بخشی از مقاله

گنبد در معماری
گنبد : آسمان، سقف یا ساختمان بیضی شکل که غالبآ با آجر بر فراز معابد، مساجد، قبور یا آرامگاه ها می سازند.
گنبد یا آسمانه همانطور که از نامش بر می آید، شباهتی رمزی با آسمان و عرش را بیان می کند. گنبد مظهر آسمان و فضای مکعبی شکل زیر آن مظهر زمین و ماده ، و قوس مقرنس کاری شده آن همچون حلقه واسط زمین و آسمان تلقی می گردد. حضرت رسول در روایت معراج، گنبد عظیمی را وصف می کند که از صدف سفیدی ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج قرار گرفته و بر این چهار پایه ، این چهار کلام «بسم الله الرحمن الرحیم» از فاتحة الکتاب را نوشته اند و چهار جوی آب، شیر، عسل و شراب طهور که مظهر سعادت ابدی و سرمدی است از آنها جاری است.


پوشش گنبد در ایران سابقه ای دیرینه دارد و به دوره اشکانیان می رسد . کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش مسطح تخت است، سبب شده است که پوشش سغ و گنبد رواج پیدا کند و به خصوص در دهانه های وسیع تر جای پوشش تخت را بگیرد.

 گنبد مسجد جامع یزد - قرن هشتم هجری
کهن ترین شکل های منحنی، در پوشش زیرین چغازنبیل (هزاره دوم ق.م.) دیده شده است. در متون موجود، قدیمی ترین گنبدی که به آن اشاره می شود، مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروزآباد و به قطر 16.1 متر بنا شده است. در دوران ساسانی گنبد سازی رواج می یابد. پس از اسلام، شوق پیامبر برای نماز زیر آسمان باز و توصیه های ایشان، ایرانیان هوشمند را بر آن داشت که برای جامه عمل پوشاندن به این توصیه ها، آسمانه یا گنبدی شبیه آسمان را بر فراز سر مسلمین برپا دارند.


روش گنبد سازی چه در دوران ساسانی و چه در دوره اسلامی آن چنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست به خوبی مقاومت می کنند. گنبد سازی در دوران سلجوقی به نهایت پیشرفت خود می رسد و در عصر صفوی، آمیزه ای از قدرت و زیبایی می شود.
گنبد در معماری رومی نیز جایگاه ویژه ای داشته و تصادفی نیست که در مهمترین بنای مذهبی رومی، پانتئون، گنبد مرکز توجه بوده است. البته تداعی شکوه و عظمت که خاص گنبد بود، مانع از این شد که رومی ها از گنبد برای بنا های پیش پا افتاده تری استفاده کنند. در معماری بیزانسی نیز از گنبد در کلیساها و صومعه ها به وفور استفاده شده است.



 قبة الصخره - بیت المقدس

 گنبد مسجد النبی - عربستان (مدینه)

 گنبدخانه مسجد قرطبه - اسپانیا - قرن دوم هجری

 گنبدخانه مسجد شیخ لطف الله - اصفهان - قرن یازدهم هجری

 گنبدخانه مجتمع سلطان احمد - استانبول - قرن یازدهم هجری
 گنبد مجتمع سلطان احمد (قصر بزرگ بیزانس) - استانبول - قرن یازدهم هجری

آشنايي با برج تاريخي گنبد كاووس
اين برج يكي از آثار باستاني كشورمان كه در اعداد بزرگترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري است در شمال شرقي ايران در شهر گنبد كاووس قرار دارد . اين بناي معروف كه يكي از بلند ترين آثار تاريخي جهان بشمار مي آيد بر فراز تپه خاكي كه قريب 15 متر از سطح زمين بلند تر است قرار دارد اين بنا در سال ( 397 ه. ق. 375 ه. ش) و در زمان سلطنت شمس المعالي قابوس ابن و شمگير و در شهر جرجان كه پايتخت پادشاهان آن ديار بوده ، بنا گرديده است بنايي كه از هزار سال پيش تا كنون بر فراز تپه اي خاكي استوار است در عين سادگي يكي از غرور انگيز ترين بناهايي است كه نه تنها در خاك ايران بلكه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسياري از جهانگردان و باستان شناسان است .


