بخشی از مقاله
چکيده :
توجه و برنامه ريزي براي جوانان موجب ارتقاي وضعيت زندگي کل جامعه و بر پايداري شهرها تأثير مثبت دارد. بافت تاريخي شهر يزد عليرغم مساحت قابل توجه و قابليت هاي ويژه ، به سرعت در حال تخليه شدن از جمعيت جوان و بومي است . اين امر زمينه ي فرسودگي جمعيتي بافت و به طور خاص حاکميت ساختار سني سالخورده در محله شش بادگيري را فراهم نموده است . جايگزين اين جمعيت ، مهاجراني هستند که کمترين احساس مسئوليت و وظيفه نسبت به حفظ محلات بافت قديم و ارزش هاي آن ندارند.
پژوهش حاضر در جستجوي مناسب سازي بافت براي سکونت جوانان با تاکيد خاص بر محله شش بادگيري با توجه به گرايش ها و ارزش هاي مورد پذيرش جوانان و پتانسيل هاي بافت تاريخي جهت سکونت آن ها است . روش تحقيق توصيفي- تحليلي است و از دو تکنيک مطالعات ميداني و کتابخانه اي- اسنادي براي گردآوري داده ها استفاده شده است .
يافته هاي تحقيق نشان داد: ١- محله شش بادگيري دچار فرسودگي اجتماعي، اقتصادي و کالبدي- کارکردي از حيث شاخص هاي مورد استفاده است . ٢- اين محله ، به عنوان محملي مأنوس با انسان ، داراي ارزش اجتماعي- فرهنگي، متعددي براي سکونت قشر جوان است که در فرايند هويت يابي جوانان به عنوان محيط زندگي آن ها مؤثر باشد. ٣- از دو دسته اقدامات برنامه اي و آموزشي براي مناسب سازي محله براي سکونت قشر جوان ميتوان بهره گرفت . ٤- اقدامات دسته ي اول بايد بيشتر حول رفع مسائل موجود و کاهش فرسودگيها متمرکز شود و اقدامات دسته ي دوم در بر محور آشنايي و تقويت ارزش هاي حاکم بر بافت محله سازماندهي گردد.
کليدواژه ها: بافت تاريخي - فرسودگي -کالبد و کارکرد –جوان - مناسب سازي - محله شش بادگيري .
١-مقدمه
بافت تاريخي شهر يزد نظير ساير بافتهاي تاريخي واجد آثار گرانبهايي است که فرهنگ و دانش شهرسازي و معماري بومي کشورمان را در خود دارد. اين بافت در بردارنده ي ظرافت ، زيبايي و نيز روح خلاق مردمي است که طي ساليان دراز آن ها را طبق سنت ، فرهنگ و نوع معيشت خود به وجود آورده اند. اما با گسترش شهر يزد و پيدايش مظاهر زندگي مدرن در نواحي جديد، بافت قديم شهر بخشي از جذابيت هاي سکونتي خود را از دست داده و به تدريج نقش آن در سيماي شهر کمرنگ تر شده است . در اين روند، محلات داراي بافت قديم بطور عام و به تدريج از جمعيت بومي تخليه شده و جمعيت مهاجر جايگزين آنها شد که بطور خاص و در حد قابل توجه ، جمعيت ساکن آن ها در گروه سني ميانسال و سالخورده هستند. تغيير ساختار و فرسودگي اجتماعي بافت قديم مشکلات متعدد نظير عدم تعلق خاطر مهاجرين به محل زندگي، عدم توجه به حفظ و نگهداري ارزش هاي ديرين آن ، فرسودگي کالبدي و کارکردي عناصر محلات ، دگرگوني در رفتارها و هنجارهاي اجتماعي اصيل از جمله کاهش روابط همسايگي و مشارکت مردمي، از بين رفتن فرهنگ تعمير و مرمت ، عدم امنيت اجتماعي و ... موجب شده است .
در کنار اين مشکلات ، محلات بافت تاريخي داراي ارزش هاي کالبدي –فضايي، تاريخي، زيبايي شناسي بسيار و توجه ويژه سازمان هاي محلي، ملي و حتي بين المللي را مي خواهد. توجه به اين ارزش ها ميتواند زمينه ساز و پاسخگوي بسياري از تغيير و تحولات در راستاي سکونت گروه سني جوان در محلات باشد. اين گروه ، به عنوان مهمترين نيروي اجتماعي از ظرفيت هاي بالقوه و بالفعل فراوان از قبيل پويا بودن ، فعال بودن ، تخصص ، مشارکت پذيري فعال ، مولد علم و دانش و... برخوردارند. از طرفي، جوانان داراي دو دسته نياز؛ نيازهاي مادي (مسکن و محل سکونت ، امکانات و خدمات مورد نياز سکونت و...) و نيازهاي معنوي (جستجوي هويت ، نياز به استقلال ، امنيت و...) هستند و توجه به اين نيازها و فراهم کردن بستري براي تأمين آنها امري مهم و ضروري است .
