بخشی از مقاله
مقدمه
مجلات به عنوان بستر ارائهی اطلاعات و دانش تخصصی در هریک از زاویهای خاص به این مسأله پرداختهاند. مطالعهی Rochester
حوزههای گوناگون علمی، از نقش مؤثری در معرفی آخرین یافتههای و همکاران بر روی مجلات هستهی کتابداری و اطلاعرسانی طی
پژوهشها و پیشرفتهای صورت گرفته و ارائهی راهکارهای احتمالی و سالهای 1965، 1975، و 1985 حاکی از این است که روش پژوهش
روشن کردن زوایای تخصصی برخوردار هستند. تحلیل محتوای مجلات "مفهومی" با میانگین 27 درصد و روش پژوهش "پیمایشی" با میانگین
از زوایای گوناگون، علاوه بر روشن نمودن خط سیر و سیاست کلی دست 22 درصد رایجترین روشها طی سالهای مورد مطالعه بوده است .(2)
اندرکاران مجله، ابزار مناسبی برای ارزیابی و تحلیل موضوع و سیر تحول Koufogiannakis و همکاران با بررسی 2664 مقالهی منتشر شده
مجله است .(1) مطالعات متعددی در راستای بررسی و مطالعهی روشهای در 107 مجلهی کتابداری یافتند که در مجموع 807 مورد از مقالهها 30/3)
پژوهش به کار رفته در مقالات مجلات علمی صورت گرفته است که درصد) را مقالات پژوهشی اصیل تشکیل دادهاند و روش »پژوهش
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 7-13 پژوهشهای علم اطلاعات و دانششناسی در ایران/ دکتر فریده عصاره و دیگران
توصیفی« و »روش ارزیابی برنامهها« به ترتیب بیشترین و کمترین کاربرد را در میان پژوهشگران داشتهاند Hider .(3) و همکاران با انتخاب 20 مجلهی با ضریب تأثیر بالا در حوزهی کتابداری به مطالعهی راهبردها و فنون پژوهشی به کار رفته در این مجلات پرداختند. مطالعهی 567 مقالهی موردنظر نشان داد که روش پژوهش پیمایشی با 30/5 درصد و روش پژوهش آزمایشی با 20/8 درصد، پراستفادهترین روشهای پژوهش، و مصاحبه و پرسشنامه با 32/5 درصد پرکاربردترین ابزار گردآوری دادهها بودهاند Gore .(4) و همکاران با استفاده از روش تحلیل محتوا و کتابسنجی به بررسی دو مجلهی Bulletin of Medical Library
Association و Journal of Medical Library Association
طی سالهای 1991-2007 پرداختند .(5) یافتههای آنها نشان داد که روش پژوهش پیمایشی رایجترین روش پژوهش به کار رفته در این مجلات بوده است. مروری بر پژوهشهای انجام شده در کشور نیز حاکی از این است که روشهای پژوهش"پیمایشی" و "سندی" بیشترین و روشهای "تجربی" و "میدانی" کمترین کاربرد را در میان مقالات و پایاننامههای علم اطلاعات و دانششناسی داشتهاند .(6-10)
بررسی اجمالی پیشینهها بیانگر این است که در مقالات و پایاننامههای فارسی و غیر فارسی حوزهی علم اطلاعات و دانششناسی روش پژوهش پیمایشی، بیشترین کاربرد را داشته است، اما پژوهش جامعی در رابطه با ابزار گردآوری دادهها انجام نشده است. همچنین مطالعات نشان داده است که در مقاطع زمانی مختلف، روشهایپژوهشِ مورد استفاده در هر رشتهی علمی یکسان نبوده و تحت تأثیر موضوعهای پژوهشی، گرایشهای تحصیلی و عوامل دیگر در گذر زمان برخی از روشها و ابزارهای گردآوری دادهها بیشتر مورد اقبال قرار گرفتهاند. برای مثال در یک دورهی زمانی مطالعات مربوط به سواد اطلاعاتی در کشور بیشتر مورد نظر بوده، و به تبع آن از روش پژوهش پیمایشی و پرسشنامه بیشتر استفاده شده و در بازهی زمانی کنونی مطالعات سنجش کمی و به تبع آن روشهای کتابسنجی، علمسنجی، وبسنجی، تحلیل استنادی و مانند آن بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
تحلیل محتوا ابزاری برای آگاهی از این تغییر و دگردیسی روشهای پژوهش و ابزارهای مورد استفاده و فراوانی استفاده آنها توسط پژوهشگران یک حوزه است. در همین راستا، پژوهش حاضر بر آن است تا با بهرهگیری از روش تحلیل محتوا به تحلیل و واکاوی روشها و ابزار گردآوری دادههای به کار رفته در حوزهی علماطلاعات و دانششناسی کشور طی سالهای 1384 -1388 پرداخته و تصویری روشن از شرایط حاکم بر پژوهشهای این حوزه ارائه دهد. یافتههای حاصل از این پژوهش میتواند در راستای اصلاح سرفصلهای آموزشی دروس روش پژوهش در سطوح مختلف تحصیلی و شیوههای تدریس آن با هدف توجه به
روشهایی که کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند مورد استفاده قرار گیرد. دستیابی به اهداف مذکور پژوهشگران را به انجام این پژوهش ترغیب کرده است.