پروفسور ارتورافام پوپ در مورد اين بنا چنين نوشته است : در زير سمت شرق كوههاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يكي از بزرگترين شاهكارهاي معماري ايران با تمام شكوه و عظمت خود قد بر افراشته است . اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن و شمگير مي باشد و ? برج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست . جنگنده اي بانيروي ايمان در قتال رو در روي ، پادشاهي شاعر در نبرد با ابديت ، آيا آرامگاهي چنين عظيم و مقتدر وجود دارد ،محمد علي قورخانچي نيز تحقيقي در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سينيه خود گنبد قابوس را در نيم فرسخي خرابه هاي شهر جرجان دانسته و نظيري را براي اين گنبد در ايران زمين موجود ندانسته است در معماري سنتي ايران به چنين بناهاي عظيم و كشيده اي كه ( ميل نيز ناميده مي شوند ) در طول راهها براي راهنمايي و تعيين مسير كارونها احداث مي شده زياد بر مي خوريم ولي هيچكدام آنها به پاي عظمت گنبد قابوس نمي رسند .

 

مشخصات بنا : گنبد قابوس شامل 2 قسمت است :
1- پي يا پاي بست بنا و بدنه
2- گنبد مخروطي

پي سازي بنا از زمين سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متري با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است . درون پاي بست سردابي وجود داشته كه پا كار طاق آن هنوز بر جاي است ولي بر اثر كاوشهاي پياپي كاوشگران كه در پي گنج بوده اند آثاري از كف آن بر جاي نمانده است . بدنه مدور خارجي گنبد قابوس داراي 15 ترك ( دندانه نود درجه ) مي باشد ( همانند ستاره ده پر ) اين تركها كه در اطراف آن و به فواصل مساوي از يكديگر قرار دارند ، از پاي بست بنا شروع و تا زير سقف گنبدي ادامه مي يابد و ميان اين تركها با كوهه اي آجري پر شده است 0 به جز درب ورودي ) راس اين تركه ها به اندازه يك مترو سي چهار سانتي متر از يكديگر فاصله دارند . قطر داخلي

گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتي متر و قطر آن از قاعده تركها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتي متر و طول قطر آن از رأس تركها يا به عبارتي قطر ارباب يا پاي بست آن هفده متر و شش سانتي متر مي باشد ضخامت ميل از پايين به بالا كرنش كمي دارد و در ارتفاع 37 متري گنبد مخروطي بناي برج را تكميل مي كند . اين گنبد كه با آجرهاي مخصوص دنباله دار كفشكي ساخته شده است دو پوسته است . گنبد دروني مانند گنبدهاي خاكي به شكل نيم تخم مرغي و از آجر معمولي است و پوسته بيروني با آجر دنباله دار ، و ارتفاع اين گنبد مخروطي 18 متر است در بدنه شرقي روزنه اي تعبيه شده كه ارتفاع آن يك متر و نود سانتيمتر است عرض روزنه در

قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پايين 80 است . در ضلع جنوبي آن يك ورودي مي باشد كه 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد . در درون طاق هلالي سر در آن ، مقرنسي است كه به نظر مي رسد در مراحل نخستين پيشرفت اين نوع تزئينات معماري و گچ بري است . شايد اين مقرنس ساده و در عين حال زيبا از اولين نمونه هاي مقرنس سازي در بناهاي اسلامي مي باشد كه بتدريج تكميل شده است دكتر ويلسن آمريكايي نماينده دانشگاه پنسيلواني نيز در بازديد و تحقيقاتي كه از اين بنا داشته راجع به اين مقرنسها چنين نوشته است : بالاي در ، داخل هلال مدخل گيلوئي مقرنسي است كه در مراحل اوليه ترقي مي باشد و اين يكي از نمونه هاي تزئيني است از اصول يك معماري كه بعد اهميت پيدا كرده است در رديف كتيبه كوفي بصورت كمر بند وار بدنه را آرايش كرده است كه يك رديف آن در 8 متري پاي آن و ديگري بالا در زير گنبد مخروطي قرار دارند نوع نوشته كوفي كتيبه ها ساده و آجري است حروف آن آرايش ندارند . بر جسته و خوانا مي باشد و حاشيه دور آنها قاب مستطيلي شكلي است از آجر .


