دانلود مقاله بررسی وتبیین شاخصه های موثر در مکانیابی مساجد

بخشی از مقاله

چکیده

مسجد یکی ازعناصر مهم وتاًثیر گذار در شهرهای اسلامی است ،در طول تاریخ شکل گیری شهرهای اسلامی مساجد همواره به عنوان فضاهای عمومی مهم و مردمی دارای عملکردهای متعدد اجتماعی ،اقتصادی،سیاسی وکالبدی بوده ودر شکل گیری شهر اسلامی نقش محوری داشته است . مساجد،پایگاه اصلی مذهب در جامعه به شمار می رود از این رو نقش مساجد در شکل گیری وروند توسعه شهری بسیار پررنگ است که با بررسی آن می توان تاًثیر آن و جایگاه فرهنگی در توسعه اجتماعی رابه دست آورد مساجد علاوه بر اینکه مکانی معنوی- عبادی و جایگاهی برای تقرب به سوی خداوند هستند، در طول تاریخ، نقش بسیار مهمی در ایجاد، پرورش و تقویت سرمایه های اجتماعی(وحدت و یکپارچگی عمومی) داشته و پایگاهی مردمی، سنگری مقاوم و دژی مستحکم برای مبارزه علیه دشمنان، بشمار آمده و به عنوان عنصری بازدارنده جهت دست یابی به اهداف شومشان مطرح می باشد.برای آن که مسجد بتواند جایگاه حقیقی خود را در جامعه محقق سازد، لازم است دو دسته کارکرد را به صورت همزمان تأمین نمایند: 1- کارکردهای آیینی -2 کارکردهای فرهنگی- اجتماعی؛ بسیاری از فعالیت ها به صورت همزمان هر دو کارکرد در بردارند، برآیند این دو کارکرد زمینه ساز اقبال عمومی و استقبال مردم از مساجداست، موضوعی که نوعی سرزندگی و شادابی معنوی را به همراه می آورد. مدل مکان یابی این تحقیق استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)است که برای دست یابی به بهترین مکان از لحاظ دفاعی در بین مکان های پیشنهادی اولیه، مورد استفاده قرار می گیرد. نتایج حاکی است که 20 معیار اصلی، ذیل چهار گروه معیارهای جمعیتی، مذهبی، شهرسازی و اجتماعی قابل طرح است. در زمینه گروه معیارها به ترتیب معیارهای مذهبی و شهرسازی از درجه اهمیت بیشتری برخوردار شد. شعاع دسترسی، تراکم جمعیت و دسترسی آسان به عنوان مهمترین معیارها در مکانیابی مساجد اولویت بندی شد.

کلید واژه ها: مسجد، مکان یابی مساجد، ، شهرسازی و مسجدسازی، مدیریت اسلامی و مساجد، شیوهAHP ، مدیریت شهری ومسجدسازی.

مقدمه :

طراحی مسجد از زمره طرح های سهل و ممتنع معماری محسوب می شود. سهل از آن بابت که فاقد ارتباطات فضایی پیچیده است و ممتنع به دلیل آن که پاسخگویی به زیبایی محسوس و معقول آن تعمق بسیار طلب کرده و تفحص در حوزه های مختلف علوم و معارف را ضروری می سازد. همچنین آشنایی با سیر تحول مکان یابی مساجد در شهرهای ایران و نقش مسجد در شکل گیری و تحول بافت شهری در دوره های مختلف تاریخی، نهایتا به توصیه های کلی برای مکان یابی مسجد در بافت شهری امروز منتهی می شود. نخست اینکه در مساجد مردم وکلاً انسا ن ها در صدر اهمیت اند و نه ابزا رها و اشیاء. دوم اینکه کاربران مسجد نه طبقه ای خاص یا ساکنین منطق ها ی خاص، که همه مردم حتی غیرمسلمانانی که خواهان آشنایی با اسلام هستند می توانند باشند. : پیامبراکرم (ص) فرمودند:»هرگاه دیدید که قرآن ها، جامه ای زیبا بر تن کرده اند و مساجد زینت یافته اند و منار ه ها قد برافراشته اند و قرآن با ساز و آواز خوانده می شود و مسجدها گذرگاه قرار گرفته اند، مؤمن در آن روزگار از گوگرد سرخ کمیاب ترخواهد بود. آری مساجد آذین بندی و جسمشان پاکیزه ؛ لیکن دل هایشان از مردار بدبوتر است)«محمد ی ر ی شهری،(53 :1386 از آنجا که هیچ گونه برنامه ریزی سازمان یافته در ایجاد مساجد وجود ندارد، مساجد در همه جا به طور متعادل و منطقی توسعه نمی یابد (عباسی حسینی، ( 1366 و مسائلی از قبیل تراکم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و سازهای شهری و نبود طراحی و برنامه ریزی مناسب باعث شده است که به موقعیت و ساخت مساجد کمتر توجه شود (محمدی،(3 :1383 به طوری که با توجه به نگرش سوداگرایانه به زمین، زمینهای اختصاص یافته به مساجد اکثراً موقعیت و سطح مناسبی ندارد (نقی زاده،.(195: 1387 بنابراین قبل از ساختن مسجد در هر مکان، باید تمام جوانب آن

