضعیت اقتصادی و معیشت یزد را مـورد توجـه قـرار داده، رسـاله بازرگانی یزد در دوره ناصرالدین شاه تـألیف آقـای محمدحسـن میرحسـینی است. وی در این اثر، بر اساس مستنداتی نظیر اسناد گمرکی و اسناد مبادلـهای و بـانکی، اوضاع اقتصادی یزد را بازسازی کـرده اسـت کـه از ایـن حیـث، دارای اهمیـت بسـیاری میباشد.8
اثر دیگری که به اختصار وضعیت اقتصادی یزد در عصر قاجار را بررسی نموده، کتـاب مشروطیت در یزد میباشد. در این کتاب، طیّ فصول مختلف، وضعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی یزد در دوره قاجار تحلیل شده و یکی از فصول آن، به بررسی اوضاع اقتصـادی این خطه در دوران مشروطیت اختصاص یافته که از لحـاظ موضـوع، از اهمیـت بسـیاری برخوردار است.9
محمود توسلی نیز از جمله محققانی است که سازمان فضایی و ساختار اجتماعی شـهر یزد را موضوع پژوهش ساخته و سعی کرده تا با استفاده از شواهد معماریِ برجایمانـده از این شهر و نیز مقایسه آن با سایر شهر های اسلامی، سازمان فضایی یزد در روزگار قاجـار را بازیابی نماید.10
یک قرن دگرگونی، اثر دیگری است که با رویکرد توصیفی، به معرفی ساختار اجتماعی شهر یزد پرداخته است. در این کتاب، ساختار اجتماعی و تا حدودی سازمان فضـایی ایـن شهر در عهد قاجار، مورد بررسی قرار گرفته است.11
وضعیت بازرگانی و اقتصادی یزد در دوره قاجار
اوضاع اقتصادی کشور
اقتصاد ایران در قرن نوزدهم میلادی، به دلیل رونق تجـارت خـارجی، رشـد بسـیاری نمود. اندازه گیری نسـبت تجـارت بـه تولیـد، در حدفاصـل سـال هـای 1870 تـا 1913م نشاندهندهتولد تجارت جهانی برای اوّلینبار در این دوره اسـت.12 در ایـن بـاره، میـزان
سال شانزدهم، شماره اول، بهار 1394، شماره مسلسل 61 235
صادرات و واردات، گسترش روابط بازرگانی میان ایران و سایر مناطق دنیـا، بـهخصـوص اروپا را نشان میدهد که قسمت عمده این افـزایش تجـارت، در دهـه آخـر قـرن نـوزده میلادی اتفاق افتاده است.13 همزمان با گسترش بازار جهانی در نیمه دوم قـرن نـوزدهم، توسعه فعالیت اقتصادی، وسیلهای برای تحکـیم موقعیـت سیاسـیِ مـورد اسـتفاده حکّـام دولت های اروپایی قرار می گرفت.14 با وجود افزایش تجارت جهانی در این دوره، تـا سـال 1901م حضور اقتصادی مستقیم غربیان (متمولان یا سازمانهای اقتصادی) و شرکتهای اقتصادی در ایران، بسیار اندک بود؛15 بهعبارتدیگـر، نفـوذ غیرمسـتقیم غـرب در ایـران، نیروی اقتصادی جدیدی را به وجود آورد و نوعی سازمانیافتگی درونی برای تجارت کـه بهوسیله تاجران بزرگ اداره میشد، تشکیل گردید. در واقع، تاجران بزرگ، نمایندگان رشد اقتصادی قرن نوزدهم میلادی در ایران بودند. (همان) البته این مطلب، به معنـای تعیـین سیاستهای کلی بازار، قیمتها و تجارت توسط آنها نبود؛ زیرا شواهدی در دست اسـت که دو کشور انگلیس و روسیه، تجارت خارجی ایران و قیمت بازارها را کنترل میکردند.16
در خصوص رشد اقتصادی و تجارت ایران در این دوره، ارقام متعـددی ارائـه گردیـده است که در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می شود. در سال 1800م، رقـم کلـی واردات و صادرات، در حدود 2/500/000 پوند از سوی سرجان ملکم17، سـفیر انگلسـتان در ایـران، برآورد گردیده است. این رقم، در سال 1868م توسط توماس18، دبیر سفارت انگلسـتان در ایران، 4/000/000 پوند (واردات: 2/500/000 پوند و صادرات: 1/500/000 پونـد) اعـلام شده است. در نهایت، به سال 1913 ـ 1914م رقمی حـدود 20/000/000 پونـد (واردات: 11/800/000 پوند و صادرات: 8/200/000 پوند) ثبت گردیده است.19
گفتنی است، گروهی چنین رشد اقتصادی سریعی را نپذیرفته، دلایلی را بر ردّ آن ذکر مینمایند؛ از جمله این محققان، احمد سیف20 است که نظریـات چـارلز عیسـوی21 را بـه چالش کشیده است. از نظر وی، اعداد و ارقامی که در خصوص رشد کلی تجـارت توسـط عیسوی بیان شده، چندان قابل اعتماد نیستند؛ زیرا آمارِ ارائهشده تقریباً رشد هشتبرابـری را طی سالهای 1800 تا 1866م نشان میدهد و اگر تنها تورم قیمتها محاسـبه گـردد،
632 نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار
افزایش واقعی، رقمی کمتر از این خواهد بود.22 اگرچه نظریه بازبودن درهای اقتصادی و بازرگانی ایران در اواخر قرن نـوزده مـیلادی
قابل پذیرش است، اما شواهد اقتصادی موجود بهطورکلی، و کشاورزی ایران بهطورخاص، چنین ادعایی را تأیید نمی کنند؛ زیرا بهبود واقعی شرایط اقتصـادی، توانـایی تولیـد و نیـز واردات بالا را میطلبد؛ درصورتیکه به غیر از تجارت قالی، به شواهدی مبنی بر افـزایش تولید سایر کالاهای بازرگانی در ایرانِ عصر قاجار برنمیخوریم.23 با وجـود اینکـه در دوره قاجار، تولید و صادرات برخی محصولات مانند تریاک و پنبـه گسـترش یافـت، امـا نبایـد فراموش کرد که تا حدودی در این مـورد اغـراق شـده اسـت.24 بـه هرحـال، چنانچـه بـه محدودیتهای بازرگانی ذکرشده، مشـکلاتی ماننـد قحطـی و وبـا25 و مـوانعی از قبیـل: احساس ناامنی شـدید مـردم، بازرگانـان، کسـبه و پیشـهوران، وجـود حکومـت مسـتبد و فشارهای آن بر بازرگانان26 و اخاذی از بازرگانان و عدم امنیت دارایی مالکـان زمـین27 را
اضافه نماییم، مسئله شکل دیگری خواهد یافت.