متن كتيبه ها چنين است :
1- بسم الله الرحمن الرحيم بنام خداوند بخشيده مهربان
2- هذ القصر المعالي اين است كاخ عالي
3- الاصير شمس المعالي امير شمس معالي
4- الاصير ابن الاصير امير سپر امير
5- قابوس ابن وشمگير قابوس فرزند وشمگير
6- امر به نبائه في حياتي فرمان داد به بناي آن در زندگي خويش
7- سنه سبع و تمسين و ثلثماته قمريه سال سيصد و نود و هفت قمري
8- و سنه خمس و سيعين و ثلثماته سال سيصد و هفتاد و پنج شمسي


برج در طي عمر خود سه بار تعمير ومرمت شد آخرين بار نيز در سال 1349 تعمير اساسي آن انجام گرفت بطوري كه اين شاهكار معماري اسلامي كه با شكوه كمترين ابنيه قرن چهارم هجري است حفظ و مصون گشت . مصالح بكار رفته در اين بنا ملات ساروج و آجر است اين بنا تماماً از آجرهاي پخته قرمز ساخته شده است آجرهاي سخت اين بنا بدليل عوامل جوي بمرور به رنگ برنزي در آمده است در نحوة اجراي اين ساختمان بدليل نبودن امكانات و تكنولوژي پيشرفته به جاي چوب بست از كوبه و متراكم كردن خاك به دور نما بصورت مارپيچ و پله اي تا انتهاي آن استفاده شده است كه بعد از اتمام بنا خاكها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده اند .
شيوه معماري بنا : اين بنا يكي از اولين ساختمانهايي است كه مرز بين شيوة معماري خراساني و رازي محسوب مي شوند و در واقع مربوط به اوائل دورة شيوة معماري رازي است ساختمان اين بنا تماماً از آجر و ملات ساروج


ساخته شده است . يكي از بارزترين ويژگيهاي شيوة معماري رازي استفاده از آجر با بهترين كيفيت ممكن است .

مشتاقیه (سه گنبد )

مشتاقیه ( سه گنبد ) - میدان مشتاق -1206 هجری قمری - دوره قاجاریه
مشتاقیه محلی در شرق مسجد جامع کرمان در ابتدای خیابان 17 شهریور که از میدان مشتاقیه انشعاب پیدا می کند قرار دارد و از آثار دوره قاجاریه می باشد .
سه گنبد مزبور برای سه مقبره مشتاق علیشاه-شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه بنا گردیده است . گنبدهایی که بر فراز دو مقبره مشتاق و کوثر علیشاه واقع شده اند کاشیکاری بوده و در قرن اخیر ساخته شده اند و چون در ساختمان آن توجه کافی نکرده اند متاسفانه قسمتهایی از کاشیها ریخته و بقیه نیز رو به تخریب است .


مشتاق علیشاه از پیشوایان صوفیه در قرن 13 هجری بوده که در اواخر زمستان 1306 هجری قمری سنگسار شده . می گویند جرم مشتاق این بوده که قرآن را با نوای سه تار می خوانده است . لازم به ذکر است که قبل از تدفین عرفای یادشده این مکان مقبره میرزا حسین خان راینی ( 1202 هجری قمری ) جد اعلای سادات معروف به میرحسینی کرمان بوده . وی در زمان زندیه و پس از فوت کریم خان زند تا مدتی حاکم کرمان بوده . او در زمان حیاتش این محوطه را برای آرامگاه خود انتخاب کرده بود لذا پس از فوت مشتاق یارانش به واسطه ارتباطی که مشتاق با حسین خان داشت او را در جوار وی تدفین نمودند .
از در بزرگ که وارد می شویم پس از گذشتن از راهرویی کم عرض و طولانی به باغچه مشتاقیه می رسیم . در سمت شمال بنا در ساختمان مقبره مشتاقیه کوثر علیشاه و میر حسین خان قرار دارند .