را در نظر گرفت تا مسجد در بهترین مکان ممکن ساخته شود. شناسایی معیارهای مکانیابی مساجد اولین گام در این مسیر است. در این تحقیق تلاش شده است تا پس از شناسایی معیارها و زیر معیارهای مؤثر بر مکانیابی مساجد، وزن هرکدام از آنها مشخص شود تا اولویت آنها در مکانیابی مساجد مشخص گردد. به طور کلی این تحقیق در صدد پاسخگویی به این سؤالات است: -1 معیارهای مکانیابی مساجد کدام است؟- 2 اهمیت و وزن هر یک از این معیارها نسبت به یکدیگر کدام است؟هدف این پژوهش، شناسایی و رتبه بندی معیارهای مکا نیابی مساجد است. در این پژوهش معیارهای مکانیابی مساجد از طریق مطالعات کتابخانه ای و مصاحبه با خبرگان مسجد شناسایی و دسته بندی شده، و سپس با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی به وزندهی معیارها پرداخته شده است. در ابتدای تأسیس مسجد، این مکان مقدس فقط مختص فعالیتهای عبادی و مکانی برای اقامه نماز نبود و مساجد علاوه بر کارهای عبادی، کارکردهای فراوان دیگری نیز داشت (فرهنگ مسجد، :1385 .(215 نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی به گونهای بوده که همواره در این مکانهای مقدس، فعالیتهایی از قبیل امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، علمی و قضایی نیز صورت می گرفته، و این امر نشاندهنده تأثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعی مسلمانان است(همتی،.(163 :1384 به طور خلاصه میتوان گفت آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام به دست میآید، جامعیت مسجد در همه زمینههای عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی،قضایی و ... است (فجری، .(103 :1386 در دوران انقلاب اسلامی نیز مساجد نقش بسیار مهم وسرنوشتسازی را بر عهده داشت، به طوری که در این مقطع زمانی از مساجد به عنوان مراکزنیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی یاد میشود (رضایی،146 :1382 تا.(148

اهداف پژوهش

الف- با توجه به ماهیت اسلام و لزوم معرفی همه جانبه آن و به منظور ترویج امر بنیادی اقامه نماز، خصوصا نماز جماعت و نیز از آنجا که با اهمیت ترین وجه کاربردی مسجد در درجه اول، محلی برای عبادت و سپس به عنوان پایگاهی جهت وحدت مسلمین و نمایش روح یکپارچگی و نیز به عنوان پایگاه جهاد فکری و تعلیم معارف اسلامی بوده است، طرح و اجرای مساجد با کیفیت معماری مناسب و یا اصلاح مساجد موجود در جهت ترغیب شرکت نمازگزاران در برنامه اقامه نماز و سایر مراسم عبادی از اهمیت زیادی برخوردار است.

ب- در حالی که ما در کشور، میراث غنی هزار و چهارصد سال داشته ایم، متاسفانه در دهه های اخیر، این سنت مقدس مخدوش شده، به طوری که نمونه های قابل توجه بسیار نادر است و مصادیق کم ارزش و گاه غیرقابل دفاع در مساجدی که جدیدا احداث شده اند، کم نیست.