برقراري ارتباط صحيح بين نيازهاي جوانان و مشخصات بافت تاريخي در محله مورد مطالعه ميتواند گام مؤثري در جهت جذب و استقرار اين گروه براي زندگي در آنجا باشد. تحقيق حاضر پس از بررسي موضوع و معرفي محدوده ي تحقيق نقاط ضعف و قوت موجود در محله شش بادگيري را شناسايي نموده و متناسب با نيازها و خواسته هاي جوانان راهبردهاي مربوط را به منظور تناسب و تطبيق اين بافت با سکونت اين گروه ارائه دهد.
٢- سؤالات تحقيق
- آيا محله شش بادگيري در بافت تاريخي يزد دچار فرسودگي است ؟
- آيا اين محله پتانسيل پذيرش جوانان را با توجه به ارزشهاي مورد پذيرش آنان براي سکونت دارد؟
- چگونه مي توان بافت محله را براي سکونت قشر جوان مناسب سازي نمود؟
٣- روش تحقيق
براي انجام تحقيق از روش توصيفي - تحليلي بهره گرفته شده و براي گردآوري داده ها از تکنيک مطالعات کتايخانه اي و اسنادي (براي بررسي موضوع ، شناخت دو متغير اصلي تحقيق يعني جوانان و بافت تاريخي محله شش بادگيري و تهيه نقشه هاي پايه ) و مطالعات ميداني بصورت تکميل پرسشنامه ، مشاهده و تهيه عکس براي شناخت مسائل و مشکلات و پتانسيل هاي محدوده پيرامون موضوع استفاده شده است .
جامعه آماري در تکميل پرسشنامه شامل کليه جوانان شهر(گروه اول : جوانان ساکن محله شش بادگيري يا ساکن بافت تاريخي و گروه دوم : جوانان ساکن خارج از بافت تاريخي) است . با توجه به حجم ١٩٦ نفري جوانان ساکن اين محله و سطح اطمينان ٩٥% بر اساس رابطه مورد استفاده ٣، حجم نمونه گروه اول ١٣٠ نفر بدست آمد. در مورد گروه دوم ، از دانشجويان دانشگاه يزد بعنوان نماينده اين گروه به تعداد٥٦٤٠ نفر استفاده و با همان سطح اطمينان ، حجم نمونه اين گروه نيز ٣٦٠ نفر بدست آمد.
٤- مرور ادبيات موضوع
٤-١-تعريف جوان و معرفي نيازهاي آنان : جوانان با داشتن همه امکانات و تواناييهاي جسماني و فکري، سعي در برنامه ريزي براي رسيدن به اهداف دراز مدت خود دارند(رباني، ١٣٨٠: ١١٤). براساس تقسيمات دبيرخانه سازمان ملل متحد گروه سني ٢٤-١٥ سال جوان ناميده ميشود(معاونت مطالعات و تحقيقات سازمان ملي جوانان ، ١٣٨٧: ٢٠). جدول شماره ١خلاصه مهمترين ويژگيها، نيازها، پتانسيل ها و سبک زندگي جوانان را پس مرور منابع متعدد نشان ميدهد:
جدول شماره ١- خلاصه اي از مهمترين ويژگيها، نيازها، پتانسيل ها و سبک زندگي جوانان
٤-٢-بافت تاريخي: فضاهايي است که قبل از سال ١٣٠٠ ه .ش شکل گرفته و به ثبت آثار ملي رسيده يا قابليت ثبت شدن را دارد و واجد ارزش فرهنگي - تاريخي باشد(حاتمينژاد وکلانتري، ١٣٨٥: ٣٠).
٣-٤-فرسودگي و شاخص هاي آن در بافت شهري: فرسودگي در اشکال گوناگون کالبدي، کارکردي، قانوني و رسمي، مکاني، زيست محيطي، ايمني، تصوير ذهني و ... قابل بروز و تعريف است . جدول شماره ٢ شاخصها و تعاريف برخي انواع فرسودگيها را بطور خلاصه نشان ميدهد.
جدول شماره ٢- انواع فرسودگي بافت تاريخي و مهمترين شاخص هاي آن
ماخذ: ١- مهندسين مشاور آرمانشهر، ج ١، ١٣٨٦: ١١-١٠)؛ ٢- سازمان مسکن و شهرسازي استان يزد. ،بيتا، ١٣-١
٤-٤-ارزشهاي بافت تاريخي : ارزش اجتماعي، ارزش فرهنگي، ارزش زيبايي شناختي، ارزش معماري، ارزش تاريخي، ارزش سياسي و اقتصادي، ارزش تنوع زيست محيطي، ارزش تداوم خاطره تاريخي(شفايي، ١٣٨٤: ٢٤) ارزش قدمت ، ارزش ندرت ، ارزش مردم شناسي، ارزش فني، محيطي، ارزش بصري منحصر به فرد بودن ، ارزش پديدار شناسي بخشي از ارزشهاي بافت تاريخي هستند(کوششگران - گلوردي، ١٣٨٧) .
٥-معرفي محدوده ي تحقيق : بافت تاريخي شهر يزد داراي هفت محله اصلي به نامهاي فهادان ، گودال مصلي، شش بادگيري، گازرگاه ، شيخداد، دولت آباد و گنبد سبز و چهل ودو زير محله است (حاتمي نژاد-کلانتري، ١٣٨٥: ١٩٧) موقعيت بافت تاريخي و محله شش بادگيري در مرکز شهر به ترتيب در تصاوير ١و٢ مشخص شده است :
تصوير ١: موقعيت محدوده ي بافت تاريخي در شهر يزد تصوير ٢: موقعيت محله شش بادگيري در شهر يزد
محله شش بادگيري در جنوب بافت تاريخي قرار دارد(تصوير٣) و توسط چهار محور اصلي سواره ؛ شامل خيابان سلمان فارسي در شمال ، خيابان دهم فروردين در جنوب ، خيابان امام خميني در غرب و بلوار بسيج در شرق ، محدود گرديده است .( تصوير٤)
تصوير ٣: موقعيت محله شش بادگيري در محدوده بافت تاريخي تصوير ٤: موقعيت محله شش بادگيري نسبت به معابر و ميادين اصلي اطراف
٦-بررسي ابعاد فرسودگي در محله شش بادگيري
٦-١فرسودگي اجتماعي
٦-١-١-ساختار سني: جمعيت هايي داراي ساخت سني سالخورده اند که نسبت افراد کمتر از پانزده سال آن ها از ١٥ تا ٢٥درصد کل جمعيت را تشکيل دهد و نسبت افراد شصت ساله به بالا معمولاً از دوازده درصد کل تجاوز نمايد(زنجاني، ١٣٦٩: ٤٧). در محله شش بادگيري ٢٥.٧٦% را افراد کمتر از ١٥ سال و ١٢.٦٩% را افراد ٦٠ سال به بالا تشکيل ميدهد. لذا، از نظر جمعيتي داراي ساخت سني سالخورده است (جدول ٣). تصوير شماره ٥توزيع فرسودگي جمعيتي را در اين محله نشان ميدهد.
تصوير شماره ٥: فرسودگي جمعيتي در محله شش بادگيري
جدول شماره ٣-درصد فراواني جمعيت گروه هاي عمده سني در محله شش بادگيري
(ماخذ: مهندسين مشاور آرمانشهر، ١٣٨٨)
٦-١-٢-مهاجرت : بر مبناي نتايج پرسشنامه ها، درمحله شش بادگيري ٣٤ درصد ساکنين را مهاجرين تشکيل ميدهند. در ميان ساکنين بومي بويژه قشر جوان تمايل به مهاجرت شديد است . ٧٣ درصد ساکنين بومي که ٦٥ درصد اين رقم را جوانان تشکيل مي دهند، تمايل به مهاجرت دارند.
٦-١-٣-امنيت : آرامش از نيازهاي اساسي بشر است و يکي از فاکتورهاي مهم آن امنيت مي باشد. ساکنين محله به دليل حضور مهاجران و تعدد واحدهاي مخروبه و متروکه که محل تجمع معتادان و بزهکاران شده ، محله را ناامن ميدانند. از نظر ١٧٪ اهالي مهمترين مشکل محله عدم امنيت است . ٤٥٪ اهالي به همسايگان خود اعتماد ندارند و با آنها در ارتباط نيستد و دليل آنرا مهاجر و غيربومي بودن آنها برميشمارند. بر مبناي تئوري جرم خيزي تخليه بافت از جمعيت بومي و جايگزيني مهاجران ، نظارت اجتماعي را کاهش و ميزان جرم و جنايت را افزايش ميدهد. بدين ترتيب ، محله شش بادگيري با پديده فرسودگي اجتماعي روبروست .
جمع بندي نتايج پرسشنامه ها نشان ميدهد؛ عوامل فرسودگي جمعيتي در محله شش بادگيري به ترتيب ، عدم تشخص بافت (حضور مهاجران غير بومي)، فرسودگي کالبدي، مشکلات امنيتي و بهداشتي، فرسودگي اقتصادي و در نهايت فرسودگي کارکردي است .
٦-٢-فرسودگي اقتصادي
٦-٢-١-قيمت زمين : بررسي ارزش زمين و مسکن در محله شش بادگيري نشان از پايين بودن قيمت مسکن نسبت به ساير نقاط شهر و تفاوت محسوس قيمت بين بخش هاي مياني بافت و لبه هاي تجاري، دارد(تصوير شماره ٦). در بخش هاي مياني محله قيمت اندک و بين ٥٠ تا ٣٠٠ هزار تومان است ، در حالي قيمت در بخش هاي لبه وآپارتمان هاي شرکت نفت و کوچه برخوردار بيشتر است (بين ٥٠٠ هزار تا ٢٠ميليون تومان ). همچنين ، بنا به اظهار مشاورين املاک قيمت زمين هاي محله در شرايط فعلي (با توجه به فرسودگي کالبدي) ارزش افزوده نيز ندارد و تغييرات آن در بستر زمان بسيار محدود و ناچيز است .
تصوير شماره ٦: توزيع قيمت زمين در محله شش بادگيري بر اساس نتايج مصاحبه با مشاورين املاک همجوار محله