مواد و روشها
پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعهی این پژوهش شامل کلیهی مقالات تألیفی منتشر شده در مجلات علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی فارسی علم اطلاعات و دانششناسی کشور در بازهی زمانی 1384-1388 میباشد. مجلات پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی، علوم و فناوری اطلاعات، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات و کتابداری و اطلاعرسانی دارای درجهی علمی- پژوهشی و مجلات اطلاع شناسی، تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی و مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات دارای درجهی علمی- ترویجی می باشند. لازم به توضیح است که تمام عناوینی که در دورهی زمانی مورد بررسی در گروه علمی- ترویجی ظاهر شدهاند، بعداً به رتبهی علمی- پژوهشی ارتقاء پیدا کردند اما در این تحقیق، به خاطر اهداف تحقیق، همچنان به عنوان مجلات علمی- ترویجی منظور شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. علت انتخاب بازهی زمانی فوق این است که تا سال 1384 تحقیقاتی در راستای این پژوهش انجام شده است و این پژوهش به نوعی ادامهی کار پژوهشگران قبلی میباشد. بر این اساس پس از حذف مقالات ترجمه شده، در مجموع تعداد 942 مقاله برای انجام تحلیل نهایی انتخاب شدند.
برای مشخص کردن روش پژوهش و ابزار گردآوری دادههای مقالات مورد بررسی یک سیاهه وارسی شامل نام مجله، عنوان مقاله، سال تالیف، روش پژوهش و ابزار گردآوری دادهها تهیه شد. به منظور حصول اطمینان از روایی سیاهه وارسی، نسخهی اولیهی آن بین 6 نفر از اساتید و صاحبنظران علم اطلاعات و دانششناسی توزیع و پس از جمعآوری نظرات اساتید، اصلاحات و ویرایشهای لازم روی آن لحاظ و نسخهی نهایی سیاهه وارسی تدوین گردید. برای تحلیل دادههای از نرم افزار SPSS و آزمون Chi-square استفاده شده است.
یافتهها
تحلیل دادههای گردآوری شده نشان داد که روشهای پژوهش »سندی« و »پیمایشی« به ترتیب با فراوانی 42/71) 428 درصد) و 377 37/63) درصد) روشهای غالب بهکار رفته توسط پژوهشگران علم اطلاعات و دانششناسی در بازهی زمانی مورد مطالعه بودند. در حالی که روشهای پژوهش »طراحی سیستم« و »میدانی« با فراوانی 0/30) 3 درصد) و 0/20) 2 درصد) کمترین میزان کاربرد را در میان پژوهشگران
8
Caspian Journal of Scientometrics. 2014; 1 (2): 7-13 Osareh F, et al
این حوزه داشتهاند. همچنین، تفکیک روشها براساس مجلات نشان داد، روش پژوهش غالب در مجلات »تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی«، »اطلاعشناسی«، و »مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات« روش »سندی« است. در حالی که، در مجلات »تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی«، »پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی«، »علوم و فناوری اطلاعات«، »کتابداری و اطلاعرسانی«، و »مطالعات کتابداری و علم اطلاعات«، روش غالب »پیمایشی« میباشد (جدول .(1
تحلیل داده ها در حوزهی ابزارهای گردآوری دادهها نشان داد که »مشاهده اسنادی« و »پرسشنامه« به ترتیب با فراوانی 50/44) 521 درصد) و 25/36) 262 درصد) ابزار غالب گردآوری دادهها در میان پژوهشگران این حوزه بوده است. این در حالی است که »مصاحبه« با فراوانی 2/42) 25 درصد) و »آزمایش« با فراوانی 0/48) 5 درصد) کمتر مورد استفاده قرار گرفتهاند.