ج- در برخی از نمونه های خصوصا متأخر، مصادیقی وجود دارند که گواه بی اطلاعی طراح و معمار طرح از بعضی از مقدمات ظاهر بدیهی و به اصطلاح محکمات طرح مسجد می باشند و لازم است در این زمینه تلاش شود.

د- با تدوین توصیه هایی جهت طراحی مساجد، معماری های مناسبی برای سنجش و ارزیابی طرح ها و ساختمان های موجود مسجد و احیانا اصلاح آنها نیز در دست اجرا خواهد گرفت، چرا که ملاک های تعیین شده، جهت طراحی مسجد در قوانین شهرداری، بسیار ناچیز است و نمی تواند جوابگوی نیاز واقعی مهندسان و طراحان باشد.

و- طبقه بندی مساجد: مساجد میان راهی، مساجد سر کوچه، مساجد محله ای، مساجد شهری و مساجد خاص.

مکانیابی مساجد در بخش های توسعه شهری

با توجه به اینکه توسعه شهری دارای ساختار محله ، کلان محله ( ناحیه شهری ) و منطقه شهری می باشند دستگاه تهیه کننده طرحهای توسعه شهری مکلف است در ساختار هر یک از مراکز محلات یک مسجد محله ای در کنار سایر کاربریها و خدمات محله ای پیش بینی شده ، مکانیابی ومنظور نمایند. بدیهی است در چنین ساختاری مرکز محله ارتباط مستقیم با ساختار کلان محله ( ناحیه شهری )خواهد داشت . برای مراکز کلان محله ها ( نحیه های شهری ) و مراکز مناطق نیز دستگاه تهیه کننده طرحهای توسعه شهری مکلف به پیش بینی مکان احداث مساجد کلان محله ای ( ناحیه شهری ) و منطقه ای متناسب با ساختار سلسله مراتبی شهری خواهند بود .

مکانیابی مساجد در شهرهای جدید

دستگاه تهیه کننده طرحهای جامع و تفصیلی شهرهای جدید مکلف به مکانیابی مسجد جامع شهرمتناسب با سرانه مورد نیاز جمعیت افق طرح و در مرکز ساختار اصلی شهر است . ضمن آنکه مکانیابی مساجد محله ای ، کلان محله ای ( ناحیه شهری ) منطقه شهری نیز تکلیف دستگاه تهیه کننده طرح جامع و تفصیلی شهر جدید همانند موارد مذکور در بند یک این مصوبه (مکانیابی مسجد در بخش های توسعه شهری ) می باشد .

معیارهای مکانیابی مساجد

پس از شکل گیری زندگی اجتماعی، رقابت بر سر استقرار مناسب تسهیلات (اعم از مراکز تولیدی، خدماتی، آتشنشانی، اورژانس و ...) به طوری که حتی الامکان، نیازهای افراد جامعه را براورده کند، مطرح شد و بتدریج با افزایش پیچیدگی در چگونگی زندگی و ساختار جامعه بشری، مسئله ای تحت عنوان مکانیابی شکل گرفت. مکانیابی، انتخاب مکان برای یک یا چند مرکز به روشی است که هدفی خاص را بهینه کند. این هدف میتواند هزینه حمل و نقل، عرضه خدمات عادلانه به مشتریان و

... باشد (درزنر، .( 1995 یکی از الزامات مکانیابی، شناسایی و استفاده از ، معیارهای مناسب و متناسب با شرایط و ویژگیهای کاربریهای متفاوت است. در این پژوهش معیارهای مکانیابی مساجد به صورت استقرایی و با توجه به ادبیات علمی وگزاره های دینی و هم چنین نظر خبرگان در چهار گروه دسته بندی شده است. معیارهای مذهبی، معیارهای شهرسازی، معیارهای اجتماعی و معیارهای کمی که در این پژوهش از آن به عنوان معیارهای جمعیتی نام برده شده است. این معیارها در نگاره زیر نشان داده شده است:

