مقاله اثرات مهاجرت وشهرنشینی برتوسعه اقتصادی

بخشی از مقاله

اثرات مهاجرت وشهرنشینی برتوسعه اقتصادی

چکیده:

مهاجرت و شهرنشینی از جمله موضوعات مهمی است که در قرن بیستم و بخصوص نیمه دوم آن توجّه بسیاری از محققان و برنامهریزان را به خود جلب نموده است.لیکن نکتهء مهم در مطالعات مربوط به مهاجرت و اثر آن بر افزایش جمعیّت شهرها،توجّه به علت واقعی مهاجرتهاست. امروزه توسعهء شهرها و گسترش صنایع در رشتههای گوناگون که خدمات مربوط به آنها را نیز پدید آورده،همچنین برقراری ابزار جدید و تکنیکهای نو تولید زراعی در روستاها،زمینهای را فراهم نمود که از یک طرف نیاز شهر به نیروی انسانی بیشتر را مطرح و از طرف دیگر بیحاصل

و بیثمر همین نیرو را در روستا پدید آورد.

کلمات کلیدی:مهاجرت،شهرنشینی،توسعه اقتصادی،توسعه کشاورزی،

1

مقدمه:

مهاجرت در معنی عام کلمه یعنی ترک سرزمین اصلی و ساکن شدن در سرزمینی دیگر بطور موقت یا دائم.

تعریف دیگر مهاجرت عبارتست از تغییر محل اقامت ، ضمن عبور از مرزهای سیاسی برای مدتی بیش از یک سال

با توجه به این تعریف دو نوع مهاجرت تشخیص داده می شود:

• مهاجرت داخلی ، یا درون مرزی

• مهاجرت خارجی یا بین المللی

امروز برخلاف تاریخ باستان مهاجرت دیگر انگیزه های زیستی و بیولوژیکی و یافتن غذا و یا سرپناه ندارد بلکه مهاجرت در جهان امروز پدیده ای اجتماعی ـ اقتصادی ـ سیاسی و فرهنگی است .

روند شهر نشینی:

 شهرنشینی بطئی(کند-آهسته) در فاصله سالهای 1300 تا 1340

 شهرنشینی سریع از 1340 تا 1355

گرایش به شهرنشینی و افزایش مهاجرت های داخلی و جابجایی های جمعیت را نمی توان بدون ارجاع به الگوی توسعه اقتصادی بیان کرد، در این دوره شهرنشینی همراه با مشکلات شهری بوده است که باعث پیدایش نظریه های ضدشهری و بازگشت به روستا شده است اما این نظریه ها در برخورد با مسائل و مشکلات شهری کارساز به نظر نمی رسد.

از ویژگی های مهم این دوره:

گسترش روابط سرمایه داری و نابودی شیوه های تولید سنتی،

روندهای مهاجرتی گسترده از روستا به شهر و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ،

تغییر تناسب جمعیت شهری و روستایی به نفع جمعیت شهری،

2

رشد سریع شهرهای بزرگ و خاصه پایتخت و پیچیدگی روزافزون زندگی شهری و بروز آنچه به مشکلات شهری معروف است، می باشد.

سالهای 1320 تا 1332 شروع حرکتهای مهاجرتی (البته نسبتا محدود) و آغاز شهرنشینی معاصر ایران است.

گسیختگی رابطه شهر و روستا و اتکاء روزافزون شهر به مازاد اقتصادی غیر کشاورزی(مخصوصا نفت) نیز از این دوره شروع می شود.

در دوره شهرنشینی سریع رونق شهری و فروپاشی روابط سنتی تولید در روستا در اثر اصلاحات ارضی دو عامل تعیین کننده روند شهرنشینی در این دوره به حساب می آیند. بروز آنچه به مشکلات شهری معروف است، مقارن همین دوره از شهرنشینی است.