از جمله آثار هنری مقبره فوق می توان به کاشیکاری و تزئینات داخل بنای مذکور اشاره نمود .


گنبد جبلیه

در منتهی الیه شرقی کرمان گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمده است . این گنبد هشت ضلعی تماما از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به 3 متر می رسد.در هشت طرف آن هشت در بعرض 2متر قرار گرفته که اخیرا برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاهها را با سنگ مسدود کرده اند و فقط یکی را باز گذاشته اند . قسمت بالای گنبد از آجر ساخته شده است و معلوم نیست که آیا روی گنبد کاشی بوده یا نه


در داخل گنبد ظاهرا گچ بری ها و تزئین کاریهایی وجود داشته که قسمت بالا ریخته و قسمت پائین را تخریب کرده اند . از تاریخ بنا و منظور از ساختمان این گنبد مطلبی ذکر نشده سر پرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران می نویسد : از قبرستان که رد می شوید یک ساختمان هشت ظلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال برآن قرار گرفته و قطر داخل آن 18 فوت و هر طرفی نیز 18 فوت و نوک آن اجری و منتهی الیه آن دایره می باشد . این محل را جبلیه می نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه است.

ایرانیان معتقدند که این محل مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز عقیده دارند که مزار سید محمد تباشیری است .ولی نسبت اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می کنند . بدیهی است در زمانی که این قبرستان را ویران کرده اند سنگ این مقبره را برداشته اند و برای نمایی بکار برده اند برخی این گنبد را متعلقبه سلجوقیان می دانند . ولی این ادعا درست نیست . "جبلی " تحریف یافته کلمه " گبری " است و برطبق قواعد اشتقاقهای فارسی " گ " به "ج" بدل شده است قدمت این گنبد را از این کلمه که آن را گنبد "گبر " نیز گفته اند می توان حدس زد که شاید مربوط به پیش از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی و گبری است گرچه استیل آن با استیل آتشکده تطابق ندارد .
از سبک معماری آن نیز استنباط می شود بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی می باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده است .
معرفی بنای گنبد سلطانیه

گنبد عظیم سلطانیه در حال حاضر در بین خانه های خشتی سلطانیه همچون نگینی می درخشد و گوشه ای از هنر و معماری را به عالمیان عرضه می دارد .در قسمت جنوب غربی ارگ سلطنتی ( كهندژ ) شهر سلطانیه ، آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجایتو به مثابه یكی از عظیم ترین آرامگاههای اسلامی و شاید با شكوهترین آنها موسوم به گنبد سلطانیه قرارگرفته است .


تعدادی از محققین اسم قدیمی سلطانیه را ( شرویاز ) دانسته اند ، هم چنانكه قبلا" مذكور افتاد شرویاز كه امروزه ( ویار ) و ( ویر ) نامیده می شود.نام دیگر منطقه سلطانیه ( قنغوراولانگ ) است . این كلمه نیز مورد تجزیه و تحلیل پژوهشكران قرار گرفته و در رابطه با كلمه ( قنغور ) اظهار نظرهای متعددی به عمل آمده . تاریخ احداث آرامگاه اولجایتو به طور مشخص در حد فاصل سالهای 704 – 712 و به دستور سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شده است .
سبب ایجاد گنبد سلطانیه
در مورد علل احداث این بنا در تواریخ چنین آمده است :
اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت كه به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه رفیع و با شكوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یكی از شاهكارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند


بنای گنبد سلطانیه در سال 702 ه ( به روایتی ) بر اساس طرح آرامگاه غازان خان كه آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو ) الهام گرفته ، ساخته شده بود با این تفاوت كه پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ،‌و پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است . اگر چه تا حد زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود لیكن حیزهای ابتكاری در بنای اخیر بحدی است كه آنرا بصورت یكی از شاهكارهای هنر و معماری ایران در آورده است كه بعدها نمونه و الگوئی برای احداث تعداد زیادی از انبیه این دوره شد. همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است .


