بخشی از مقاله
چکیده
قاچاق کالا در مفهوم نقل و انتقال غیرقانونی کالا از خارج کشور به داخل و بر عکس آن ، سابقهي زیاد و علل گوناگون دارد که عمدتاٌ در ارتباط با ساختار و سیاستهاي اقتصادي کشور در بعد کلان است . به همین ترتیب پیامدهاي قاچاق نیز متوجه تمام کشور و زندگی آحاد مختلف جامعه است . اما در این میان مناطق مرزي و مرزنشینان به دلیل زندگی در مجاورت مرز ، محرومیت نسبی ، خست محیط طبیعی و مهجوریت ، بیش از مردمان ساکن در مناطق دیگر تحت تاثیر این پدیده قرار دارند
. به نظر میرسد گونهاي از دور تسلسل میان ناامنی ، نبود سرمایهگذاري ، بیکاري و فقر ، و قاچاق کالا در مناطق مرزي وجود داشته باشد . به این ترتیب که ناامنی مانع جذب سرمایهگذاري در مناطق مرزي شده و پیامد آن عدم ایجاد اشتغال ، بیکاري و فقر است که جمعیت را ناگزیر از دست زدن به کار قاچاق مینماید . قاچاق فعالیتی غیرقانونی است و از این رو قاچاقچی خود را رویاروي قانون و حکومت میبیند و به اشکال مختلف حتی در پناه گروههاي مسلّح به این کار مبادرت می-
ورزد که حاصل کار درگیري ، آسیب جسمی ، روحی و اجتماعی و در نهایت ناامنی است .
واژگان کلیدي: مناطق مرزي ؛ مرزنشینان ؛ قاچاق کالا ؛ ناامنی
مقدمه
از گذشتههاي دور ساکنان نواحی مرزي براي تامین ملزومات زندگی و مایحتاج روزمره و یا براي کسب درآمد و تامین معاش ، به مبادلات تجاري با ساکنان آنسوي مرزها میپرداختند . فاصله زیادتر سکونتگاههاي مرزي با مراکز بازاري داخل کشور در برابر نزدیکی به شهرها و بازارهاي آنسوي مرز، از جمله دلایلی بوده که مرزنشینان را به این کار ترغیب مینموده است . غالب سکونتگاههاي مرزي از مراکز تولید و عرضه کالا در کشور دورندو هزینههاي بالاي حمل و نقل کالا در شرایط محیطهاي بیابانی و یا کوهستانی و نقاط سختگذر و گاه ناامن سبب شده که حتی با فرض یکسانی هزینههاي تولید ، کالاهاي تولید داخل با قیمت به مراتب بالاتري از مرکز کشور در حواشی و مرزها عرضه شود . در حالی که در بسیاري موارد مرزنشینان قادر به تهیه کالاهاي مشابه با قیمت پایینتر در شهرهاي مجاور مرز در کشور همسایه بودهاند .
تا چند دههي پیش شعاع نفوذ این نوع از تجارتهاي غیررسمی از قلمروهاي مرزي فراتر نمیرفت و بیشتر جنبه خودمصرفی داشت . خانوادهها و مغازهداران محلی براي رفع نیازهاي جمعیت ساکن در حواشی مرزها اقدام به ورود کالا یا صادرات اقلام مختصر تولیدات محلی مینمودند . از این رو تجارتهاي جزئی از این قسم ، تاثیرات چندان قابل توجهی در ساختار فیزیکی-
کالبدي شهرهاي مرزي برجا نگذاشته و تاثیرات فرهنگی اجتماعی و امنیتی آن نیز چندان ملحوظ و نمایان نبود .
