بخشی از مقاله
بهره مندی از فضای گمشده شهری در بافت تاریخی شهر یزد با بکارگیری مفهوم اوقات فراغت
چکیده
احداث خیابانهای جدید درون بافت تاریخی شهرها و نفوذ نوگرایی و اتومبیل بـه آنهـا باعـث ایجـاد فضـاهای تعریف نشده، بدون مرزهای مشخص و بیارتباط با عناصر مجاورشان گشتهاست که میتوان بـه آنهـا فضـاهای گمشده شهری اطلاق نمود. اراضی خالی و رها شده، بناهای فرسوده و غیرقابل استفاده و نیمه تخریبی بـا ابعـاد بزرگ و کوچک به جا مانده از احداث خیابانهای جدید درون بافـت تـاریخی شـهر یـزد، فضـاهای گمشـدهای هستند که موقعیتهای مناسبی جهت توسعه مجدد بافت تاریخی یزد و انجام اقدامات خلاقانه و کشف ارزشها پنهان بسیار در آن را به وجود آوردهاست. حرکت و ارتباطات به نحو فزایندهای بر فضای عمومی تسلط یافتـه و در پی آن بسیاری از معانی فرهنگی و ارزشها نیز گمشده است. مفهوم اوقات فراغت در یزد نیز از درون فضـای خانهها و مراکز محله به خارج از آنها روانه شده و نیازهای اجتماعی متناسـب بـا خیابـانهـای جدیـد شـهری مطرح گشتهاست. بنابراین تهدید فضاهای گمشده شهری در بافت تاریخی یـزد را مـیتـوان بـا ایجـاد فضـاهای تفریحی- فرهنگی و متناسب با نیازهای جدید فراغتی در آن، به فرصتی برای ایجاد فضای شهری سرزنده، پویـا پر رونق و پایدار تبدیل نمود. در طراحی محور تفریحی- فرهنگی در فضـاهای گمشـده شـهری حاشـیه بلـوار بسیج از کیفیتهای حفظ تسلسل حرکت ها، محصوریت فضاها، پیوستگی لبهها، کنترل محورها و پرسـپکتیوها نیز ممزوج نمودن فضاهای بیرون و درون استفاده شدهاست.
واژههای کلیدی : فضـای گمشـده شـهری، اوقـات فراغـت، فضـاهای تفریحـی- فرهنگـی، بافـت تـاریخی یـزد
-1 مقدمه
همزمان با شروع دوران نوگرایی و نوسازی در ایران، دگرگونی چهره بافت تاریخی شهرها نیز آغاز گردید. احداث خیابانها و میادین وسیع در قلب شهرها، تخریب محلات قدیمی و ایجاد ساختمانهای مدرن به ویژه در بدنه خیابانهای شهری بافتهای قدیم را از هم شکافت؛ سازمان فضایی و سلسله مراتب دسترسی نیز با انقطاع شریانها دچار از هم گیسختگی فضایی گردید. توسعه شهر و روند رو به رشد ساخت و ساز در بخشهای جدید شهر خروج ساکنین محلی از بخش مرکزی و قدیم شهر را به دنبال داشتهاست. باقی ماندن زمینهای خالی و ساخته نشده، وجود اراضی دولتی بزرگ و بدون استفاده، فضاهای بیشکل به جا مانده بین خیابانها و ساختمانها، خطوط راهها و محورهای شکافنده شهر، بناهای نیمه ویران و فضاهای خالی و رهاشده در محل برشها و انقطاعهای فضایی و ... همگی فضاهای شهری معاصر درون بافت قدیمی شهرهای امروزی هستند.
