دانلود مقاله هدایت و رهبری در قرآن و نهج البلاغه

بخشی از مقاله

بسمه تعالي
مقدمه:
اين تحقيق با عنوان هدايت و رهبري در قرآن و نهج البلاغه انجام گرديده است. ابتدا با مراجعه به منابع مختلف كه فهرست آنها در اين تحقيق آمده است معني لغوي هدايت از ديدگاههاي مختلف طرح و آنگاه معناي هدايت در قرآن مورد بررسي قرار گرفت. لازم به ذكر است در قرآن هدايت با سي و يك تعبير خاص بكار رفته است كه در اين تحقيق به اين معاني پرداخته شده است. براي آگاهي از وجوه هدايت در نهج البلاغه با مراجعه به كتاب مزبور 10 خطبه و 2 حكمت و 1 نامه در زمينه هدايت مورد بررسي قرار گرفت. همچنين فهرست آياتي از قرآن كه در آنها وجوه مختلف هدايت بيان شده است ضميمه گرديده است.

1-1- معاني لغوي هدايت:
هدايت در لغت به معني ارشاد و راهنمايي از روي لطف و خيرخواهي است. (1) صاحب مجمع البحرين مي گويد: «هدايت در لغت به معني ارشاد و دلالت بر شيء است.». (2)
راغب اصفهاني دربارة معني هدي مي گويد: «هدي در لغت به معني دلالت و راهنمايي از روي لطف است». (3)
دربارة معني هدايت در معجم مقاييس اللغه و در معجم الوسيط آمده:

“هدايت، عبارت از راهنمايي از روي لطف است، بگونه اي كه رساننده به مطلوب و مقصود باشد”. (4)
همچنين دربارة معني لغوي هدايت، گفته شد: «هدايت، يعني به نرمي كسي را به خواسته‌اش راهنمايي كردن». (5)
صاحب تبيان نيز، هدايت را به معني راهنمايي به راه رشد مي داند. (6)
در تفسير المحقق درباره معناي لغوي هدايت چنين آمده:
«هدايت در لغت به معني راهنمايي كردن است و هَذي، هُدي و هديه، مصدر هدي يهدي است كه به معني ارشاد و ضد گمراهي است و به معني دلالت، دعوت، بيان و تعريف نيز
مي‌آيد». (7)

1-1-1- معناي اصطلاحي هدايت:
معناي اصطلاحي هدايت، عبارت است از دلالت بسوي حق و ارائه طريق و ارشاد بسوي حقيقت چنانكه قرآن كريم، در آيات زير، همين معنا را بيان مي فرمايد:
“ ان علينا للهدي ”.
“ و انك لتهدي الي صراط مستقيم ”.
“ ان هذا القرآن يهدي للتي هي اقوم ”.
“ قل الله يهدي للحق ”. (8)

صاحب كشاف نيز دربارة معناي اصطلاحي هدايت مي گويد:
«هدايت عبارت است از ارائه طريق و افاقة قوايي كه شخص بتواند بوسيلة آن، مصالح خود را دريابد، و يا عبارت است از نصب ادله‌اي كه بوسيلة آن حق را از ناحق جدا كند، و يا ارسال رسل و انزال كتب باشد، چنانكه خداوند مي فرمايد “وجعلنا منهم ائمه يهدون بامرنا” و يا كشف سرائر از دلها باشد كه مخصوص انبياء و اولياء است. چنانكه مي فرمايد: “لنهدينهم سبلنا”. (9)

ملاصدرا در مقام بيان معني هدايت گويد:
«فالخلق هو اعطاء الكمال الاول والهداية هي افادة كمال الثاني».
آفرينش موجودات، اعطاي كمال اول است و هدايت، عبارت از اعطاي كمال دوم به موجودات است، زيرا خداوند ابتدا بندگان را آفريد و سپس آنها را به راه راست و طريق سعادت، هدايت نمود. چنانكه مي فرمايد:
“ربنا الذي اعطي كل شيء خلقه ثم هدي”.
و با لجمله، هدايت عبارت از سوق دادن اشياء است بطرف كمال دوم آنها و كمال دوم، كمالي است كه موجودات در اصل وجود، نيازي بدان ندارند و در بقاء نيز احتياجي بدان
ندارند. (10)

1-2- وجوه هدايت در قرآن:
براي هدايت و مشتقات آن در قرآن، وجوه و معاني مختلف بيان گرديده، كه براي پي بردن به معاني مزبور، به ذكر آن مي پردازيم:
1- هدي به معني قرآن ، چنانكه در سورة اسراء آية 9 فرمايد:
“و مامنع الناس ان يومنوا اذجاء هم الهدي”
در سورة كهف آية 55 نيز فرمايد:
“و ما منع الناس ان يومنوا اذجاء هم الهدي”
و در آية 23 سورة نجم نيز فرمايد:

“و لقد جاءهم من ربهم الهدي”
و در آية 13 سورة جن نيز فرمايد:
“و انا سمعنا الهدي آمنابه” (11)

2- هدي به معني دين (بمعناي اخص):
مانند آية 120 سورة بقره كه مي فرمايد:
“قل ان هدي الله هوالهدي”
ترجمه: بگو همانا دين، همان دين خدا، يعني اسلام است.
و در سورة حج آية 67 نيز مي فرمايد: « فلاينا زعنك في الامر وادع الي ربك انك لعلي هدي مستقيم » يعني لعلي دين مستقيم.
هدايت بدين معني، در قرآن بسيار است (12)
3- هدي به معني ايمان، مانند آية 13 سورة كهف:

“ انهم فتيه آمنوا بربهم وزدنا هم هدي”
ترجمه: همانا آنان، جواناني هستند كه به پروردگارشان ايمان آوردند و خداوند بر ايمانشان افزود.
در سورة مريم آية 76 نيز فرمايد:
“و يزيد الله الذين اهتدوا هدي”.
يعني: خداوند ايمان كساني را كه قبول ايمان نموده اند، زيادتر مي كند.

در سورة سبا آية 32 نيز مي فرمايد:
“ انحن صددناكم عن الهدي بعد اذجاء كم”.
ترجمه: آيا ما (مستكبرين)، شما (مستضعفين) را از ايمان منع نموديم، بعد از آنكه از جانب خدا آمد.
و در سورة زخرف آية 49 فرمايد:
“ ادع ربك بما عهد عندك اننا لمهتدون”.
كه مهتدون به معني مومنون است.

ترجمه: بخوان اي ساحر از خداي خودت تعهدي را كه با تو دارد (كه عذاب را از ما بردارد) در اينصورت، ما از ايمان آورندگانيم. (13)
4- هدي به معني توحيد :
چنانكه در سورة فتح آية 28 فرمايد: “هوالذي ارسل رسوله بالهدي و دين الحق” يعني اوست خدايي كه رسول خود را با توحيد و دين حق فرستاد.
نظير اين آيه، در سورة توبه آية 33 و در سورة صف، آية 9 نيز آمده است.
در سورة قصص، آيه 57 نيز فرمايد:

“و قالوا ان نتبع الهدي معك نتخطف من ارضنا”
كه هدي به معني توحيد است. (14)
ترجمه: (مردم مكه به رسول خدا) گفتند: اگر ما همراه تو، توحيد را پيروي كنيم، ما را از سرزمين خودمان بيرون مي كنند.
5- هدي به معني سنت و روش :
چنانكه در سورة انعام آية 90 فرمايد:
“ اولئك الذين هدي الله فبهديهم اقتده”.

در اين آيه، خداوند به پيامبرش مي فرمايد: پيش از تو نيز، پيامبران ديگري بودند كه به وظيفة خود عمل نمودند، خداوند نيز، آنان را در مسير خويش هدايت فرمود. پس تو هم به سنت و روش آنان اقتداء كن و مانند آنان، بر آزار دشمنان و تكذيب آنان صبر كن.
در سورة زخرف آية 22 نيز فرمايد: “ انا وجدنا آباءنا علي امه و انا علي آثارهم مهتدون” يعني: علي آثارهم مستنون بسنتهم.
ترجمه: ما پدران خود را بر عقايد و آييني يافتيم، و البته ما هم از سنتها و روشهاي آنان پيروي مي كنيم. (15)
6- هدي به معني پيامبران و كتابهاي آسماني :
چنانكه در آية 38 بقره فرمايد:

“ افما يا تيكم مني هدي فمن تبع هداي فلاخوف عليهم ولا هم يحزنون”.
يعني: هنگاميكه از جانب من، پيامبران و كتابهاي آسماني آمدند، پس هر كس از كتب و رسل من پيروي كند، خوف و اندوهي براي او نخواهد بود.
نظير اين معني در سورة طه آية 123 نيز آمده است. (16)
7- هدي به معني راه نمودن و راهنمايي در دين :
چنانكه در آية 10 طه فرمايد: “ اواجد علي النار هدي”
كه مقصود، راه يابي از طريق پيدا كردن آتش است.

و نيز در سورة قصص آية 22 فرمايد:
“ قال عسي ربي اين يهديني سواء السبيل”
كه يهديني به معناي پر شدني است.
و در سورة ص آية 2 فرمايد: “و اهدنا الي سواء الصراط”.
كه در اين آيه اهدنا به معني ارشدنا است.

8- هدي به معني راه نمودن به حجت و برهان :
چنانكه در سورة بقره آية 285 فرمايد: “والله لايهدي القوم الظالمين”.
يعني لا يهديهم الي الحجه . و در سورة آل عمران آية 86 نيز نظير اين آيه، آمده. هدايت بدين معنا، در قرآن مجيد، فراوان است. (17)
9- هدي به معني بيان:

مانند آية 5 سورة بقره كه مي فرمايد: “ اولئك علي هدي من ربهم”. يعني علي بياناً من ربهم و در آية 100 سورة اعراف فرمايد: “ اولم يهدلهم” يعني: اولم يبين لهم.
و در آية 17 سورة فصلت نيز مي فرمايد: “و اما ثمود فهدينا هم” يعني: بينا لهم.
و در سورة انسان آية 3 فرمايد: “ انا هديناه السبيل” يعني: انا بينا له السبيل.
هدي بدين معنا، در قرآن بسيار است. (18)

10- هدي به معني شناختن و معرفت :
چنانكه در آية 16 سورة نحل فرمايد: “و علامات و بالنجم هم يهتدون”. كه يهتدون به معناي يعرفون الطرق است. يعني: بوسيلة ستارگان، راهها را مي شناسند.
در آية 82 طه نيز مي فرمايد: “و اني لغفار، لمن تاب و آمن و عمل صالحاً‌ ثم اهتدي”.
ترجمه: همانا من، بسيار آمرزنده ام، براي كسيكه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، سپس (حق) را بشناسد.
در سورة انبياء آية 31 نيز فرمايد: “و جعلنا فيها فجاجاً سبلا لعلهم يهتدون”.
يهتدون در اين آيه نيز، به معناي يعرفون است.

ترجمه: و قرار داديم در آن (زمين) راههاي فراخ و پيدا، شايد كه ايشان (راه درست) را بشناسد.
در سورة نحل آية 41 نيز فرمايد: “ننظرا تهتدي ام تكون من الذين لايهتدون”
ترجمه: (سليمان گفت تخت بلقيس را برايش ناشناس كنيد) تا بنگريم كه وي، سرير خود را مي شناسد يا توانايي شناسايي نخواهد داشت.
هدايت به اين معني در قرآن، بسيار است. (19)

11- هدي به معني خواندن :
چنانكه در آية 159 اعراف مي فرمايد: “و من قوم موسي امة يهدون بالحق”.
يهدون در اينجا به معني يدعون است.
ترجمه: و جماعتي از قوم موسي، مردم را به دين حق فرا مي خواندند.
در سورة رعد آية 7 نيز فرمايد: “ انما انت منذر، و لكل قوم هاد”.
ترجمه: براي هر قومي، دعوت كننده و خواننده اي هست، كه هاد به معني داع است. در سورة بني اسرائيل آية 9 فرمايد: “ان هذا القرآن يهدي للتي هي اقوم”.
در اين آيه نيز يهدي به معني يدعوا است.
در سورة انبياء آية 73 مي فرمايد: “و جعلنا هم ائمه يهدون بامرنا”.
ترجمه: و ما فرزندان ابراهيم را، پيشواياني قرار داديم كه مردم را به فرمان ما فرا مي خوانند.
در آية 30 احقاف نيز فرمايد: “مصدقاً لما بين يديه يهدي الي الحق”.
كه در اين آيه نيز، يهدي به معني يدعوا است.
همچنين در آية 2 سوره جن فرمايد: “يهدي الي الرشد فامنا به”.

ترجمه: (قرآن) به رشد و ترقي مي خواند و ما بدان گرويده ايم. (20)
12- هدي به معني امر و فرمودن :
چنانكه در سورة بقره آية 159 فرمايد:
“ ان الذين يكتمون ما انزلنا من البينات و الهدي ”.
ترجمه: همانا كسانيكه كتمان مي كنند آنچه را كه از بينات و امر و فرمودة محمد (ص) نازل كرديم.

در سورة محمد آية 25 فرمايد:
“ ان الذين ارتدوا علي ادبارهم من بعدما تبين لهم الهدي ”.
كه هدي در اينجا نيز به معني امر محمد (ص) است.(21)
13- هدي به معني رسالت حضرت محمد (ص) :

بعضي از مفسرين، هدي را در آيات 159 بقره، 25 و 32 محمد، به معناي رسالت حضرت محمد (ص) معنا نمده اند (22). چنانكه در مورد آية 159 بقره مي گويند:
“ ان الذين يكتمون ما انزلنا من البينات و الهدي”.
يعني: آن گروه از اهل كتاب كه آيات واضحه اي را كه دربارة حقانيت پيامبر اسلام است، كتمان مي كنند.
و در ترجمة آية 32 محمد مي گويند: “و شاقو الرسول من بعد ماتبين لهم الهدي”.
آنان كه پس از روشن شدن حقانيت حضرت محمد (ص) با زبا او از در مخالفت در
آمدند.
14- هدي به معني الهام دادن :

چنانكه در آية 50 سورة طه مي فرمايد: “ربنا الذي اعطي كل شيء خلقه ثم هدي”.
ترجمه: پروردگار ما كسي است كه به همة موجودات، هستي بخشيده و سپس راه تكامل و رشد را به آنان الهام نموده است.
در سورة اعلي آية 3 نيز فرمايد: “و الذي قدر فهدي”.
ترجمه: پروردگاري كه هر موجودي را قدر و اندازه اي داد و راه تكامل و رشد را به وي الهام نمود. (23)
15- هدي به معناي ثابت گردانيدن و برجاي داشتن :
چنانكه در آية 6 سورة فاتحه فرمايد: “ اهدنا الصراط المستقيم”. يعني ثبتنا علي طريق الاسلام. (24)
16- هدي به معني توبه كردن :
مانند آية 156 سورة اعراف كه مي فرمايد:

“ انا هدنا اليك” يعني تبنا اليك. (25)
17- هدي به معني به صلاح آوردن :
مانند آية 52 يوسف كه مي فرمايد: “ ان الله لايهدي كيدا الخائنين”.
ترجمه: همانا خداوند، حيلة خيانتكاران را اصلاح نمي كند.

لايهدي در اين آيه به معني لايصلح است. (26)
18- هدي به معني بازگشت خواستن :
مانند آية 157 بقره كه مي فرمايد: “ اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمه و اولئك هم المهتدون”.
مهتدون در اين آيه، يعني كسانيكه خواهان بازگشت و رجوع بسوي خدا هستند. (27)
19- هدي به معني بازگشتن از ارتكاب به گناه و معصيت :
مانند آية 11 سوره تغابن كه مي فرمايد: “ما اصاب من مصيبه الاباذن الله و من يومن بالله
يهد قلبه”.

يعني: هر كس (از صميم دل) به خدا ايمان آورد، خداوند قلب او را از ارتكاب به گناه و نافرماني، باز مي دارد. (28)
20- هدي به معني تورات :
مانند آية 23 سورة سجده كه مي فرمايد: “و جعلناه هدي لنبي اسرائيل”.
يعني: ما تورات را براي بني اسرائيل، وسيلة هدايت قرار داديم.
و در سورة مومن، آية 53 نيز فرمايد: “و لقد آتينا موسي الهدي و اورثنا بني اسرائيل الكتاب”.
كه در اين آيه نيز هدي به معني تورات است. (29)
21- هدي به معني لطف و زيادي الطاف :

يعني خداوند تعالي مكلف را به لطف خويش، به طاعت مشغول مي دارد و از گناهان دور مي نمايد. چنانكه در آية 17 سورة محمد مي فرمايد:
“و الذين اهتدوا زادهم هدي”. يعني: كسانيكه قبول هدايت كردند، لطف خود را بر آنان زياد نموديم.
البته براي هدي در اين آيه، علاوه بر لطف، معناي توفيق هم نموده اند و در آية 13 كهف نيز مي فرمايد: “و زدنا هم هدي”. يعني: و ما لطف خود را براي آنان زياد كرديم.
در اين آيه نيز خداوند، لطف خود را نسبت به اصحاب كهف، بازگو مي كند. البته لطف زياد خداوند، تنها شامل حال مومنان مي گردد و كافران از آنان بهره اي نخواهند برد. (30)
22- هدي به معني ثواب و پاداش :
مانند آية 5 سورة محمد كه مي فرمايد:

“والذين قتلوا في سبيل الله فلن يضل اعمالهم سيهديم و يصلح بالهم”.
يعني: كسانيكه در راه خدا كشته شدند، هرگز اعمالشان تباه نمي شود و بزودي خداوند به آنان، پاداش و ثواب، عطا مي كند.
در سورة يونس، آية 9 نيز مي فرمايد:

“ ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات يهديهم ربهم بايمانهم”.
يعني: همانا كسانيكه ايمان آورده، اعمال صالحه انجام دادند، خداوند بخاطر ايمانشان، به آنها ثواب عطا مي كند. (31)
23- هدي به معني ارشاد و سوق دادن به خلود و جاودانگي در بهشت :
مانند آية 16 سورة مائده كه مي فرمايد: “و يهديهم الي صراط مستقيم”.
يعني: آنان را بسوي بهشت جاودان، سوق مي دهد.
در آية 13 سجده فرمايد: “و لوشئنا لاتينا هم كل نفس هديها”.
يعني: اگر مي خواستيد (به مشيت ازلي خود)، هر نفسي را به كمال هدايت، يعني بهشت، مي‌رسانديم. (32)
24- هدي به معني حكم و تسميه ( نام نهادن )
مانند آية 88 نساء كه مي فرمايد: “ اتريدون ان تهدوا من اضل الله”.
ترجمه: آيا مي خواهيد كسي را كه خدا گمراه كرده، هدايت شده بناميد.
و در آية 97 سورة اسراء مي فرمايد: “من يهد الله فهوالمهتد”.
يعني كسي را كه خداوند، حكم به هدايتش نمايد، مستحق هدايت است و مهتدي ناميده مي‌شود. (33)
25- هدي به معني فوز و نجات :
مانند آية 21 سورة ابراهيم: “و قالوا لوهدينا الله لهديناكم”.
ترجمه: (مستكبرين به مستضعفين) گفتند: اگر خداوند ما را نجات مي داد، ما هم شما را نجات مي داديم. (34)
26- هدي به معني دعاء و دعوت :

مانند آية 52 سورة شوري كه مي فرمايد: “و انك لتهدي الي صراط مستقيم”.
ترجمه: همانا تو (اي پيامبر)، به صراط مستقيم و راه راست، دعوت مي كني.
در اين آيه، هدايت به معني دعوت است، چون كه هدايت از ناحية رسول خدا (ص) چيزي جز دعوت نخواهد بود.
در آية 155 سورة اعراف مي فرمايد: “و تهدي من تشاء و انت ولينا”.

ترجمه: موسي گفت: دعوت مي كني هر كس را كه بخواهي و تويي مولي و بزرگ ما. (35)
27- هدي به معني توفيق :
خداوند بعنوان پاداش ايمان، توفيق خويش را براي سعادتمندي و رستگاري، شامل حال مومنين مي كند. چنانكه در آية 56 قصص مي فرمايد:

“ انك لاتهدي من احببت و لكن يهدي من يشاء”.
يعني: تو اي پيامبر، توفيق نمي دهي به هر كسي كه دوست داشته باشي ولي خداوند به هر كس بخواهد، توفيق مي دهد. (36)
هدايت بدين معنا، در قرآن فراوان است. صاحب كشف الاسرار مي گويد:
“در 236 جا در قرآن، هدايت به معناي دعا و دعوت و توفيق آمده است”. (37)

28- هدي به معني امر به معروف و نهي از منكر :
مانند آية 105 سورة مائده كه مي فرمايد:
“يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لايضركم من ضل اذا هتديتم”.
يعني: اي مؤمنين مراقب نفسهايتان باشيد، هرگاه شما امر به معروف و نهي از منكر كنيد، كسي كه امر و نهي را نپذيرد، نمي تواند به شما ضرر برساند:
در سرتاسر قرآن، تنها در همين آبه، هدي به معني امر به معروف و نهي از منكر است. (38) علامه طباطبايي نيز معتقدند، هدايت در اين آيه، به معناي امر به معروف و نهي از منكر است. لكن خداوند در اين آيه، به مومنين هم هشدار مي دهد كه مبادا با امر به معروف و نهي از منكر نمودن ديگران، خود را فراموش كنند و رفته رفته گمراه شوند، بلكه بايد مراقب نفس خودشان هم
باشند. (39)