از زمانی که درآمدهاي نفتی در اقتصاد کشور وارد شد و با بهرهمندي از درآمدهاي ارزي ناشی از صادرات آن ، واردات کالاها رشد روزافزون پیدا کرد و فرهنگ و زندگی مصرفی عمومیت یافت ، تجارت غیررسمی در مناطق مرزي نیز به موازات رشد و گسترش تجارت درون مرزي و برون مرزي در کشور ، گسترش پیدا کرد و از حالت خودمصرفی در حوزهي شهرها و سکونتگاه-
٨٩٤
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
هاي مرزي به شعاع گستردهتري در تمام پهنهي کشور سرایت نمود . از این زمان بود که مسئلهاي بهعنوان قاچاق کالا به طور جدي گریبانگیر اقتصاد کشور شده و این پدیده در نواحی مرزي بروز و ظهور بیشتري یافت و بالطبع از جنبههاي گوناگون تاثیرات عمیقی نیز بر شهرها و سکونتگاههاي این مناطق و الگوهاي زندگی و ویژگیهاي فرهنگی اجتماعی جوامع مرزنشین برجا نهاد .
بیتردید قاچاق کالا پدیدهاي نوپا و نوظهور نیست . شاید بتوان گفت از سال 1282 که دولت با تاسیس گمرك و اعمال تعرفه و کنترل ، واردات و صادرات کالا را تحت نظارت قرار داده ، قاچاق کالا نیز شکل گرفته است . اما این مسئله در گذر زمان مهمتر و جديتر شده و به موازات تلاش زیادتر دولت بر اعمال کنترل بر اقتصاد ، گسترهي افزونتري یافته است تا جایی که اکنون به عنوان یک خطر و تهدید جدي در اقتصاد کشور ، توجهات را به خود معطوف نموده است .
قاچاق کالا امروزه در تمام نقاط کشور رواج دارد و گفته میشود که بارانداز 70 درصد کالاهاي قاچاق تهران است .( تمدن،
(56: 1390 اما باید توجه داشت که عمدهي کالاهاي وارداتی از مسیرهاي خشکی و آبی وارد کشور میشوند و بنابراین ورود یا صدور هر کالاي مشمول قاچاق ، مستلزم گذر از مرز است . از این رو ساکنان نواحی مرزي و شهرها و سکونتگاههاي حاشیه مرزها درخط مقدم ورود و صدور کالاهاي قاچاق و در صف اول تاثیرپذیري از این پدیده قرار دارند . گفتار حاضر بعد امنیتی این تاثیرپذیري را مورد کنکاش و بررسی قرار میدهد .
مفهوم و تعریف قاچاق کالا
معمولا وقتی از قاچاق سخن به میان میآید ذهن غالب مخاطبان به سمت تجارت مواد مخدر ، اسلحه ، انسان و مشروبات الکلی متوجه میشود . به عبارت دیگر در اذهان عمومی کلمهي قاچاق با مفاهیم فوق شناخته میشود در حالی که تنها بخشی از مصادیق قاچاق در مضامین یاد شده قرار دارند . بسیاري از کالاهایی که به عنوان لوازم خانگی ، محصولات خوراکی ، آشامیدنی و دخانی ، کالاهاي بهداشتی ، دارویی و پزشکی و حتی ابزارهاي صنعتی و لوازم یدکی در بازار و مراکز مصرف عرضه شده و مورد استفاده قرار میگیرند ، در زمرهي کالاهاي قاچاق قرار دارند .