به دنبال روند تحولات در بافت تاریخی شهر یزد خیابانهای جدید با حذف سلسله مراتب و توالی، بیتوجهی به اقلیم و تراکم ناشی از آن و ترویج تناسبات جدید در محصوریت معابر و ایجاد فلکهها و میادین به عنوان عناصری جدید در فضاهای عمومی شهر نقشی مهمی در ساختن چهره آینده شهر بر عهده میگیرند. این روند بدون طرح و برنامه مدون و نظارت بر ساخت و ساز آن روز به روز ابعاد کالبدی وسیعتری به خود میگیرد. بازار و فضاهای تجاری و حتی تفریحی و فراغتی از دل بافت تاریخی به بدنه خیابانهای شهری منتقل گردیدهاست. کمبود فضاهای تفریحی، پارکها و فضای سبز، فضاهی فرهنگی ـ اجتماعی، کاهش رونق و سرزندگی و از بین رفتن فضاهایی با بار خاطرات جمعی و هویتساز در این بخش از شهر که روز به روز به فراموشی و تخریب سپرده میشوند، از جمله مسائل بافت قدیم بسیاری از شهرهای ایران است.
در این مقاله با اشاره به نظریه فضای گمشده تراسینک و تبیین فضاها و اراضی رهاشده شهری در بافت تاریخی یزد و با شناخت مفهوم اوقات فراغت و تفریح در آن شهر، به دنبال آن است تا با کاربست مفهوم اوقات فراغت و فضاهای تفریحی-گردشگری موجب استفاده بهینه از فضاهای گمشده شهری و ایجاد پایداری و سرزندگی در این فضاهای رهاشده گردد. به عنوان مورد مطالعاتی بلوار بسیج، یکی از خیایانهای جدید در بافت تاریخی شهر یزد انتخاب شدهاست.
-2 چارچوب نظری پژوهش
فضا به خودی خود مفهومی بدیهی نیست. این مفهوم معنایی به مراتب گسترده از تعریف نسبتا1 ساده فضای فیزیکی یا طبیعی دارد و به ابعاد سه گانه جهان بیرونی اطلاق میشود یعنی تواتر، جداییها و فاصلههای میان افراد، میان افراد و اشیاء و میان اشیاء(فکوهی،.(261 :1385 فضای شهری عینیتی برخاسته از تلفیق روابط اجتماعی در بستری کالبدی، در زمینهای معنایی و در راستای عملکردهای مورد نیاز جمعی انسانی است( ماجدی و دیگران،.(1390 در ابتدای قرن بیستم با رشد جنبشها و اندیشههای نوگرایی تلقی از مفهوم فضای شهری دستخوش دگرگونی شد. جنبشهای نوگرا با تکیه بر کارکردگرایی، هندسهگرایی، خردگرایی، جدایی عناصر شهری، منطقهبندی شهر به چهار عملکرد اصلی سکونت، کار، فراغت و رفت و آمد عملا1 موجب فراموشی فضای شهری گردید (پارسی،.(1381 در شهرهای امروز آنچه مشاهده میشود، فضاهایی خالی است که محصول کنار هم قرارگرفتن بناها و تکههایی باقی مانده از تودههایی هستند که کمتر معنا و مفهومی را به ذهن متبادر میسازند. فضاهای فراموششده و گمشده نیز که محصول تغییرات دوران نوگرایی است، کیفیت محیطی را دستخوش تغییرات مینمایند. چنین فضاهایی در بافت قدیم شهرها پتانسیلهایی هستند که رشد و توسعه مراکز قدیمی میتوانند بر پایه آنها استوار گردد. بنابراین پایداری چنین فضاهایی و بازتولید فضاهای شهری در بافت قدیم شهرها از ضروریات است.
از سویی دیگر از جمله فضاهای کاربردی شهر فضاهای اوقات فراغت و تفریح است. گذران اوقات فراغت که بنا بر مشخصات فرهنگی و اجتماعی به شدت متغیر است، خود به صورتی پویا بر فضا و شکلگیری آن تاثیر میگذارد(فکوهی، .(395 :1385 بنابراین در چارچوب نظری پژوهش، فضای گمشده شهری و فضای اوقات فراغت تشریح میشود تا در تحلیل یافتههای پژوهش ایجاد پایداری در فضای گمشده شهری بافت قدیم یزد از طریق تبدیل آن به فضاهای کارکردی تفریحی و فراغتی بررسی شود.
-2-1 فضای شهری گمشده
نظریه فضای گمشده1 یا فراموش شده یکی از نظریههای فضای شهری است که توسط "راجر ترانسیک"2 مطرح شدهاست. توجه این نظریه به فضاهای ایجاد شده در بافتهای قدیمی شهرها، به دلیل تغییرات دوران نوگرایی است که با شکافهای ایجاد شده در آنها با عبور خیابانها، راه آهن و ... فضاهای باز بسیاری به وجود آمده است که کمتر استفادهای از آنها به عمل نمیآید. همچنین این تغییرات به همراه تحولات اساسی دیگر در اقتصاد، صنعت، اشتغال و نحوه زندگی، مراکز تجاری مرکزی شهرها را از کار انداخته و توسعه شهر را به نواحی پیرامونی آنها کشاندهاست. با این حال این فضاها موقعیتی استثنایی به وجود آوردهاست تا بتوان بافت قدیم و مراکز شهری را با توجه به نیازهای جدید اجتماعی احیاء نمود. به این ترتیب مردم دوباره به نقاط مرکزی و بافت قدیم شهر جذب خواهند شد(.(Trancik,1986:3
فضای گمشده، زمین پسمانده و بیقاعده در پایین برجهای بلند است یا فضای خالی و بی استفاده یک میدان که از جریان فعالیتهای عابرین در شهر دور ماندهاست. سطوح بزرگ پارکینگهایی است که هسته شهرهای بزرگ را احاطه کرده و ارتباط بین مراکز تجاری و مناطق مسکونی را قطع کردهاست. زمینهای بی مالک سرتاسر بزرگراهها است که کسی از آنها نگهداری نمیکند و کمترین استفادهای ندارد. فضای گمشده همچنین مکانهای رهاشده کناره آبراهها، اطراف محل عبور قطارها، سایتهای خالی نظامی و مجموعههای صنعتی انتقال یافته به حومه شهرها برای دسترسی بهتر و شاید مالیات کمتر است. آنها مناطق باقیمانده بین ناحیهها و لبههای تجاری با ترکیبی نامربوط است که با بیتوجهی شهروندان بوجود آمدهاست. به طور کلی، فضاهای گمشده فضاهای نامناسبی از شهر است که نیاز به طراحی مجدد دارند و هیچ تاثیر مثبتی روی مناطق اطراف و استفادهکنندگان خود ندارند. آنها تعریف نشده، بدون مرزهای مشخص و بیارتباط با عناصر مجاورشان هستند. به عبارت دیگر آنها موقعیتهای چشمگیری در جهت توسعه دوباره شهر و اقدامات خلاقانه و کشف دوباره مایههای پنهان بسیار زیاد موجود در شهرها، به وجود آوردهاند(.(Trancik,1986:4
ترانسیک عوامل به وجود آورنده فضاهای گمشده در شهرهای مدرن را به صورت زیر بیان میدارد :
ایجاد بزرگراهها، خیابانها و گذرها و برشهای ایجاد شده در بافتهای قدیم با افزایش وابستگی به اتومبیل گرایش معماران مدرن به فضاهای باز و بزرگ
سیاستهای منطقهبندی و کاربری اراضی مربوط به دوره نوسازی شهرها که منجر به تقسیم شهرها شدهاست. عدم تمایل شرکتهای معاصر خصوصی و دولتی برای تعهد و پاسخگویی در مورد فضاهای عمومی شهر
رها شدن اراضی صنعتی، نظامی و یا تجاری در هسته مرکزی شهرها
از تمامی این موارد وابستگی به اتومبیل بیشترین مشکل را ایجاد کردهاست، چراکه این مشکل دیرینه عمیقا1 در زندگی انسانها تاثیرگذار بودهاست. پیامدهای آن بر فضاهای شهری همچون بزرگراهها، شاهراهها و پارکینگهای وسیع قابل مشاهده است. حرکت و ارتباطات به نحو فزایندهای بر فضای عمومی تسلط یافته و در پی آن بسیاری از معانی فرهنگی و اهداف انسانی گمشده است. درصد زیادی از زمینهای شهری در شهرهای بزرگ مدرن به حرکت اتومبیلها و انبار کردن اختصاص یافته است. به همین دلیل ساختمانها جدا از هم هستند و اطراف آنها را فضاهای وسیع بدون استفاده اجتماعی در برگرفتهاست. خیابانها فارغ از فضاهای شهری ضروری برای عابرین، به عنوان یک عامل ارتباطی سرعتدهنده به اتومبیلها و بیتوجه به ارزشهای اجتماعی عمل میکنند. در شکلهای شماره 1 و 2 تفاوت بین فرم شهر سنتی و مدرن آمریکایی به خوبی نمایان است(.(Trancik,1986:11
شکل شماره : (1) دیاگرامی از فرم یک شهر سنتی آمریکایی شکل شماره : (2) دیاگرامی از فرم یک شهر مدرن آمریکایی
در دهه 1940 دولت فدرال اقدام به یک برنامه راهسازی بزرگ کرد. سیستم بزرگراه بین ایالتی سراسر کشور با هدف برآورد نیازهای پدافند نظامی و کمک به رشد اقتصادی برنامهریزی شد.(مانند اقدام تاریخی که بلوارهای بارون هوسمان در دهه 1870 سرتاسر پاریس را شکافتند تا دسترسی سریع نظامی به محلات شلوغ در زمان آشوبهای اجتماعی فراهم آید و نیز نور و هوا به داخل مناطق کارگری راه یابد.) سیستم سراسری ایالات متحده مراکز شهری مهم را به دیگر نقاط کشور ارتباط میداد. به دلیل قطعشدن شهرها توسط این بزرگراه ها، مناطق گمشده بزرگی ایجاد شدند. پروژههای بزرگراهی مانند طرحهای نوسازی شهری، دهها هزار نفر از مردم را مجبور به جابجایی میکردند که نتایج عمیقی از گمگشتگی اجتماعی در پی داشتند. قابلیت حرکت، ارتباطات و اتومبیل به وسایلی برای انزوا تبدیل شدند((Trancik,1986:19
شکل شماره : (3 ) دیاگرامی از فرم شهر معمول آمریکایی، (Trancik,1986:10)
در شکل شماره 3 نمونهای از یک شهر آمریکایی با فضاهای گمشده و رهاشده شهری مشاهده میشود که هسته مرکزی مرتفع شهر (هاشور خورده) با کمربندی از پارکینگ و بزرگراهها احاطه شده که در جریان نوسازی شهر به وجود آمدهاست. حلقهای از فضای گمشده، بخش مرکزی شهر را از بخش مسکونی همجوار آن جدا کردهاست(.(Trancik,1986:10
راجر ترانسیک دستورالعملهایی جهت ارتقاء کیفیت محیط شهری و پایداری فضای شهری از دیدگاه رویکرد مکانی ارائه نمودهاست. وی عزیمت از طراحی فضاهای بیشکل، تصادفی و باقیمانده به سوی طراحی مکانهای مثبت و بامعنا را در دستورکار قرار میدهد. برای فائق آمدن بر معضل فضاهای گمشده شهری به طور خاص توجه به پنج کیفیت حفظ تسلسل حرکتها (ایجاد ارتباط)، محصوریت فضاها، پیوستگی لبهها، کنترل محورها و پرسپکتیوها و نیز ممزوج نمودن فضاهای بیرون و درون را ضروری میداند(گلکار،(44 :1380
-2-2 فضای شهری کارکردی : حوزه اوقات فراغت
فضای شهری یکی از عناصر ساخت فضایی شهر است که حوزه فعالیتهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، فراغتی، اقتصادی و سیاسی است و همیشه با قلب تاریخ شهر میتپد(توسلی و بنیادی،.(7 :1386 فضاهای شهری در رابطه با رفتارهای استفاده-کنندگان از آن فضاها بررسی میشوند. هر فعالیتی که توسط انسان صورت میگیرداساسا1، متکی به فرهنگ است و فرهنگ نتیجه مقررات نامدون، عادات، آداب، رسوم، سنتها، سبکها و شیوههای متداول زندگی است. فرهنگ، الگوهای رفتاری را به وجود میآورد و در نتیجه این الگوهای رفتاری تعیین کننده چگونگی استفاده مردم از فضاها میشوند(پورجعفر،.(76 :1388
بنابراین نحوه استفاده از فضا بر اساس فرهنگ متفاوت است. فضای اوقات فراغت را میتوان یک فضای فرهنگی در نظر گرفت که توسط افراد جامعه در طی زمان ساخته میشود و از طرفی افراد، فرهنگ و فضای اجتماعی خود را در آن میسازند. هر فضایی به دلیل محتوای تعریف کنندهی خود، منطقی متفاوت، ساختار ضرورت و مناسبت بدیهی گوناگونی دارد که هم محصول و هم تولیدکنندهی ریختاری است که مختص و درخور آن فضا است. شهر و فضای شهری محیطی است که در رشد توانمندیها و ارتقاء اجتماعی افراد دارای دینامیک فرهنگی و اقتصادی است(روجک،.(56 :1388
معنا و کارکردی که مردم به فضا میدهند ثابت و جهانشمول نیست. یعنی همه مردم فضا را همیشه براساس مقولاتی چون عمومی و خصوصی، محل کار، تفریح و... معنا نمیکنند. در بسیاری از موارد مردم معانی و موارد استفاده فضای فراغت را به چالش میگیرند مثل پیادهروها، پارکها و میادین. آنچه فراغت را از سایر فعالیتها متمایز میکند، جستوجوی یک حالت خشنودی است. جستوجوی لذت و شادمانی یکی از ویژگیهای اساسی فراغت در جامعه امروزی است(رفعت جاه، .(1387
شکلگیری مفهوم اوقات فراغت در معنای جدید آن پدیدهای متاخر است که در ارتباطی متقابل با سازمانیافتگی زمان جدید بر اساس کار انجام میگیرد. فضای اوقات فرغت به یکی از بزرگترین و سودآورترین فضاهای اقتصادی در جهان تبدیل شدهاست که این امر چهره شهرها را به طور کامل تغییر دادهاست، به گونهای که شهرها در پی ایجاد فضاهای فراغتی و تفریحی و جذب گردشگران و مهمانان بیشتری هستند و حوزه اوقات فراغت به شدت در حال فضاسازیهای شهری است(فکوهی،.(395 :1385 حوزه اوقات فراغت امروزه شامل گروه هرچه بزرگتری از فضاهای شهری است که از جمله میتوان به موارد زیر اشاره نمود :
فضاهای تغذیه نظیر رستورانها، کافهها، کافیشاپها
x فضاهای ورزشی و ورزشگاهها، سالنهای ورزشی، باشگاههای تندرستی و بدنسازی، زمینهای ورزش درونشهری و محلهای (فضاهای غیرهنجاری ورزشی مثل خیابانها، زمینهای بایر محل فوتبال کودکان و نوجوانان)
فضاهای بازی نظیر انواع کلوپها و باشگاه، بازیهای فکری، فضاهای بازی درون آموزشگاهها و دانشگاه ها
فضاهای فرهنگی نظیرسالنهای کنسرت، تئاتر، سینما،کتابخانهها، فرهنگسراها، موزهها، نمایشگاه ها وجشنوارهها
فضاهای تفریحی متفرقه نظیر پارکهای تفریحی، مکان های گشت وگذار و دیدنی، آثار تاریخی(فکوهی،(268 :1385
-3 تحلیل و یافته های پژوهش
ورود اتومبیل به زندگی مردم و محیطهای شهری با بافت متراکم و درهم تنیده شهرهای سنتی ایران از همان ابتدا با تضاد همراه میشود. بسیاری از مفاهیم و ارزشهای شهری با این عنصر جدید دچار تحول میشوند. افزایش وسعت شهرها، تغییر تناسبات معابر و کاهش ارزش املاک داخل بافتهای کهن از اولین پیامدهای ورود اتومبیل به شهرها است. دوران پهلوی اول، دوران نوسازی شهرها و بافتهای کهن ایران است. در بیشتر شهرهای مهم کشور خیابان کشیهای صلیبی و ساخت میدانها و فلکهها و به تبع آن ساخت بناها و مجموعههای جدید، چهره شهرهای ایران را متحول میکند. خیابانها با هدف واگشایی و ایجاد دسترسیهای سریع به داخل بافت متراکم شهرها، بی توجه به ارتباطات و نظام حاکم بر شهر سرتاسر آن را می شکافند و تا عمق نواحی مسکونی پیش میروند و شهرسازی "هوسمانگونه" شهر را به سریعترین و سادهترین شکل ممکن برای عبور و مرور اتومبیلها آماده میکند.