از نکات قابل توجه دیگر سیر صعودی »مصاحبه« به عنوان یک ابزار گردآوری دادهها در بازهی زمانی مورد نظر است. علاوه براین، تفکیک دادهها براساس عناوین مجلات حاکی از این است که، ابزار غالب گردآوری اطلاعات در تمامی مجلات به استثنای »پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی« و »مطالعات کتابداری و علم اطلاعات«، که هر دو مجلاتی
جدید و تازه تأسیس هستند، »مشاهده اسنادی«، و در دو مجله مورد اشاره، »پرسشنامه« میباشد (جدول .(2 مقایسهی روشهای پژوهش و ابزارهای گردآوری دادهها در مطالعات این حوزه نشان داد که اختلاف معنـاداری بین مجلات علمـی - پژوهشی و علمی - ترویجی در روشهای پژوهش وجود دارد .(p=0/001) همچنین، مقایسه مجلات بر اساس ابزار گردآوری دادهها حاکی از اختلاف معناداری میان این دو گروه مجلات است .(p=0/001)
مقایسهی دادهها در این خصوص نشان میدهد که هم در مجلات علمی- پژوهشی و هم در مجلات علمی- ترویجی دو روش »پیمایشی« و »سندی« روشهای غالب پژوهشی، و ابزارهای »مشاهده اسنادی« و »پرسشنامه« ابزارهای غالب در گردآوری دادهها هستند. با این تفاوت که در مجلات علمی - پژوهشی، روش پیمایشی اولویت اول و روش سندی اولویت دوم را دارد، در حالی که در گروه مجلات علمی- ترویجی، ترتیب اولویتها برعکس است و غالباً روش سندی اولویت اول را دارد (جدول .(2 در مورد ابزارهای گردآوری دادههانیز تقریباً همین الگو مشاهده میشود. به این معنی که در مورد مجلات علمی - ترویجی، »مشاهده اسنادی« اولویت اول، و »پرسشنامه« اولویت دوم را دارد؛ در حالی که در نیمی از مجلات علمی - پژوهشی »پرسشنامه«، و در نیم دیگر »مشاهده اسنادی« اولویت اول را دارند.
جدول .1 روشهای پژوهش بهکار رفته در مقالات مجلات علم اطلاعات و دانششناسی طی سالهای 1384-1388، به تفکیک مجله
پژوهشنامه تحقیقات تحقیقات علوم و کتابداری مطالعات مطالعات ملی جمع
عنوان مجله اطلاعرسانی و کتابداری و کتابداری و
اطلاعشناسی کتابداری و فناوری و اطلاع کتابداری و علم
روش پژوهش کتابخانههای اطلاعرسانی سازماندهی فراوانی درصد
اطلاعرسانی اطلاعات رسانی اطلاعات
عمومی دانشگاهی اطلاعات
پیمایشی 22 16 35 30 52 81 18 123 377 37/63
تاریخی 2 0 3 1 2 20 2 6 36 3/59
تجربی 1 2 0 1 2 5 0 1 12 1/20
تحلیل استنادی 8 4 3 3 4 3 1 11 37 3/69
تحلیل محتوا 2 2 4 6 3 16 1 7 41 4/09
سندی 72 7 51 24 49 74 8 143 428 42/71
طراحی سیستم 0 0 0 1 0 1 1 0 3 0/30
کتابسنجی، علمسنجی، وبسنجی 11 4 3 8 10 16 3 11 66 6/59
میدانی 0 0 0 0 0 1 0 1 2 0/20
جمع 118 35 99 74 122 217 34 303 1002 100
9
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 7-13 پژوهشهای علم اطلاعات و دانششناسی در ایران/ دکتر فریده عصاره و دیگران
جدول.2 ابزارهای گردآوری دادهها در مقالات مجلات علم اطلاعات و دانششناسی طی سالهای 1384-1388 به تفکیک مجله
عنوان مجله پژوهشنامه تحقیقات تحقیقات علوم و کتابداری مطالعات مطالعات ملی جمع
اطلاعرسانی و کتابداری و کتابداری کتابداری و
اطلاعشناسی کتابداری و فناوری و اطلاع
ابزارهای کتابخانههای اطلاعرسانی و علم سازماندهی فراوانی درصد
اطلاعرسانی اطلاعات رسانی
گردآوری دادهها عمومی دانشگاهی اطلاعات اطلاعات
آزمایش 0 0 0 1 0 3 0 1 5 0/48
پرسشنامه 13 13 25 26 32 58 14 81 262 25/36
سیاهه وارسی 5 3 6 6 15 19 2 25 81 7/84
مشاهده 19 6 8 6 18 41 7 34 139 13/46
مشاهده اسنادی 81 10 61 34 54 100 12 169 521 50/44
مصاحبه 0 1 1 3 8 5 0 7 25 2/42
جمع 118 33 101 76 127 226 35 317 1033 100
بحث و نتیجهگیری
حوزهی علم اطلاعات و دانششناسی نیز به عنوان یک رشتهی علمی برای رشد و توسعه نیازمند پژوهش است. پژوهشگران برای انجام پژوهش های خود ناگزیر به استفاده از یک یا چند روش متناسب با موضوع پژوهش هستند. شناسایی روشهای پژوهش رایج و دلایل اقبال پژوهشگران به برخی روشها در دورهی زمانی خاص میتواند نقش مؤثری در ترسیم و شناسایی مسیر تحقیقاتی هر رشته داشته باشد. بر این اساس مقاله حاضر با هدف شناسایی پرکاربردترین روشهای پژوهش و ابزار گردآوری دادههای بهکار رفته در پژوهشهای علم اطلاعات و دانششناسی انجام شده است. یافتههای پژوهش بیانگر این مطلب است که استفاده از روشهای »سندی42/71) « درصد) و »پیمایشی« با 37/63) درصد) بیش از سایر روشها بوده است. پس از این دو روش، روش »کتابسنجی، علمسنجی، وبسنجی« با تفاوت چشمگیری قرار دارد. در بین روشها، روش تاریخی سیر نزولی داشته است، درحالی که استفاده از روش »پیمایشی« در بازهی زمانی مورد مطالعه روندی صعودی داشته است. یکی از دلایل تمایل پژوهشگران به استفاده از روش پیمایشی برای انجام پژوهش را میتوان ناشی از این دانست که روش گردآوری دادهها در این روش نظاممند بوده، و اکثراً جامعهی مورد نظر به صورت نمونهگیری انتخاب شده و به ندرت از روش سرشماری استفاده میشود (11)، مگر اینکه تعداد پاسخگویان بهحدی باشد که نیازی به نمونهگیری احساس نشود. از طرفی، پرسشنامه به عنوان ابزار اصلی مطالعات پیمایشی، با برخورداری از مزایایی همچون سرعت در توزیع و گردآوری اطلاعات، هزینهی کم، صرفهجویی در زمان به علت سهولت استفاده، سبب تمایل بیشتر دانشجویان به استفاده از این روش شده است.
نکته مهم دیگر این است که از نظر این نویسندگان، تحت تأثیر فشار جو حاکم بر تحقیقات کشور که شدیداً کمّیگرا است، گرایش شدید به سمت استفاده از روش پیمایشی در تحقیقات و به تبع آن استفاده از روشهای آماری سبب شده است که گاه به جای اینکه آمار در خدمت موضوع پژوهش و پژوهشگر باشد، موضوع تحت تأثیر روش قرار میگیرد.