کلمه قاچاق1 از کلمه ترکی »قاچماق« مشتق شده وبه معناي » ربوده « یا » برده « است. در لغتنامه دهخدا این کلمه » آن-
چه ورود آن به کشور ویا معامله آن از طرف دولت ممنوع است «، معنا شده است .( دهخدا ، ( 1386 در جایی دیگر به » کاري بر خلاف قانون که پنهانی انجام شود یا متاعی که معامله یا ورود آن به کشور ممنوع است قاچاق گفته شده است). «
معین ، (2607 : 1376 در قوانین کشور از قاچاق تعریف مشخصی ارائه نشده و در متون مختلف به تعریفهاي تاحدودي متفاوت برمیخوریم چنانچه برخی وارد کردن اشیاء ممنوع الورود، حمل و نقل وتجارت این اشیاء یا وساطت در این امر جهت خارج کردن اشیاء ممنوعالصدور از مملکت، با علم به ممنوعیت آن از قبیل تسلیم اشیاء موصوف به متصدي حمل ونقل، را قاچاق دانستهاند و برخی دیگرعلاوه بر وارد کردن اشیاء ممنوعالورود و خارج کردن اشیاء ممنوعالصدور، از ورود و صدور کالا به کشور بدون پرداخت حقوق قانونی دولت یا بدون رعایت مقررات وضوابط گمرکی نیز به عنوان قاچاق نام بردهاند.(موسسه تدبیر اقتصاد (7 : 1388
در پیشنویس لایحه جامع مبارزه با قاچاق کالا و ارز که اکنون در مجلس شوراي اسلامی به تصویب رسیده ، قاچاق کالا این-
گونه تعریف شده است : هر فعل یا ترك فعلی که موجب نقض تشریفات قانونی مربوط به ورود و خروج کالا و ارز گردد و براساس این قانون و یا سایر قوانین، قاچاق محسوب و براي آن مجازات تعیین شده باشد، اعم از آن که در مبادي ورودي یا هر نقطه از کشور تا محل عرضه آن در بازار داخلی کشف شود.
در مجموع و با صرف نظر از پارهاي جزئیات میتوان گفت که وقتی کالایی بدون طی کامل تشریفات قانونی و پرداخت عوارض مقرر به کشور وارد شده یا صادر گردد ، قاچاق تلقی میشود . ممکن است این کالا از نوع کالاهایی باشد که ورود و مصرف آن
1- Smuggling ; Contraband
٨٩٥
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
در هر شرایطی ممنوع است ( مثل مشروبات الکلی) و یا این که مصرف آن به لحاظ شرعی و قانونی جایز است اما بهلحاظ اینکه تشریفات مقرر قانونی را بهطور کامل طی نکرده ، قاچاق به حساب میآید . فعالیتهایی نیز که در راستاي چنین شرایطی از ورود و صدور کالا انجام پذیرد ، به عنوان فعالیت قاچاق غیر قانونی شناخته شده و مشمول مبارزه قرار میگیرد .
اشکال و علل قاچاق کالا در ارتباط با جمعیت مرزنشین
قاچاق کالا که در مفهوم عام آن وارد نمودن یا خارج کردن کالا به طریق غیرقانونی است به صورتهاي مختلف انجام میشود اما هر شکلی از آن از آنجا که در ارتباط با خارج از کشور و آنسوي مرز است ، خواهناخواه با مرز و سکونتگاه-
هاي مرزي مربوط بوده و با امنیت این مناطق که موضوع بحث این مقاله میباشد ، ارتباط پیدا میکند .
آشکارترین شیوه واردکردن یا صادرنمودن کالا بهصورت قاچاق چنین است که افراد یا گروههاي سازمانیافته ،
محمولههاي وارداتی یا صادراتی را مخفیانه و دور از چشم پاسگاهها و ماموران کنترل مرز ، ازخط مرزي عبور میدهند .در
مواردي نیز آنها این کار را با پرداخت رشوه و تطمیع ماموران و یا در حمایت گروههاي مسلّح عملی میسازند .
بخشی از کالاهاي قاچاق با این که از مبادي رسمی ( گمرکات ) وارد کشور میشوند ، اما عاملان قضیه از ضعفهاي قانونی موجود سوءاستفاده کرده و به میزان مقرر تعرفه پرداخت نمینمایند . همچنین ممکن است آنها به شگردهاي دیگري متوسل شوند مثل این که صورتحسابها و اسناد گمرکی را جعل و دستکاري نموده یا اسناد خلاف واقع ارائه کنند و کالایی را به جاي کالاي دیگر معرفی و ترخیص نمایند .