ظاهرا" هنگامی كه اولجایتو امر به احداث آرامگاه خود كرد هنوز یكی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود . وی تقریبا" در سال 709 ه یعنی موقعیكه كار ساختمانی گنبد رو به اتمام بود سفری به عراق نمود و تربت پاك امام حسن ( ع‌ ) و حضرت علی ( ع ) را در كربلا و نجف زیارت كرد .

بنا به قولی ، بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه كه در آن زمان در دستگاه حكومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعد از مدتی تصمیم گرفت كه آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد . بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علی (‌ع ) و امام حسین (‌ع ) ) را به سلطانیه داشت تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التایس خود بیفزاید .لذا دستور داد تاتزئینات داخلی بنا كه تا آن روز انجام نگرفته بود طوری بپردازند كه در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد. بهمین جهت بود كه كلمه ((علی)) به طور مكرر با كاشی در متن آجر نوشته شده است
در همین اوان سلطان محمد خدابنده دستور ساختن آرامگاهی ساده برای خود در جنب گنبد اصلی را صادر كرد كه به گفته مورخین این بنای آجری ظرف چند هفته به اتمام رسید


انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه یا بقولی خواب سلطان كه حضرت علی بن ابیطالب را نارضی دیده بود وآن حضرت از این عمل ناراضی بود ، انجام نگرفت و منصرف شد .
بنابر این سلطان ایلخانی مصمم شد كه دوباره این بنا را به آرامگاهی برای خود اختصاص دهد . به نظر می رسد كه در همین ایام از مذهب تشیع برگشت و مذهب اهل سنت را اختیار كرد. شاید به همین منظور بود كه دستور داد تمام تزئینات معرق كاری كه كلمه (( علی ))‌ ( ع )‌ بر آن نقش بسته بود ، و تمام تزئینات آجری كاشیكاری و گره سازی را با پوشش از گچ اندودند و روی آن پوشش را با كتیبه و اشكال مختلف هندسی طرحهای گل و بوته دار با رنگ آبی بر زمینه سفید گچبری كردند كه این عمل احتمالا" در سال 713 ه رخ داده . اولجایتو در سال 716 ه. یعنی تقریبا" چهار سال بعد از اتمام بنا در سن 36 سالگی در گذشت و جسد وی در تابوتی از زر ناب در آرامگاه ابدیش دفن شد .


گنبدهای دوپوش (دوجداره(
گنبد از عناصر شاخص معماری مساجد٬ مقابر و گاه عمارتهای باشکوه بوده است.گنبد دوپوش گنبدی است که دارای يک گنبد درونی و يک گنبد بيرونی است مانند گنبد مسجد امام اصفهان.

دو پوش بودن گنبد موجب می شود در گنبد داخلی ابعاد انسانی فضای گنبد خانه رعايت شود (ارتفاع بسيار زياد ممکن است مناسب نباشد)وگنبد بيرونی بتواند به اندازه دلخواه ارتفاع گرفته و تبديل به يک عنصر شاخص بيرونی شود.


انبساط و انقباض گنبد در مقابل شرايط محيطی - که از آن به نفس کشيدن گنبد تعبير می شود - موجب به وجود آمدن ترکهايی در آن و مخدوش شدن تزيينات زير فضای گنبد خانه -در صورت یک پوش بودن آن - می شود. دو پوش بودن گنبد از خراب شدن اين تزيينات نيز جلوگيری می کند.

يکی از فلسفه های مهم معماری ايرانی مرمت پذير بودن اجزا آن است.دو پوش بودن گنبد موجب می شود دسترسی به تزيينات فضای زير گنبدخانه و نقشبندی روی گنبد بيرونی بسيار راحتتر و بهتر انجام گيرد

دوجداره بودن گنبد و نقش آن به عنوان يک عايق نيز جالب توجه است.

 

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید