دانلود مقاله بررسی وتبیین شاخصه های موثر در مکانیابی مساجد

بخشی از مقاله

چکیده

مسجد یکی ازعناصر مهم وتاًثیر گذار در شهرهای اسلامی است ،در طول تاریخ شکل گیری شهرهای اسلامی مساجد همواره به عنوان فضاهای عمومی مهم و مردمی دارای عملکردهای متعدد اجتماعی ،اقتصادی،سیاسی وکالبدی بوده ودر شکل گیری شهر اسلامی نقش محوری داشته است . مساجد،پایگاه اصلی مذهب در جامعه به شمار می رود از این رو نقش مساجد در شکل گیری وروند توسعه شهری بسیار پررنگ است که با بررسی آن می توان تاًثیر آن و جایگاه فرهنگی در توسعه اجتماعی رابه دست آورد مساجد علاوه بر اینکه مکانی معنوی- عبادی و جایگاهی برای تقرب به سوی خداوند هستند، در طول تاریخ، نقش بسیار مهمی در ایجاد، پرورش و تقویت سرمایه های اجتماعی(وحدت و یکپارچگی عمومی) داشته و پایگاهی مردمی، سنگری مقاوم و دژی مستحکم برای مبارزه علیه دشمنان، بشمار آمده و به عنوان عنصری بازدارنده جهت دست یابی به اهداف شومشان مطرح می باشد.برای آن که مسجد بتواند جایگاه حقیقی خود را در جامعه محقق سازد، لازم است دو دسته کارکرد را به صورت همزمان تأمین نمایند: 1- کارکردهای آیینی -2 کارکردهای فرهنگی- اجتماعی؛ بسیاری از فعالیت ها به صورت همزمان هر دو کارکرد در بردارند، برآیند این دو کارکرد زمینه ساز اقبال عمومی و استقبال مردم از مساجداست، موضوعی که نوعی سرزندگی و شادابی معنوی را به همراه می آورد. مدل مکان یابی این تحقیق استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)است که برای دست یابی به بهترین مکان از لحاظ دفاعی در بین مکان های پیشنهادی اولیه، مورد استفاده قرار می گیرد. نتایج حاکی است که 20 معیار اصلی، ذیل چهار گروه معیارهای جمعیتی، مذهبی، شهرسازی و اجتماعی قابل طرح است. در زمینه گروه معیارها به ترتیب معیارهای مذهبی و شهرسازی از درجه اهمیت بیشتری برخوردار شد. شعاع دسترسی، تراکم جمعیت و دسترسی آسان به عنوان مهمترین معیارها در مکانیابی مساجد اولویت بندی شد.

کلید واژه ها: مسجد، مکان یابی مساجد، ، شهرسازی و مسجدسازی، مدیریت اسلامی و مساجد، شیوهAHP ، مدیریت شهری ومسجدسازی.

مقدمه :

طراحی مسجد از زمره طرح های سهل و ممتنع معماری محسوب می شود. سهل از آن بابت که فاقد ارتباطات فضایی پیچیده است و ممتنع به دلیل آن که پاسخگویی به زیبایی محسوس و معقول آن تعمق بسیار طلب کرده و تفحص در حوزه های مختلف علوم و معارف را ضروری می سازد. همچنین آشنایی با سیر تحول مکان یابی مساجد در شهرهای ایران و نقش مسجد در شکل گیری و تحول بافت شهری در دوره های مختلف تاریخی، نهایتا به توصیه های کلی برای مکان یابی مسجد در بافت شهری امروز منتهی می شود. نخست اینکه در مساجد مردم وکلاً انسا ن ها در صدر اهمیت اند و نه ابزا رها و اشیاء. دوم اینکه کاربران مسجد نه طبقه ای خاص یا ساکنین منطق ها ی خاص، که همه مردم حتی غیرمسلمانانی که خواهان آشنایی با اسلام هستند می توانند باشند. : پیامبراکرم (ص) فرمودند:»هرگاه دیدید که قرآن ها، جامه ای زیبا بر تن کرده اند و مساجد زینت یافته اند و منار ه ها قد برافراشته اند و قرآن با ساز و آواز خوانده می شود و مسجدها گذرگاه قرار گرفته اند، مؤمن در آن روزگار از گوگرد سرخ کمیاب ترخواهد بود. آری مساجد آذین بندی و جسمشان پاکیزه ؛ لیکن دل هایشان از مردار بدبوتر است)«محمد ی ر ی شهری،(53 :1386 از آنجا که هیچ گونه برنامه ریزی سازمان یافته در ایجاد مساجد وجود ندارد، مساجد در همه جا به طور متعادل و منطقی توسعه نمی یابد (عباسی حسینی، ( 1366 و مسائلی از قبیل تراکم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و سازهای شهری و نبود طراحی و برنامه ریزی مناسب باعث شده است که به موقعیت و ساخت مساجد کمتر توجه شود (محمدی،(3 :1383 به طوری که با توجه به نگرش سوداگرایانه به زمین، زمینهای اختصاص یافته به مساجد اکثراً موقعیت و سطح مناسبی ندارد (نقی زاده،.(195: 1387 بنابراین قبل از ساختن مسجد در هر مکان، باید تمام جوانب آن

را در نظر گرفت تا مسجد در بهترین مکان ممکن ساخته شود. شناسایی معیارهای مکانیابی مساجد اولین گام در این مسیر است. در این تحقیق تلاش شده است تا پس از شناسایی معیارها و زیر معیارهای مؤثر بر مکانیابی مساجد، وزن هرکدام از آنها مشخص شود تا اولویت آنها در مکانیابی مساجد مشخص گردد. به طور کلی این تحقیق در صدد پاسخگویی به این سؤالات است: -1 معیارهای مکانیابی مساجد کدام است؟- 2 اهمیت و وزن هر یک از این معیارها نسبت به یکدیگر کدام است؟هدف این پژوهش، شناسایی و رتبه بندی معیارهای مکا نیابی مساجد است. در این پژوهش معیارهای مکانیابی مساجد از طریق مطالعات کتابخانه ای و مصاحبه با خبرگان مسجد شناسایی و دسته بندی شده، و سپس با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی به وزندهی معیارها پرداخته شده است. در ابتدای تأسیس مسجد، این مکان مقدس فقط مختص فعالیتهای عبادی و مکانی برای اقامه نماز نبود و مساجد علاوه بر کارهای عبادی، کارکردهای فراوان دیگری نیز داشت (فرهنگ مسجد، :1385 .(215 نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی به گونهای بوده که همواره در این مکانهای مقدس، فعالیتهایی از قبیل امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، علمی و قضایی نیز صورت می گرفته، و این امر نشاندهنده تأثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعی مسلمانان است(همتی،.(163 :1384 به طور خلاصه میتوان گفت آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام به دست میآید، جامعیت مسجد در همه زمینههای عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی،قضایی و ... است (فجری، .(103 :1386 در دوران انقلاب اسلامی نیز مساجد نقش بسیار مهم وسرنوشتسازی را بر عهده داشت، به طوری که در این مقطع زمانی از مساجد به عنوان مراکزنیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی یاد میشود (رضایی،146 :1382 تا.(148

اهداف پژوهش

الف- با توجه به ماهیت اسلام و لزوم معرفی همه جانبه آن و به منظور ترویج امر بنیادی اقامه نماز، خصوصا نماز جماعت و نیز از آنجا که با اهمیت ترین وجه کاربردی مسجد در درجه اول، محلی برای عبادت و سپس به عنوان پایگاهی جهت وحدت مسلمین و نمایش روح یکپارچگی و نیز به عنوان پایگاه جهاد فکری و تعلیم معارف اسلامی بوده است، طرح و اجرای مساجد با کیفیت معماری مناسب و یا اصلاح مساجد موجود در جهت ترغیب شرکت نمازگزاران در برنامه اقامه نماز و سایر مراسم عبادی از اهمیت زیادی برخوردار است.

ب- در حالی که ما در کشور، میراث غنی هزار و چهارصد سال داشته ایم، متاسفانه در دهه های اخیر، این سنت مقدس مخدوش شده، به طوری که نمونه های قابل توجه بسیار نادر است و مصادیق کم ارزش و گاه غیرقابل دفاع در مساجدی که جدیدا احداث شده اند، کم نیست.

ج- در برخی از نمونه های خصوصا متأخر، مصادیقی وجود دارند که گواه بی اطلاعی طراح و معمار طرح از بعضی از مقدمات ظاهر بدیهی و به اصطلاح محکمات طرح مسجد می باشند و لازم است در این زمینه تلاش شود.

د- با تدوین توصیه هایی جهت طراحی مساجد، معماری های مناسبی برای سنجش و ارزیابی طرح ها و ساختمان های موجود مسجد و احیانا اصلاح آنها نیز در دست اجرا خواهد گرفت، چرا که ملاک های تعیین شده، جهت طراحی مسجد در قوانین شهرداری، بسیار ناچیز است و نمی تواند جوابگوی نیاز واقعی مهندسان و طراحان باشد.

و- طبقه بندی مساجد: مساجد میان راهی، مساجد سر کوچه، مساجد محله ای، مساجد شهری و مساجد خاص.

مکانیابی مساجد در بخش های توسعه شهری

با توجه به اینکه توسعه شهری دارای ساختار محله ، کلان محله ( ناحیه شهری ) و منطقه شهری می باشند دستگاه تهیه کننده طرحهای توسعه شهری مکلف است در ساختار هر یک از مراکز محلات یک مسجد محله ای در کنار سایر کاربریها و خدمات محله ای پیش بینی شده ، مکانیابی ومنظور نمایند. بدیهی است در چنین ساختاری مرکز محله ارتباط مستقیم با ساختار کلان محله ( ناحیه شهری )خواهد داشت . برای مراکز کلان محله ها ( نحیه های شهری ) و مراکز مناطق نیز دستگاه تهیه کننده طرحهای توسعه شهری مکلف به پیش بینی مکان احداث مساجد کلان محله ای ( ناحیه شهری ) و منطقه ای متناسب با ساختار سلسله مراتبی شهری خواهند بود .

مکانیابی مساجد در شهرهای جدید

دستگاه تهیه کننده طرحهای جامع و تفصیلی شهرهای جدید مکلف به مکانیابی مسجد جامع شهرمتناسب با سرانه مورد نیاز جمعیت افق طرح و در مرکز ساختار اصلی شهر است . ضمن آنکه مکانیابی مساجد محله ای ، کلان محله ای ( ناحیه شهری ) منطقه شهری نیز تکلیف دستگاه تهیه کننده طرح جامع و تفصیلی شهر جدید همانند موارد مذکور در بند یک این مصوبه (مکانیابی مسجد در بخش های توسعه شهری ) می باشد .

معیارهای مکانیابی مساجد

پس از شکل گیری زندگی اجتماعی، رقابت بر سر استقرار مناسب تسهیلات (اعم از مراکز تولیدی، خدماتی، آتشنشانی، اورژانس و ...) به طوری که حتی الامکان، نیازهای افراد جامعه را براورده کند، مطرح شد و بتدریج با افزایش پیچیدگی در چگونگی زندگی و ساختار جامعه بشری، مسئله ای تحت عنوان مکانیابی شکل گرفت. مکانیابی، انتخاب مکان برای یک یا چند مرکز به روشی است که هدفی خاص را بهینه کند. این هدف میتواند هزینه حمل و نقل، عرضه خدمات عادلانه به مشتریان و

... باشد (درزنر، .( 1995 یکی از الزامات مکانیابی، شناسایی و استفاده از ، معیارهای مناسب و متناسب با شرایط و ویژگیهای کاربریهای متفاوت است. در این پژوهش معیارهای مکانیابی مساجد به صورت استقرایی و با توجه به ادبیات علمی وگزاره های دینی و هم چنین نظر خبرگان در چهار گروه دسته بندی شده است. معیارهای مذهبی، معیارهای شهرسازی، معیارهای اجتماعی و معیارهای کمی که در این پژوهش از آن به عنوان معیارهای جمعیتی نام برده شده است. این معیارها در نگاره زیر نشان داده شده است:

معیارهای مکان یابی مساجد
جمعیتی مذهبی شهرسازی اجتماعی
شعاع پاک باشد. مرکزیت توسعه آینده جمع گرایی
دسترسی شهر
تراکم شبهه ناک ترکیب
جمعیت نباشد. دسترسی آسان عوارض طبیعی اجتماعی
جمعیت
میزان رشد قبرستان تناسب با شاخص بودن شأنیت
جمعیت نباشد. کاربریها
راه و گذرگاه نزدیکی به رعایت پدافند شغل غالب
نباشد. نیازهای مردم غیرعامل مردم
غصبی نباشد.
نگاره -1 معیارهای مکانیابی مساجد

در ادامه به توضیح مختصر این معیارها پرداخته می شود.

-معیارهای جمعیتی

میزان رشد جمعیت: یکی از مسائل مهمی که درباره مسجد باید مد نظر قرار داد، توجه به این نکته است که مسجد علاوه بر اینکه باید جوابگوی جمعیت فعلی باشد، باید بتواند نیازهای آینده جامعه اسلامی را نیز برآورده کند. این امر باید هم درمکانیابی و تعیین فاصله بین مساجد و هم درتعیین ظرفیت مساجد رعایت شود.

جمعیت (تراکم نفر در هکتار): یکی از معیارهایی که تعیین مکان مسجد را تحت تأثیر قرارمی دهد، تراکم جمعیت است به گونه ای که مسجد باید در پر تراکم ترین مکان منطقه ساخته شود. علاوه بر این جمعیت، ممکن است شعاع عملکرد را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

شعاع دسترسی: درجه مطلوب بودن دسترسی به مسجدبا توجه به حوزه تقریبی تعریف می شودکه هرمسجد برای ساکنان آن بنا می گردد(نقی زاده،.(359- 357 :1387 تأمین دسترسی آسان، مطلوب و ایمن به مسجد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که درمکانیابی مساجد باید به آن توجه شود.

-معیارهای اجتماعی

قبل از تصمیم گیری درباره تعیین مکان مسجد و تعیین شعاع دسترسی برای مساجد، باید مطالعات جامعه شناختی دقیقی صورت گیرد و شناخت صحیحی از ویژگیهای اجتماعی مردم شهر یا منطقه مورد نظر به دست آورد؛ بدین منظور باید به موارد ذیل کاملا توجه کرد:

ترکیب اجتماعی جمعیت: مسئله مهم دیگری که در مکانیابی مساجد باید به آن توجه کرد، توجه به ترکیب جمعیتی و تنوع قومی - قبیله ای و هم چنین توجه به اقلیتهای مذهبی است. مساجد را باید طوری مکانیابی کرد که علاوه بر اینکه از بروز اختلافات قومی و قبیله ای جلوگیری شود به وحدت و یگانگی افراد جامعه نیز کمک کند و زمینه حضور تمامی افراد و اقشار در مسجد فراهم شود.

شغل غالب مردم: یکی از مسائلی که می تواند در مکانیابی مساجد تأثیر گذارد، بررسی عادات کاری مردم و توجه به شغل غالب مردم منطقه است.

میزان جمع گرایی: هرچه تمایل به جمع گرایی در جامعه ای بیشتر باشد، باید مساجدی که برای آن جامعه یا شهر ساخته می شود بزرگ باشد و این امر فاصله مساجد را از یکدیگر نیز تحت تأثیر قرار می دهد و باید شعاع دسترسی مساجد را وسیعتر در نظر گرفت.

شأنیت: مکانی که برای مسجد انتخاب می شود، باید شأنیت و مکانیت لازم را برای مسجد شدن داشته باشد. این معیار را می توان ناظر به ارزش اجتماعی زمین دانست.

-معیارهای شهرسازی

دسترسی آسان: دسترسی به مسجد باید طوری باشد که همگان بتوانند در کمترین زمان و هزینه ممکن و با طی مسافت کوتاهی به مسجد دسترسی داشته باشند. این نکته را نباید از نظر دور داشت که در گذشته فقط دسترسی پیاده مطرح بود اما امروزه باید به دسترسی سواره نیز توجه کرد (نقی زاده، 1378 ، ج .(2

نزدیکی به نیازهای مردم: مسجد باید در مکانی ساخته شود که مردم به حضور در مسجد تشویق شوند. یکی از مسائل مهمی که باید در مکانیابی مساجد به آن توجه شود، توجه به این نکته است که مکان مسجد طوری انتخاب شود که افراد بتوانند در مسیر مسجد، نیازهای روزانه خود رابرطرف کنند.

رعایت اصول پدافند غیر عامل: در تعیین مکان مسجد باید توجه کرد که اصول پدافند غیر عامل به طور کامل رعایت شود. یکی از مهمترین اصول پدافند غیر عامل و یکی از ارکان مهم آمایش سرزمین، اصل مکانیابی بهینه برای انواع فعالیتها و مراکز مختلف است (رجبی و همکاران،1390 ).به طور کلی مسجد باید در جایی ساخته شود که هنگام حادثه و بحران، علاوه بر اینکه خود از آسیب ایمن بماند، بتواند نقش مرکزیت مدیریت بحران محله و منطقه را نیز بر عهده بگیرد.

توجه به عوارض جغرافیایی منطقه :عوارض طبیعی از جمله عواملی است که در تعیین مکان مسجد مؤثر است .باید منطقه مورد نظر بدقت مورد ارزیابی قرار گیرد و عوارض طبیعی( تپه ها، شیبها، رودخانه ها و ... )آن شناسایی، و در مکانیابی مساجد به آن دقت شود.

مرکزیت داشتن: از مسائل مهمی که در مکانیابی مساجد باید مورد توجه قرار گیرد، توجه به مرکزیت مسجد نسبت به سایر کارکردها و مراکز دیگر از یک سو و نسبت به جمعیت از سوی دیگر است. باید استقرار مساجد در مجموعه های شهری به گونه ای طرح ریزی شود که نقش مرکزیت مسجد برای شهر و محله حفظ شود (رضایی، .(182 :1382

توجه به طرحهای توسعه آینده شهر: گفته شد مکانی را که عنوان مسجد بر آن تحقق یابد دیگر نمی توان تغییر کاربری داد و از آن برای کاربریهای دیگر استفاده کرد؛ بنابراین باید دقت کرد که مکانی که برای مسجد انتخاب می شود با طرحهای توسعه شهری مغایرتی نداشته باشد.

تناسب با کاربریهای همجوار: در مکانیابی مسجد باید نسبت مسجد را با سایر عملکردهای شهری مشخص کرد. باید طوری برنامه ریزی کرد که کاربریهایی که سازگاری بیشتری با مسجد دارد به مسجد نزدیکتر باشد و کاربریهای ناسازگار در کنار مسجد قرار نگیرد(نقی زاده، 396 :1387و.(397

شاخص بودن در چشم انداز شهری: مسجد نباید در ساختار شهری، گم و ناپیداباشد؛ بلکه باید شاخصترین مکان را به خود اختصاص دهد. لازم است در مکانیابی نیز دقت شود تا مکانی که برای مسجد انتخاب می شود بتواند این امر مهم را براورده کند.

-معیارهای مذهبی

در کتابهای روایی هفت روایت در خصوص مکان مسجد وارد شده است که فقها با استناد به این روایات، مباحث ذیل را مطرح ساخته اند: ساخت مسجد در مکان غصبی و معابر عمومی و قبرستان جایز نیست و بلکه حرام است. ساخت مسجد در زمین نجس جایز نیست. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که تبدیل معابد یهودیان و مسیحیان به مسجد جایز است (فرهنگ مسجد،.( 288 :1385 علاوه بر این از آنجا که مسجد، خانه خدا و کانون عبادت مؤمنان و محل تقرب آنان به خداوند متعال است و از آغاز باید بر بنیان استوار تقوا بنا شود، شایسته است حتی از انتصاب مکانهای مشکوک و مسئله دار به عنوان مسجد خودداری شود تا مؤمنان با آرامش خاطر و اطمینان کامل در خانه خدا به عبادت بپردازند (نوبهار،.(190 :1373

محوریت مسجد در تهیه طرحهای جامع و تفصیلی

در بخشهای موجود شهرها و به هنگام تهیه طرحهای جامع و تفصیلی دستگاه تهیه کننده ، مکلف است ساختار فضایی شهر مورد نظر را به گو نه ای تنظیم نمایند تا مساجد موجود و جدیدالاحداث با توجه به موقعیت و ایفای شهری نقش ، مساحت و بعد مک ان به عنوان مساجد م حلات ، مساجد ناحیه های شهری و مساجد منطقه شهری منظور شوند . بدیهی است در صورتیکه مطالعات طرح نشانگر کمبود سطح سرانه مساجد در هر یک از تقسی مات شهری ( محله ، ناحیه و منطقه ) باشد ،دستگاه تهیه کننده طرح جامع و تفصیلی مکلف به مکانیابی مساجد متناسب با نیاز ساکنین و با اولویت توسعه فضاهای مربوط در آینده است.

پیشینه پژوهش

با اینکه در سالهای اخیر پژوهشهای ارزندهای درباره مساجد انجام شده، و جنبه های گوناگون مسجددر پژوهشهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته، تحقیقات بسیار اندکی درباره مکانیابی مساجد و به تبع درباره شناسایی معیارهای مکانیابی مساجد صورت گرفته است. بنابراین در قسمت پیشینه پژوهش در ابتدا به پژوهشها درباره معیارهای مکانیابی مساجد پرداخته، و در ادامه مروری بر برخی پژوهشها در زمینه شناسایی و رتبه بندی معیارهای مکانیابی تسهیلات مختلف خواهد شد؛در نهایت نیز به دسته بندی معیارهای مختلف پرداخته می شود که در مکانیابی تسهیلات وکاربریهای مختلف به کار می رود.

پژوهشهای مرتبط با مسجد

اصغریان جدی( (1377 در پژوهشی، مراحل و چگونگی انتخاب زمین و ساخت مساجد را دردوره های مختلف مورد بررسی قرار داده است .عطایی همدانی و همکاران (1390) به بررسی معیارهای انتخاب مکان مسجد النبی پرداخته، و ضمن مشخص کردن معیارهای مکانیابی مسجد النبی، تلاش کرده اند که از شیوه مکانیابی مساجد توسط پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله در مدینه الگوبرداری کنند.

قرائتی و همکاران ( ( 1378 قسمتی از پژوهش خود را تحت عنوان توصیه هایی برای طراحی مساجد به مکانیابی و ارتباط مسجد با محیط اختصاص داد هاند. آنها در این پژوهش ابتدا انواع مسجد را بیان، و سپس معیارهایی برای مکان یابی مسجد عرضه کرده اند. مرکز مطالعات کلیسای شهری در یک مطالعه موردی در سال (1982) با عنوان» ا فزایش (و کاهش) کلیسا در یک شهر جنوبی « به بررسی شعاع دسترسی مناسب به عنوان یک معیار مهم در مکانیابی کلیسا پرداخته، و اندازه آن را مشخص کرده است.

پژوهشهای مکانیابی مراکز تجاری و صنعتی

یانگ و لیس (1997) با استفاده ازAHP الگویی برای تصمیمگیری درباره مکانیابی تسهیلات عرضه کرده اند .مک کارتی و آتیراونگ (2003) با استفاده از روش دلفی به شناسایی معیارهایی پرداخته اند که در مکانیابی شرکتهای بین المللی مؤثر

است .مازورال و چو((2003 طی پژوهشی،معیارهای مکانیابی شرکتهای کوچک را استخراج، و به مسائلی مانند نیروی کار، قوانین دولتی، مسائل اجتماعی و ...توجه کرده اند .استریجاکیو((2010 معیارهای مکانیابی شرکتهای دانش محور را در مادر
شهرها مورد بررسی قرار داده است . شریفی پور و همکاران((1389 با استفاده ازAHP به تعیین و اولویت بندی معیارهای
مکانیابی شهر جدید پارس پرداخته اند سلطانی و زرگری مرندی در طی دو مرحله با استفادهAHP فازی وANP فازی به
مکانیابی بیمارستانها پرداخته اند .دریجانی و بهمنی((1390 با استفاده از شیوهAHP به شناسایی و رتبه بندی معیارهای

مؤثر در مکانیابی واحدهای روکشHPL ا ستان گلستان پرداخته اند .دهقانی سانیج و محمودی((1390 با استفاده از ANP فازی وTOPSIS فازی به شناسایی و رتبه بندی معیارهای مؤثر بر مکان یابی کتابخانه های عمومی پرداخته اند و اولویت معیارها را نسبت به هم مشخص کرده اند. حاجی حسین لو و همکاران((1012 از شیوه هایAHP وGIS در مکانیابی پارکینگهای عمومی استفاده، و برای مکانیابی از معیارهایی مانند قیمت زمین، دسترسی به پایانه های شهری، دسترسی پیادگان استفاده کرده اند.معیارهای مکانیابی مورد استفاده در کاربریهای مختلف به صورت موضوعی در جدولهای ذیل دسته بندی شده است:

جدول -1 معیارهای مذهبی

نمونه کاربرد منبع
پاک باشد.
شبهه ناک نباشد. (فرهنگ مسجد،(288 :1385
. مسجد (نوبهار،1373،ج(190 :1
قبرستان نباشد
راه و معابر نباشد.
غصبی نباشد.
علاوه بر معیارهای مذهبی، که می توان گفت فقط به مسجد اختصاص دارد، معیارهای دیگری نیز هست که در کاربریهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرد که در قالب جدولهای 2 تا7دسته بندی شده است.

جدول -2 معیارهای اقتصادی
معیار نمونه کاربرد
قیمت زمین بانک، پست، کارخانه های کوچک

میزان درامد مردم دانشگاه، مراکز توزیع، سوپر مارکتها

وضعیت اقتصادی دانشگاه

وضعیت بازار کارخانه ها، مراکز تهیه و توزیع

قیمت انرژی کارخانه ها و مراکز تولیدی

تسهیلات دولتی کارخانه ها و مراکز تولیدی

وضعیت سرمایه گذاری کارخانه ها و مراکز تولیدی
جدول - 3 معیارهای زیرساختی


معیار نمونه کاربرد

منبع

(حاجی حسین لو و همکاران، (2012 (مازا رول و چو، (2003

(جی هارولد لاو، (1972 (دریجانی و بهمنی، (1390

منبع

منابع انرژی پیشینه صنعت شبکه حمل و نقل

دسترسی به مواد اولیه دسترسی به بازار فروش رقیبان

شهر، کارخانه ها کارخانه ها و مراکز تولیدی

کارخانه ها، مراکز تهیه و توزیع کارخانه ها و مراکز تولیدی کارخانه ها و مراکز تولیدی

بانکها، کارخانه های کوچک و بیمارستانها جدول - 4 ویژگیهای جغرافیایی وطبیعی

(مازورال و چو (2003 (سلطانی و زرگری، (2011 (دریجانی و بهمنی، (1390

معیار

پستی و بلندی تهدیدات(سیل و زلزله) اقلیم (باد و رطوبت) جنس خاک چشم انداز

جهت تابش خورشید

معیار

احساس امنیت تقاضای مردمی سیاستهای دولتی سرانه فضاهای فرهنگی نسبت افراد باسواد تمایل به تحصیل وضعیت اجتماعی

نمونه کاربرد مدرسه، پست، کتابخانه شهر، کتابخانه شهر، کتابخانه شهر، کتابخانه مدرسه مدرسه، کتابخانه

جدول 5 معیارهای سیاسی و فرهنگی

نمونه کاربرد دانشگاه، مراکز حساس دانشگاه کارخانه ها

دانشگاهها، مدارس و ...

دانشگاهها، شرکتهای دانش بنیان دانشگاهها، مدارس اجتماعی دانشگاه ها، کتابخانه، مراکز تهیه و توزیع

جدول - 6 معیارهای جمعیتی

منبع

(شریفی پور و همکاران، (1389 (دهقانی سانیج و محمودی،(1390 (فرهادی گوگه و پرهیزکار،(1381 (پورمحمدی و همکاران،(1389

منبع

(دریجانی و بهمنی، (1390 (رادفر، (1387 (جی لاو، (1972 (رادفر، (1387

معیار

تراکم جمعیت

میزان رشد جمعیت شعاع عملکرد

معیار

نمونه کاربرد منبع
آتش نشانی، پست، مدرسه، دانشگاه، (نظریان و کریمی، (1388
بیمارستان، سوپر مارکتها و ... (رادفر، (1387
دانشگاه، مدرسه و... (پورمحمدی و همکاران،(1389
مدرسه، پست، آتش نشانی، بانکها و...
جدول -7 معیارهای شهرسازی
نمونه کاربرد منبع

تناسب با کاربریهای همجوار مدرسه، آتش نشانی، کتابخانه و...
شبکه دسترسی کارخانه ها، آتش نشانی،بیمارستان،
دانشگاه و ...
توسعه آینده شهر دفترهای پست، مدارس،بیمارستان و...
مرکزیت مدرسه، آتش نشانی، کتابخانه
آسان بودن دسترسی مدرسه، بیمارستان، بانک، سوپرمارکت،
کتابخانه
امکان توسعه کتابخانه، بیمارستان، کارخانه

(دهقانی سانیج و محمودی،(1390 (نظریان و کریمی، (1388 (پورمحمدی و همکاران،(1389 (فرهادی گوگه و پرهیزکار،(1381

روش تحقیق: این پژوهش در چهار مرحله انجام شده است:

مرحله اول - شناسایی معیارها و زیرمعیارهای مکانیابی مساجد: در این بخش از تحقیق بااستفاده از مطالعات کتابخانه ای، بررسی تحقیقات در این زمینه و مصاحبه با خبرگان، مجموعا 20معیار شناسایی شد. مرحله دوم- دسته بندی معیارها و زیر معیارها: با استفاده از نظر خبرگان و تشکیل درخت تصمیم، زیر معیارهای مرحله اول با استفاده از نظر جمعی از خبرگان مورد بررسی قرار گرفت که به چهار دسته کلی دسته بندی شد. مرحله سوم- سنجش اهمیت عناصر با استفاده از AHP گروهی و تخصیص وزن نرمال شده به هر یک از عوامل: پس از تشکیل درخت تصمیم، پرسشنامه مقایسات زوجی طراحی، و توسط خبرگان تکمیل شد. لازم به توضیح است که خبرگان به روش نمونه گیری هدفمند غیر تصادفی انتخاب شدند. به طور معمول در روشهای تصمیم گیری چند معیاره و از جمله روش تحلیل سلسله مراتبی با تعداد نظریات بیشتر از پنج نیز نتایج قابل قبولی به دست می آید؛ با وجود این در این پژوهش برای دستیابی به نتیجه ای مطلوب از نظر خبرگان بیشتری استفاده شد که در نهایت 17پرسشنامه تکمیل شده است. به طور کلی صاحب نظران و خبرگان این حوزه شامل استادان دانشگاه، روحانیانی که علاوه برآشنایی با جنبه های مختلف مسجد، خود نیز مسئولیت امامت جماعت را دارا باشند، استادان حوزه های شهرسازی و طراحی شهری، متخصصان عرصه های عملی و سیاستگذاری در حوزه مسجد، مانند متخصصان مرکز رسیدگی به امور مساجد، معاونت بقاع و امور متبرکه سازمان اوقاف، وزارت راه و شهرسازی و ... هستند.مرحله چهارم- مشخص کردن وزن نهایی هر یک از معیارها و زیر معیارها: در مرحله آخر نیز پس از تلفیق داده ها با استفاده از روش میانگین هندسی، داده ها وارد نرم افزارSuper Decisions ،و برای اطمینان به مقایسات زوجی، میزان سازگاری نیز محاسبه شد.

تجزیه و تحلیل و رتبه بندی نهایی گزینه ها

در این پژوهش به منظور اولویت بندی معیارها، پس از شناسایی عوامل و ویژگیهای یاد شده درقالب نمودار درختی به مقایسات زوجی و اولویت بندی نهایی گزینه ها مبادرت شد.به منظور مقایسات زوجی توسط خبرگان، پرسشنامهای در قالب چهار ماتریس مقایسات زوجی بر اساس طیف لیکرت به خبرگان عرضه شد .پس از جمع آوری پرسشنامه ها و تلفیق داده ها با استفاده از روش میانگین هندسی، اطلاعات اولیه وارد نرم افزار Super Decisionsو میزان سازگاری هر یک از ماتریسها محاسبه شد که عدد کمتر از 0 1 را به خود اختصاص داد که نشان از سازگاری آنها داشت.رتبه بندی نهایی معیارها و زیر

معیارها در پاسخ به اینکه کدام یک از معیارهای مکانیابی مساجد از اهمیت بیشتری برخوردار است با روش تحلیل سلسله مراتبی به صورت ذیل است: جدول - 8 رتبه بندی نهایی ز یر معیارها با استفاده از AHP

زیر معیارها Ranking Ideal Normal Total
شعاع دسترسی 1 1 0000 0 1641 0 0491


تراکم جمعیت 2 0/6618 0 1086 0 0325
دسترسی آسان 3 0/5987 0 0983 0 0294
شأنیت 4 0/5490 0 0901 0 0901
جمع گرایی 5 0/4248 0 0697 0 0697


ترکیب اجتماعی جمعیت 6 0/3629 0 0596 0 0596
مرکزیت 7 0/3257 0 0535 0 0535
تناسب با کاربریهای همجوار 8 0/3197 0 0525 0 0525
شاخص بودن در چشم انداز شهری 9 0/3117 0 0512 0 0512
رعایت اصول پدافند غیرعامل 10 0/3092 0 0508 0 0508
نزدیکی به نیازهای مردم 11 0/3008 0 0494 0 0494
توجه به عوارض طبیعی 12 0/2513 0 0413 0 0413
شغل غالب مردم 13 0/2382 0 0391 0 0391
میزان رشد جمعیت 14 0/2224 0 0365 0 0365
توسعه آینده شهر 15 0/2162 0 0355 0 0355
رتبه بندی نهایی معیارها با استفاده ازAHP نیز به صورت زیر خواهد بود:
جدول - 9 رتبه بندی نهایی معیارها با استفاده ازAHP

معیارها Ranking Ideal Normal Total
مذهبی 1 1 0000 0 5732 0 5732
شهرسازی 2 0 3295 0 1889 0 1889
جمعیتی 3 0 2226 0 1276 0 1279
اجتماعی 4 0 1925 0 1103 0 1103

نتیجه گیری

مساجد مقدس ترین مکانها روی زمین است که کارکردهای گوناگون عبادی، اجتماعی،فرهنگی و ... دارد. بی توجهی به عوامل مکان یابی مساجد هنگام ساخت آنها، آسیب زیادی به نقش آفرینی این مکان مقدس می زند ؛ بنابراین در احداث مساجد همچون دیگر کاربریهای شهری باید اصول و ضوابط و استانداردهای مربوط به مکان یابی لحاظ شود. در این پژوهش، پس از بررسی متون و پژوهشهای مشابه و مصاحبه با متخصصان حوزه مسجد و برنامه ریزی شهری، معیارهای مؤثر بر مکان یابی مساجد شناسایی شد. به منظور رتبه بندی این معیارها از شیوه تصمیم گیریAHP مطابق با نظر استادان و متخصصان

استفاده گردید. از آنجا که میزان سازگاری کمتر از 0,1 به دست آمد، می توان استنباط کرد که نتایج، ثبات قابل قبولی دارد و در نهایت، نتایج پژوهش نشان داد از میان معیارهای اصلی، معیارهای مذهبی (با وزن ( 0,5732 نسبت به معیارهای شهرسازی ( 0,1889 )، جمعیتی ( ( 0,1276 و اجتماعی ( ( 0,1103 از اهمیت بیشتری برخوردار است که در مکانیابی مساجد باید به آن توجه شود؛ هم چنین از آنجا که هر یک از این معیارهای اصلی عوامل فرعی هم دارد، این عوامل با استفاده از شیوه یاد شده، وزندهی و رتبه بندی شد که در میان معیارهای فرعی، معیارهای شعاع دسترسی ( 0,0491 )، تراکم جمعیت ( ( 0,0325 و دسترسی آسان (0,0294) نسبت به سایر معیارها اهمیت بیشتری دارد. البته باید توجه کرد که زیر معیارهای مذهبی با دیگر معیارها قابل مقایسه نیست؛ زیرا این معیارها، معیارهایی است که در مکانیابی و ساخت مساجدحتماً باید لحاظ شود و هیچ یک از آنها بر دیگری اولویت ندارد. نکته مهمی که از این نتایج به دست می آید این است که دسترسی آسان، که شعاع دسترسی نیز ناظر به مباحث کمی این بحث است از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که در مکانیابی مساجد باید به آن توجه شود. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز توجه ویژهای به دسترسی آسان برای مساجد داشته اند به طوری که در پیام خود به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز میفرمایند::»دسترسی آسان به مسجد، نیاز ضروری مؤمنان و جوانان و نوجوانان ما است )«پیام به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز- .(1389/7/18 بنابراین بعد از معیارهای مذهبی که از اهمیت بسیارزیادی برخوردار است، دسترسی آسان، مهمترین عاملی است که در مکانیابی مساجد باید به آن توجه شودبه طور کلی نتایج این تحقیق، که مطابق با دیدگاه متخصصان حوزه مسجد و برنامه ریزی شهری است و در تجزیه و تحلیل آن نیز از شیوه های معتبر استفاده شده است، می تواند راهگشای مکان یابی مساجد در کشور باشد و در پژوهشهای مشابه در این زمینه به کار گرفته شود.