گاهی نیز مرزنشینان از تسهیلاتی که دولت به منظور حمایت اقتصادي از آنها و تشویق آنان به ماندگاري و پرهیز از مهاجرت قائل شده سوء استفاده کرده و در یک همدستی با قاچاقچیان شهرهاي بزرگ ، کالاهایی را در قالب فعالیت تجاري و به ظاهر قانونی بازارچههاي مرزي و یا تعاونیهاي مرزنشین و یا در قالب پروانههاي گذر مرزي مرزنشینان با صورت ظاهري قانونی اما حقیقتی غیرقانونی و قاچاق به کشور وارد میکنند . دولت در راستاي حمایت از این قشر از جامعه، اجازه تاسیس شرکت هاي تعاونی مرز نشینان را داده و مرزنشینان با دریافت کارت مرز نشینی، طبق تبصره 3 ماده 17 آیین نامه اجراي قانون مقررات صادرات و واردات مصوب سال 1373 هیئت وزیران ، می توانند تا 47 قلم کالا وارد و طبق ماده 17 آیین نامه یاد شده هر نفر تا یک میلیون ریال کالا صادر کنند و مجاز هستند که با واردات کالاها طبق ضوابط و خارج از شمول تسهیلات اقدام کنند.
ولی متاسفانه چون سرمایه کافی ندارند براي انجام فعالیت خود از سرمایه داران حرفه اي که بیشتر در پایتخت کشور هستند، کمک می گیرند و با سرمایه داران تهرانی و گاهی با مراکز استان اقدام به واردات و صادرات با استفاده از تسهیلات می کنند.
سود حاصله به حساب تعاونی منظور می شود و با این عمل یعنی قاچاق مصرف کالا در پوشش قانون، از هدف قانونگذار دور می افتد. به این دلیل که کالا با معافیت ترخیص می شود . در سال 1372 به موجب ماده 11 قانون مقررات صادرات و واردات فعالیت بازارچههاي مرزي رسمیت یافت. ایجاد اشتغال و درآمد براي مردم مستقر در نواحی مرزي، صادرات کالاها و محصولات تولید شده در مناطق مرزي به کشورهاي همجوار، ایجاد امنیت اجتماعی در مناطق مرزي و واردات کالاي مورد نیاز مردم این مناطق از عمدهترین دلایل تصویب بازارچههاي مرزي توسط دولت بوده است . اما فعالیت بازارچهها به دو شکل بر تجارت غیر قانونی تاثیر گذاشته است: نخست، کم گویی یا زیاد گویی در کالاهاي وارداتی یا صادراتی که براي فرار از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی و سود بازرگانی صورت گرفته است. دوم، راههاي حاشیهاي این بازارچهها است که معبري براي صدور یا ورود غیر مجاز کالاها میباشد.( معصومی و همکار ، (195 : 1390 به موجب آخرین تصمیمات دولت، سرپرستان خانوارهاي روستایی ساکن در شعاع 20 کیلومتري مرز در 4 استان مرزي میتوانند با استفاده از کارت مبادلات مرزي هر دو ماه یکبار و هر بار تا سقف 15 میلیون ریال کالا وارد نمایند .( هیئت وزیران ، : 1390 تصویبنامه شماره (45059 اینگونه تسهیلات در کنار مصالح و آثار مثبت ، زمینه را براي قاچاق کالا نیز فراهم میسازد . همچنین است سوء استفاده کارکنان لنجها از تسهیلاتی که دولت براي حمایت اقتصادي آنها با عنوان کالاي تهلنجی در نظر گرفته است .
٨٩٦
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
صورت دیگر قاچاق کالا در کار ترانزیت محمولهها رخ میدهد . کشورما از یک موقعیت ترانزیتی ممتازي برخوردار است و گذرگاهی براي حمل کالاهاي وارداتی و صادراتی کشورهاي پیرامون بهحساب میآید . یکی از اشکال قاچاق کالا در قالب ترانزیت محمولهها از داخل کشور بهوقوع میپیوندد به این صورت که معمولاً پلمپ محمولهها با ترفند خاصی برداشته شده و پس از جایگزینی چیزهایی مثل آجرو سنگ بهجاي کالاي مورد ترانزیت ، دوباره پلمپ مثل حالت اول برقرارشده و وسیله نقلیه از کشور خارج میشود . همچنین است کالاهایی که در وسیله نقلیه ترانزیت جاسازي شده و با تخلیه آن در داخل ، معادل وزنی آن از چیزهاي دیگر جایگزین میگردد .