چنین گشایشهایی به ویژه در شهرهای تاریخی همچون یزد باعث ایجاد تغییرات کالبدی و فضایی فراوانی در بافت قدیم شهر شدهاست. خلق فضاهای رهاشده و گمشده در بافت قدیم شهر باعث فرسودگی این بافت تاریخی ارزشمند و از بین رفتن سرزندگی و کیفیت محیط شهری گشتهاست. ارتقاء کیفیت محیط شهری و پایداری فضاهای گمشده در بافت تاریخی شهر یزد از جمله اهداف این پژوهش است که از طریق بهکارگیری فضاهای اوقات فراغت این امر تحقق مییابد. بدین ترتیب بلوار بسیج به عنوان یکی از خیابانهای عبوری که بافت قدیم شهر را از هم گسسته و فضاهای رهاشدهای فراوانی در لبه خود ایجاد کرده-است، جهت مطالعه و تحلیل انتخاب گشتهاست.
-3-1 فضاهای گمشده شهری در بافت تاریخی شهر یزد
در بسیاری از نقاط داخل بافت تاریخی شهر یزد و حواشی آن، محدودههایی خالی و بی استفاده را میتوان یافت که در حال حاضر حداکثر نقش پارکینگ را برای تعدادی از خانههای اطراف خود ایفا میکنند. این نقاط حاصل تخریب بناهای تاریخی فرسودهای هستند که به دلایل مختلف از جمله عدم صرفه اقتصادی برای مالکان رها شده و پس از مدتی در اثر مواجهه با عوامل جوی، سقفشان به زیر آمده است. همچنین در مواردی خانهای قدیمی به بهانه ساخت بنایی جدید تخریب شده و بعدها این امر به دلیل مواجهه مالک با قوانین ساخت و ساز در بافت تاریخی به جایی نرسیده و تنها خرابهای از آن به جا مانده است. در موارد بسیاری نیز عبور خیابانی جدید در محدوده تاریخی بخش-هایی از خانهها و فضاهای شهری اطراف آن را به نابودی کشانده و هیچ گونه طرحی برای استفاده از این زمینهای خالی اندیشیده نشده است.
اینگونه خیابانکشیهای صلیبی همزمان با دوران پهلوی اول آغاز گشته است. خیابان پهلوی سابق به عنوان اولین خیابان یزد با عبور از بافت تاریخی بخشی از دیوارهای شهر کهن را قطع میکند و خیابان قیام، دومین خیابان یزد، نه تنها بافت مسکونی محلات، بلکه راسته اصلی بازار شهر را نیز از هم میگسلد که تا پیش از آن ستون فقرات شهر و اصلیترین گذر و مرکز فرهنگی- مذهبی- اقتصادی آن بوده است. بخشی از بازار به دلیل این شکاف از رونق باز می ماند. شکل شماره 4 عکس هوایی از بافت تاریخی شهر یزد در سال 1335 و خیابانهای صلیبی و نحوه عبور آن از بافت را نشان میدهد.
در طی دهههای اخیر نیز ساخت خیابانهایی عریض و طویل در محدوده بافت تاریخی ادامه داشته و هم اکنون نیز با برخی ساخت و سازها و همچنین بیتوجهی و رها شدن بخشهای وسیع، هر روز آسیب بیشتری بر پیکر بافت وارد میشود. از آخرین نمونه خیابانهای عبوری از بافت تاریخی یزد، بلوار بسیج است که با عرضی نزدیک به 30 متر، از محلههای تل و زرتشتیان یزد عبور کرده و علاوه بر مسیر عبور، بخش گستردهای از محدوده اطراف خود را نیز تخریب نموده و بخشی از ارتباطات این منطقه را به بدترین شکل قطع کرده است. در شکل شماره 5 تصویر ماهوارهای گشایش بلوار بسیج از دل بافت تاریخی و گسست انسجام آن آشکارا مشخص است.