آنچنانکه از منابع مکتوب برمیآید، در جامعه ایرانِ عصر قاجار، مانند سایر کشورهای غیرصنعتی، عامه مردم زندگی خود را از طریق کشاورزی میگذراندند و زمین و کشاورزی، پایه اقتصاد کشور را شکل می دادند.28 در استانهـای شـمالی ماننـد گـیلان و مازنـدران، کشاورزی بسیار پُرسود بود؛ البته جدا از عوامل آبوهوایی، نزدیکی به بازار روسـیه را هـم
باید علت این امر برشمرد.29 همچنین، شهرهای فلات مرکزی کشور در دوره قاجار، نظیر: اصفهان، یـزد، کاشـان،
همدان و شیراز، به دلیل تولید صنایع دستی، از اهمیت اقتصادی فراوانی برخوردار بودند.30 همزمان، بنادر جنوبی ایران، مانند بندر گمبرون (بندر عباس) و بوشهر، نقـش بسـیاری در رونق بازرگانی و اقتصادی ایران ایفا می نمودند. تعدادی از این بنادر، نه تنها در ایـن دوره، بلکه از دوره صفویه، به پایهای از رونق رسیده بودند که در آسیای غربی و جنوبی، نظـایر آنها وجود نداشت.31
سال شانزدهم، شماره اول، بهار 1394، شماره مسلسل 61 237
اوضاع اقتصادی یزد
مستندات تاریخی، تأییدکننده آن است که در روزگار قاجار، شهر یزد از نظر تجـارت و اقتصاد، یکی از معتبرترین شهرهای کشور به شـمار مـی آمـد. در ادامـه، بـه فرازهـایی از اطلاعات تاریخی مرتبط استناد نموده، سپس علل این اهمیت و اعتبار را مورد بررسی قرار میدهیم.
در سفرنامه میرزا محمدعلی محلاتی، ملقب به حاج سیاح32، چنین آمده است:
... فردا از آنجا حرکت کرده، وارد شهر یزدد شزمی . یزدد، شزهر کز ز
تجارت عتبر است. بازار و دکاکین عتبر و کاروانسرا، خان ها خوب و کزار
نساجی زیاد دارد، با داخل و خارج دادوستم تزا زینمایزم و تزا تجزارتی
عتبرشان، تریاک است... تجارِ با ثروت و پولدار زیاد دارد... شهر و اطراف یدد، از زردشتیان بسیار هستنم ک رد انی کارکن بزا اخز پ پزاک، درسزتکزردار، راستگو و بیآزار و نجیب هستنم... 33.
همچنین، در کتاب ایران و قضیه ایران میخوانیم:
... یدد، بازار بدرگ تجارت]است.[ در حمود پنجزاه سزال پزیز، زردشزتیان یدد، باب تجارت را با هنموستان باز کردنم ک از آن پس، ب یدان اهمیتآ ید خیلی ترقی نموده و ب شهرت تجارتی این شهر افدوده است. از این جهزت، یزدد،
در ایران وضعی بینظیر دارد. هیچگون جنگ و جمال و یا حتی شایعات ربزو
ب جنگ و ندا در لی ک تا این انمازه در داخل کشزور قزرار گرفتز اسزت،
وجود نمارد و هیچ قس تاختوتاز ردم بادیز نشزین بز حزمود و ث زور ایشزان
سرایت نمیکنم ک این خود، نگهبان دائمی وضع و بسا آنهاست.34
با آنچه در خصوص اوضاع اقتصادی کشور و یزد در دوره قاجار آوردیم، میتوان عوامل شکوفایی اقتصادی شهر یزد در این دوران را در محورهای ذیل جستوجو نمود:
832 نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار
الف) همجواری یزد با کویر، امکان کشاورزی در آن را محدود و پایه اقتصادی آن را بر تولید محصولات صنعتی، تجارت و بازار استوار ساخته بود.35
ب) امنیت و آرامش یزد و قرارگرفتن در مسیر شاخه اصلی راه تجاری ابریشم، صادرات تولیدات صنعتی آن را به شهرهای فرامنطقهای میسر میساخت.36
ج) اقامت زرتشتیان در این شهر و ارتباط آنان با پارسیان هند37، زمینه تجارت بین این شهر و سرزمینهای جنوب شرق آسیا را فراهم می ساخت و در نهایت، رونـق اقتصـادی و بازرگانی شهر را در پی داشت.