در هر حال قاچاق کالا شگردها و اشکال متفاوتی دارد اما بهطور کلی باید گفت که بهجز در خصوص آنچه در خطوط هوایی و عمدتاّ به شکل کالاي قاچاق همراه مسافر ، وارد یا خارج میشود ، تمامی اشکال ورود یا خروج غیرقانونی و قاچاق کالا ، این مناطق مرزي و جمعیت مرزنشین هستند که درگیر این فعالیتها میگردند .
علل و عواملی که موجبات فعالیتهاي قاچاق را فراهم میسازد نیز همچون اشکال و صورتهاي مختلف این پدیده بسیار متنوع و گسترده است که تنها به پارهاي از آنها که بخصوص با مرز و مرزنشینان ارتباط مییابد اشاره میگردد .
در کشور ما مقررات گمرکی گسترده و دست و پاگیر است ، تعرفههاي گمرکی بالاست و محدودیتهاي زیادي در واردات و صادرات بسیاري کالاها وجود دارد. این موضوع باعث شده که تفاوت قابل ملاحظهاي میان قیمت کالاها در دوسوي مرز وجود داشته باشد . تفاوت زیاد قیمت در دو سوي مرز ، سودآوري قاچاق را بالا برده و ریسک قاچاق را بهخصوص بخاطر کشف درصد ناچیزي از محمولههاي قاچاق که بنا به اظهار مسؤلان از3/8 درصد فراتر نمیرود ، قابل قبول میسازد .( مرتضوي ،
(3 : 1388 در این شرایط افراد در دست زدن به کار قاچاق وسوسه میشوند . بالابودن هزینههاي تولید ، ضعف در مدیریت تولید ، پایین بودن فناوري و نبود مزیت نسبی در تولید بسیاري از کالا سبب میشود که بسیاري از کالاهاي تولید داخل ، گرانتر تمام شده یا با کیفیت پایین به بازار عرضه شوند . دولت ،جدا از هدف تامین درآمد ، به منظور حمایت از تولید داخلی ، بر واردات کالاهاي مشابه تعرفهي بالایی در نظر میگیرد . بالا بودن تعرفهي کالاهاي تجملاتی ( مثل لوازم آرایشی )
نیز توجیهات دیگري دارد . این موضوع یکی از دلایل اختلاف گزاف قیمت میان بسیاري از کالاها در دو سوي مرز است که انگیزه واردات غیرقانونی و قاچاق آن را تقویت مینماید . با افزایش موانع تجاري مانند تعرفه ، هزینه واردات رسمی بالا می رود و به دنبال آن انگیزه براي تجارت غیر قانونی و اقتصاد زیرزمینی افزایش می یابد. (پژویان و همکار ، (57 : 1385 برخی کالاها نیز که بهعنوان کالاهاي ممنوعه شناخته میشوند ، اصولاّ تولید ، خرید و فروش و مصرف آن در داخل کشور ممنوع است اما به لحاظ وجود تقاضا ، واردات قاچاق آن رواج دارد . مشروبات الکلی ، دستگاههاي دریافت از ماهواره و داروهاي روانگردان معمولترین نوع از این کالاها هستند . پرداخت یارانه به برخی کالاها بهخصوص حاملهاي انرژي نیز در سالهاي گذشته ، اختلاف بارز قیمتی را در مورد سوخت ، دارو ، آرد و نان و کالاهاي دیگر باعث گردیده و خروج غیرقانونی این کالاها را سبب میگردید . حتی با اجراي مرحله نخست طرح هدفمندي یارانهها نیز هنوز زمینههاي قاچاق این کالاها از میان نرفته است .