معیارهای مکان یابی مساجد
جمعیتی مذهبی شهرسازی اجتماعی
شعاع پاک باشد. مرکزیت توسعه آینده جمع گرایی
دسترسی شهر
تراکم شبهه ناک ترکیب
جمعیت نباشد. دسترسی آسان عوارض طبیعی اجتماعی
جمعیت
میزان رشد قبرستان تناسب با شاخص بودن شأنیت
جمعیت نباشد. کاربریها
راه و گذرگاه نزدیکی به رعایت پدافند شغل غالب
نباشد. نیازهای مردم غیرعامل مردم
غصبی نباشد.
نگاره -1 معیارهای مکانیابی مساجد

در ادامه به توضیح مختصر این معیارها پرداخته می شود.

-معیارهای جمعیتی

میزان رشد جمعیت: یکی از مسائل مهمی که درباره مسجد باید مد نظر قرار داد، توجه به این نکته است که مسجد علاوه بر اینکه باید جوابگوی جمعیت فعلی باشد، باید بتواند نیازهای آینده جامعه اسلامی را نیز برآورده کند. این امر باید هم درمکانیابی و تعیین فاصله بین مساجد و هم درتعیین ظرفیت مساجد رعایت شود.

جمعیت (تراکم نفر در هکتار): یکی از معیارهایی که تعیین مکان مسجد را تحت تأثیر قرارمی دهد، تراکم جمعیت است به گونه ای که مسجد باید در پر تراکم ترین مکان منطقه ساخته شود. علاوه بر این جمعیت، ممکن است شعاع عملکرد را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

شعاع دسترسی: درجه مطلوب بودن دسترسی به مسجدبا توجه به حوزه تقریبی تعریف می شودکه هرمسجد برای ساکنان آن بنا می گردد(نقی زاده،.(359- 357 :1387 تأمین دسترسی آسان، مطلوب و ایمن به مسجد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که درمکانیابی مساجد باید به آن توجه شود.

-معیارهای اجتماعی

قبل از تصمیم گیری درباره تعیین مکان مسجد و تعیین شعاع دسترسی برای مساجد، باید مطالعات جامعه شناختی دقیقی صورت گیرد و شناخت صحیحی از ویژگیهای اجتماعی مردم شهر یا منطقه مورد نظر به دست آورد؛ بدین منظور باید به موارد ذیل کاملا توجه کرد:

ترکیب اجتماعی جمعیت: مسئله مهم دیگری که در مکانیابی مساجد باید به آن توجه کرد، توجه به ترکیب جمعیتی و تنوع قومی - قبیله ای و هم چنین توجه به اقلیتهای مذهبی است. مساجد را باید طوری مکانیابی کرد که علاوه بر اینکه از بروز اختلافات قومی و قبیله ای جلوگیری شود به وحدت و یگانگی افراد جامعه نیز کمک کند و زمینه حضور تمامی افراد و اقشار در مسجد فراهم شود.

شغل غالب مردم: یکی از مسائلی که می تواند در مکانیابی مساجد تأثیر گذارد، بررسی عادات کاری مردم و توجه به شغل غالب مردم منطقه است.

میزان جمع گرایی: هرچه تمایل به جمع گرایی در جامعه ای بیشتر باشد، باید مساجدی که برای آن جامعه یا شهر ساخته می شود بزرگ باشد و این امر فاصله مساجد را از یکدیگر نیز تحت تأثیر قرار می دهد و باید شعاع دسترسی مساجد را وسیعتر در نظر گرفت.

شأنیت: مکانی که برای مسجد انتخاب می شود، باید شأنیت و مکانیت لازم را برای مسجد شدن داشته باشد. این معیار را می توان ناظر به ارزش اجتماعی زمین دانست.

-معیارهای شهرسازی

دسترسی آسان: دسترسی به مسجد باید طوری باشد که همگان بتوانند در کمترین زمان و هزینه ممکن و با طی مسافت کوتاهی به مسجد دسترسی داشته باشند. این نکته را نباید از نظر دور داشت که در گذشته فقط دسترسی پیاده مطرح بود اما امروزه باید به دسترسی سواره نیز توجه کرد (نقی زاده، 1378 ، ج .(2

نزدیکی به نیازهای مردم: مسجد باید در مکانی ساخته شود که مردم به حضور در مسجد تشویق شوند. یکی از مسائل مهمی که باید در مکانیابی مساجد به آن توجه شود، توجه به این نکته است که مکان مسجد طوری انتخاب شود که افراد بتوانند در مسیر مسجد، نیازهای روزانه خود رابرطرف کنند.

رعایت اصول پدافند غیر عامل: در تعیین مکان مسجد باید توجه کرد که اصول پدافند غیر عامل به طور کامل رعایت شود. یکی از مهمترین اصول پدافند غیر عامل و یکی از ارکان مهم آمایش سرزمین، اصل مکانیابی بهینه برای انواع فعالیتها و مراکز مختلف است (رجبی و همکاران،1390 ).به طور کلی مسجد باید در جایی ساخته شود که هنگام حادثه و بحران، علاوه بر اینکه خود از آسیب ایمن بماند، بتواند نقش مرکزیت مدیریت بحران محله و منطقه را نیز بر عهده بگیرد.

توجه به عوارض جغرافیایی منطقه :عوارض طبیعی از جمله عواملی است که در تعیین مکان مسجد مؤثر است .باید منطقه مورد نظر بدقت مورد ارزیابی قرار گیرد و عوارض طبیعی( تپه ها، شیبها، رودخانه ها و ... )آن شناسایی، و در مکانیابی مساجد به آن دقت شود.

مرکزیت داشتن: از مسائل مهمی که در مکانیابی مساجد باید مورد توجه قرار گیرد، توجه به مرکزیت مسجد نسبت به سایر کارکردها و مراکز دیگر از یک سو و نسبت به جمعیت از سوی دیگر است. باید استقرار مساجد در مجموعه های شهری به گونه ای طرح ریزی شود که نقش مرکزیت مسجد برای شهر و محله حفظ شود (رضایی، .(182 :1382

توجه به طرحهای توسعه آینده شهر: گفته شد مکانی را که عنوان مسجد بر آن تحقق یابد دیگر نمی توان تغییر کاربری داد و از آن برای کاربریهای دیگر استفاده کرد؛ بنابراین باید دقت کرد که مکانی که برای مسجد انتخاب می شود با طرحهای توسعه شهری مغایرتی نداشته باشد.

تناسب با کاربریهای همجوار: در مکانیابی مسجد باید نسبت مسجد را با سایر عملکردهای شهری مشخص کرد. باید طوری برنامه ریزی کرد که کاربریهایی که سازگاری بیشتری با مسجد دارد به مسجد نزدیکتر باشد و کاربریهای ناسازگار در کنار مسجد قرار نگیرد(نقی زاده، 396 :1387و.(397

شاخص بودن در چشم انداز شهری: مسجد نباید در ساختار شهری، گم و ناپیداباشد؛ بلکه باید شاخصترین مکان را به خود اختصاص دهد. لازم است در مکانیابی نیز دقت شود تا مکانی که برای مسجد انتخاب می شود بتواند این امر مهم را براورده کند.

-معیارهای مذهبی

در کتابهای روایی هفت روایت در خصوص مکان مسجد وارد شده است که فقها با استناد به این روایات، مباحث ذیل را مطرح ساخته اند: ساخت مسجد در مکان غصبی و معابر عمومی و قبرستان جایز نیست و بلکه حرام است. ساخت مسجد در زمین نجس جایز نیست. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که تبدیل معابد یهودیان و مسیحیان به مسجد جایز است (فرهنگ مسجد،.( 288 :1385 علاوه بر این از آنجا که مسجد، خانه خدا و کانون عبادت مؤمنان و محل تقرب آنان به خداوند متعال است و از آغاز باید بر بنیان استوار تقوا بنا شود، شایسته است حتی از انتصاب مکانهای مشکوک و مسئله دار به عنوان مسجد خودداری شود تا مؤمنان با آرامش خاطر و اطمینان کامل در خانه خدا به عبادت بپردازند (نوبهار،.(190 :1373

محوریت مسجد در تهیه طرحهای جامع و تفصیلی