بخشی از مقاله
چکيده :
توجه و برنامه ريزي براي جوانان موجب ارتقاي وضعيت زندگي کل جامعه و بر پايداري شهرها تأثير مثبت دارد. بافت تاريخي شهر يزد علي رغم مساحت قابل توجه و قابليت هاي ويژه ، به سرعت در حال تخليه شدن از جمعيت جوان و بومي است . اين امر زمينه ي فرسودگي جمعيتي بافت و به طور خاص حاکميت ساختار سني سالخورده در محله شش بادگيري را فراهم نموده است . جايگزين اين جمعيت ، مهاجراني هستند که کمترين احساس مسئوليت و وظيفه نسبت به حفظ محلات بافت قديم و ارزش هاي آن ندارند.
پژوهش حاضر در جستجوي مناسب سازي بافت براي سکونت جوانان با تاکيد خاص بر محله شش بادگيري با توجه به گرايش ها و ارزش هاي مورد پذيرش جوانان و پتانسيل هاي بافت تاريخي جهت سکونت آن ها است . روش تحقيق توصيفي - تحليلي است و از دو تکنيک مطالعات ميداني و کتابخانه اي - اسنادي براي گردآوري داده ها استفاده شده است .
يافته هاي تحقيق نشان داد: ١- محله شش بادگيري دچار فرسودگي اجتماعي ، اقتصادي و کالبدي - کارکردي از حيث شاخص هاي مورد استفاده است . ٢- اين محله ، به عنوان محملي مأنوس با انسان ، داراي ارزش اجتماعي - فرهنگي ، متعددي براي سکونت قشر جوان است که در فرايند هويت يابي جوانان به عنوان محيط زندگي آن ها مؤثر باشد. ٣- از دو دسته اقدامات برنامه اي و آموزشي براي مناسب سازي محله براي سکونت قشر جوان مي توان بهره گرفت . ٤- اقدامات دسته ي اول بايد بيشتر حول رفع مسائل موجود و کاهش فرسودگي ها متمرکز شود و اقدامات دسته ي دوم در بر محور آشنايي و تقويت ارزش هاي حاکم بر بافت محله سازماندهي گردد.
کليدواژه ها: بافت تاريخي - فرسودگي - کالبد و کارکرد – جوان - مناسب سازي - محله شش بادگيري .
١- مقدمه
بافت تاريخي شهر يزد نظير ساير بافتهاي تاريخي واجد آثار گرانبهايي است که فرهنگ و دانش شهرسازي و معماري بومي کشورمان را در خود دارد. اين بافت در بردارنده ي ظرافت ، زيبايي و نيز روح خلاق مردمي است که طي ساليان دراز آن ها را طبق سنت ، فرهنگ و نوع معيشت خود به وجود آورده اند. اما با گسترش شهر يزد و پيدايش مظاهر زندگي مدرن در نواحي جديد، بافت قديم شهر بخشي از جذابيت هاي سکونتي خود را از دست داده و به تدريج نقش آن در سيماي شهر کمرنگ تر شده است . در اين روند، محلات داراي بافت قديم بطور عام و به تدريج از جمعيت بومي تخليه شده و جمعيت مهاجر جايگزين آنها شد که بطور خاص و در حد قابل توجه ، جمعيت ساکن آن ها در گروه سني ميانسال و سالخورده هستند. تغيير ساختار و فرسودگي اجتماعي بافت قديم مشکلات متعدد نظير عدم تعلق خاطر مهاجرين به محل زندگي ، عدم توجه به حفظ و نگهداري ارزش هاي ديرين آن ، فرسودگي کالبدي و کارکردي عناصر محلات ، دگرگوني در رفتارها و هنجارهاي اجتماعي اصيل از جمله کاهش روابط همسايگي و مشارکت مردمي ، از بين رفتن فرهنگ تعمير و مرمت ، عدم امنيت اجتماعي و ... موجب شده است .
در کنار اين مشکلات ، محلات بافت تاريخي داراي ارزش هاي کالبدي – فضايي ، تاريخي ، زيبايي شناسي بسيار و توجه ويژه سازمان هاي محلي ، ملي و حتي بين المللي را مي خواهد. توجه به اين ارزش ها مي تواند زمينه ساز و پاسخگوي بسياري از تغيير و تحولات در راستاي سکونت گروه سني جوان در محلات باشد. اين گروه ، به عنوان مهمترين نيروي اجتماعي از ظرفيت هاي بالقوه و بالفعل فراوان از قبيل پويا بودن ، فعال بودن ، تخصص ، مشارکت پذيري فعال ، مولد علم و دانش و... برخوردارند. از طرفي ، جوانان داراي دو دسته نياز؛ نيازهاي مادي (مسکن و محل سکونت ، امکانات و خدمات مورد نياز سکونت و...) و نيازهاي معنوي (جستجوي هويت ، نياز به استقلال ، امنيت و...) هستند و توجه به اين نيازها و فراهم کردن بستري براي تأمين آنها امري مهم و ضروري است .
برقراري ارتباط صحيح بين نيازهاي جوانان و مشخصات بافت تاريخي در محله مورد مطالعه مي تواند گام مؤثري در جهت جذب و استقرار اين گروه براي زندگي در آنجا باشد. تحقيق حاضر پس از بررسي موضوع و معرفي محدوده ي تحقيق نقاط ضعف و قوت موجود در محله شش بادگيري را شناسايي نموده و متناسب با نيازها و خواسته هاي جوانان راهبردهاي مربوط را به منظور تناسب و تطبيق اين بافت با سکونت اين گروه ارائه دهد.
٢- سؤالات تحقيق
• آيا محله شش بادگيري در بافت تاريخي يزد دچار فرسودگي است ؟
• آيا اين محله پتانسيل پذيرش جوانان را با توجه به ارزشهاي مورد پذيرش آنان براي سکونت دارد؟
• چگونه مي توان بافت محله را براي سکونت قشر جوان مناسب سازي نمود؟
٣- روش تحقيق
براي انجام تحقيق از روش توصيفي - تحليلي بهره گرفته شده و براي گردآوري داده ها از تکنيک مطالعات کتايخانه اي و اسنادي (براي بررسي موضوع ، شناخت دو متغير اصلي تحقيق يعني جوانان و بافت تاريخي محله شش بادگيري و تهيه نقشه هاي پايه ) و مطالعات ميداني بصورت تکميل پرسشنامه ، مشاهده و تهيه عکس براي شناخت مسائل و مشکلات و پتانسيل هاي محدوده پيرامون موضوع استفاده شده است .
جامعه آماري در تکميل پرسشنامه شامل کليه جوانان شهر(گروه اول : جوانان ساکن محله شش بادگيري يا ساکن بافت تاريخي و گروه دوم : جوانان ساکن خارج از بافت تاريخي ) است . با توجه به حجم ١٩٦ نفري جوانان ساکن اين محله و سطح اطمينان ٩٥% بر اساس رابطه مورد استفاده ٣، حجم نمونه گروه اول ١٣٠ نفر بدست آمد. در مورد گروه دوم ، از دانشجويان دانشگاه يزد بعنوان نماينده اين گروه به تعداد ٥٦٤٠ نفر استفاده و با همان سطح اطمينان ، حجم نمونه اين گروه نيز ٣٦٠ نفر بدست آمد.
٤- مرور ادبيات موضوع
٤-١- تعريف جوان و معرفي نيازهاي آنان : جوانان با داشتن همه امکانات و توانايي هاي جسماني و فکري ، سعي در برنامه ريزي براي رسيدن به اهداف دراز مدت خود دارند(رباني ، ١٣٨٠: ١١٤). براساس تقسيمات دبيرخانه سازمان ملل متحد گروه سني ٢٤-١٥ سال جوان ناميده مي شود(معاونت مطالعات و تحقيقات سازمان ملي جوانان ، ١٣٨٧: ٢٠).
جدول شماره ١ خلاصه مهمترين ويژگي ها، نيازها، پتانسيل ها و سبک زندگي جوانان را پس مرور منابع متعدد نشان مي دهد:
جدول شماره ١- خلاصه اي از مهمترين ويژگي ها، نيازها، پتانسيل ها و سبک زندگي جوانان
٤-٢- بافت تاريخي : فضاهايي است که قبل از سال ١٣٠٠ ه .ش شکل گرفته و به ثبت آثار ملي رسيده يا قابليت ثبت شدن را دارد و واجد ارزش فرهنگي - تاريخي باشد(حاتمي نژاد وکلانتري ، ١٣٨٥: ٣٠).
٣-٤- فرسودگي و شاخص هاي آن در بافت شهري : فرسودگي در اشکال گوناگون کالبدي ، کارکردي ، قانوني و رسمي ، مکاني ، زيست محيطي ، ايمني ، تصوير ذهني و ... قابل بروز و تعريف است . جدول شماره ٢ شاخصها و تعاريف برخي انواع فرسودگي ها را بطور خلاصه نشان مي دهد.
جدول شماره ٢- انواع فرسودگي بافت تاريخي و مهمترين شاخص هاي آن
ماخذ: ١- مهندسين مشاور آرمانشهر، ج ١، ١٣٨٦: ١١-١٠)؛ ٢- سازمان مسکن و شهرسازي استان يزد. ،بي تا، ١٣-١
٤-٤- ارزشهاي بافت تاريخي : ارزش اجتماعي ، ارزش فرهنگي ، ارزش زيبايي شناختي ، ارزش معماري ، ارزش تاريخي ، ارزش سياسي و اقتصادي ، ارزش تنوع زيست محيطي ، ارزش تداوم خاطره تاريخي (شفايي ، ١٣٨٤: ٢٤) ارزش قدمت ، ارزش ندرت ، ارزش مردم شناسي ، ارزش فني ، محيطي ، ارزش بصري منحصر به فرد بودن ، ارزش پديدار شناسي بخشي از ارزشهاي بافت تاريخي هستند(کوششگران - گلوردي ، ١٣٨٧) .
٥- معرفي محدوده ي تحقيق : بافت تاريخي شهر يزد داراي هفت محله اصلي به نامهاي فهادان ، گودال مصلي ، شش بادگيري ، گازرگاه ، شيخداد، دولت آباد و گنبد سبز و چهل ودو زير محله است (حاتمي نژاد-کلانتري ، ١٣٨٥: ١٩٧) موقعيت بافت تاريخي و محله شش بادگيري در مرکز شهر به ترتيب در تصاوير ١و٢ مشخص شده است :
تصوير ١: موقعيت محدوده ي بافت تاريخي در شهر يزد تصوير ٢: موقعيت محله شش بادگيري در شهر يزد
محله شش بادگيري در جنوب بافت تاريخي قرار دارد(تصوير٣) و توسط چهار محور اصلي سواره ؛ شامل خيابان سلمان فارسي در شمال ، خيابان دهم فروردين در جنوب ، خيابان امام خميني در غرب و بلوار بسيج در شرق ، محدود گرديده است .( تصوير٤) تصوير ٣: موقعيت محله شش بادگيري در محدوده بافت تاريخي تصوير ٤: موقعيت محله شش بادگيري نسبت به معابر و
ميادين اصلي اطراف
٦- بررسي ابعاد فرسودگي در محله شش بادگيري
٦-١ فرسودگي اجتماعي
٦-١-١- ساختار سني : جمعيت هايي داراي ساخت سني سالخورده اند که نسبت افراد کمتر از پانزده سال آن ها از ١٥ تا ٢٥ درصد کل جمعيت را تشکيل دهد و نسبت افراد شصت ساله به بالا معمولا از دوازده درصد کل تجاوز نمايد(زنجاني ، ١٣٦٩: ٤٧). در محله شش بادگيري ٢٥.٧٦% را افراد کمتر از ١٥ سال و ١٢.٦٩% را افراد ٦٠ سال به بالا تشکيل مي دهد. لذا، از نظر جمعيتي داراي ساخت سني سالخورده است (جدول ٣). تصوير شماره ٥ توزيع فرسودگي جمعيتي را در اين محله نشان مي دهد.
تصوير شماره ٥: فرسودگي جمعيتي در محله شش بادگيري
جدول شماره ٣-درصد فراواني جمعيت گروه هاي عمده سني در محله شش بادگيري
(ماخذ: مهندسين مشاور آرمانشهر، ١٣٨٨)
٦-١-٢- مهاجرت : بر مبناي نتايج پرسشنامه ها، درمحله شش بادگيري ٣٤ درصد ساکنين را مهاجرين تشکيل مي دهند. در ميان ساکنين بومي بويژه قشر جوان تمايل به مهاجرت شديد است . ٧٣ درصد ساکنين بومي که ٦٥ درصد اين رقم را جوانان تشکيل مي دهند، تمايل به مهاجرت دارند.
٦-١-٣- امنيت : آرامش از نيازهاي اساسي بشر است و يکي از فاکتورهاي مهم آن امنيت مي باشد. ساکنين محله به دليل حضور مهاجران و تعدد واحدهاي مخروبه و متروکه که محل تجمع معتادان و بزهکاران شده ، محله را ناامن مي دانند. از نظر ١٧٪ اهالي مهمترين مشکل محله عدم امنيت است . ٤٥٪ اهالي به همسايگان خود اعتماد ندارند و با آنها در ارتباط نيستد و دليل آنرا مهاجر و غيربومي بودن آنها برمي شمارند. بر مبناي تئوري جرم خيزي تخليه بافت از جمعيت بومي و جايگزيني مهاجران ، نظارت اجتماعي را کاهش و ميزان جرم و جنايت را افزايش مي دهد. بدين ترتيب ، محله شش بادگيري با پديده فرسودگي اجتماعي روبروست .
جمعبندي نتايج پرسشنامه ها نشان مي دهد؛ عوامل فرسودگي جمعيتي در محله شش بادگيري به ترتيب ، عدم تشخص بافت (حضور مهاجران غير بومي )، فرسودگي کالبدي ، مشکلات امنيتي و بهداشتي ، فرسودگي اقتصادي و در نهايت فرسودگي کارکردي است .
٦-٢- فرسودگي اقتصادي
٦-٢-١- قيمت زمين : بررسي ارزش زمين و مسکن در محله شش بادگيري نشان از پايين بودن قيمت مسکن نسبت به ساير نقاط شهر و تفاوت محسوس قيمت بين بخش هاي مياني بافت و لبه هاي تجاري ، دارد(تصوير شماره ٦). در بخش هاي مياني محله قيمت اندک و بين ٥٠ تا ٣٠٠ هزار تومان است ، در حالي قيمت در بخش هاي لبه و آپارتمان هاي شرکت نفت و کوچه برخوردار بيشتر است (بين ٥٠٠ هزار تا ٢٠ميليون تومان ). همچنين ، بنا به اظهار مشاورين املاک قيمت زمين هاي محله در شرايط فعلي (با توجه به فرسودگي کالبدي ) ارزش افزوده نيز ندارد و تغييرات آن در بستر زمان بسيار محدود و ناچيز است .
تصوير شماره ٦: توزيع قيمت زمين در محله شش بادگيري بر اساس نتايج مصاحبه با مشاورين املاک همجوار محله