بررسیهای برخی از شواهد آماری مهاجرت در ایران طی دوره 1375-1385

بررسی روند مهاجرت طی سه دوره 1355-65، 1365-75 و 1375 -85 نشان میدهد که حجم مهاجرت در دوره 1375-85 نسبت به دوره 1355-65 دو برابر شده است و نسبت تعداد مهاجران به جمعیت از 14 درسدر دوره 1355-65 به 19 درصد در دوره 1375-85 افزایش یافته است (مرکز آمار ایران، 1386، .(5

نظریه عوامل میانی اورت، اس، لی (1966)

این نظریه مهاجرت را تحت تأثیر چهار عامل عمده تبیین می کند:

.1عوامل مرتبط با حوزه مبدأ مهاجرت(برانگیزنده و بازدارنده)

.2عوامل مرتبط با حوزه مقصد مهاجرت(برانگیزنده و بازدارنده )

.3موانع موجود در جریان مهاجرت از مبدأ به مقصد

.4عوامل شخصی

نظریه مهاجرتی مایکل تودارو (1975)

مایکل تودارو در این نظریه سعی کرده است تا مهاجرت شدت یافته از روستا به شهر را با بیکاری ر و به رشد شهری توضیح دهد.

فرضیه آغازین وی این است که مهاجرت عمدتاً پدیده ای اقتصادی است و با بیکاری، تصمیم به مهاجرت منطقی است.

تودارو می گوید اگر تفاوت درآمد بین مناطق شهری و روستایی 100 درصد باشد ، یعنی اگر شخصی در روستا بدون هیچ درآمدی باشد و احتمال یافتن کار در شهر برای او 60 درصد باشد، بنابراین درآمد او در شهر 60 واحد است و فرد روستایی به شهر مهاجرت می کند.

تو دارو پیشگام کسانی بوده است که معتقدند مهاجرت انگیزههای اقتصادی خاصی دارد و انگیزههای اقتصادی را برحسب تفاوتهای مشاهده شدهء درآمد روستایی-شهری با فرض اینکه مهاجرین در جستجوی ماکزیمم درآمد هستند، تعریف میکند.

اشتغال روستایی؛ مانعی در برابر مهاجرت

3

روستا به عنوان بخش بزرگی از نظام اجتماعی و جمعیتی کشور که در آن تعداد کثیری از عوامل انسانی مولد سکونت دارند محسوب می شود. در روستاها عوامل و منابع ارزشمندی اعم از عوامل انسانی و منابع طبیعی و اقتصادی به عنوان ذخایر استراتژیک کشور وجود دارند که در پیشرفت جامعه نقش مهمی ایفا می کنند. نقش و اهمیت فرآورده ها و تولیدات روستایی در رفع نیازهای رو به تزاید جامعه درخور توجه می باشد نظیر تولید محصولات کشاورزی، زراعی، دامی و صنایع تبدیلی که نقش منحصر به فرد دارند. برای جامعه اقتصادی ما بسیاری از دستاوردهای روستاییان نقش استراتژیک داشته و اهرم قابل اتکایی در پشتیبانی از نظام اقتصادی کشور در عرصه جهانی از طریق صادرات و ورود کالاهای ملی به بازارهای پرظرفیت جهانی بوده، یعنی درحقیقت شناسه قدرت اقتصادی کشور در نزد جهانیان تلقی گردیده مضافاً اینکه تکیه براقتصاد تک محصولی نفتی را تقلیل می دهد. فعال سازی ساکنان روستاها در ایران می

تواند کمک شایان توجهی به تامین امنیت اجتماعی نموده و باعث کاهش حجم زیاد ناملایمات اجتماعی گشته و منجر به کاهش پدیده "مهاجرت روستا -شهری" شود. ایجاد و راه اندازی کسب وکارها مانند کسب وکارهای خانوادگی و گروهی در روستاها به دلیل وجود پیوندهای قوی اجتماعی و روحیه بالای مشارکت و تعاون در روستاها بالاتر از شهرهاست .روحیه کار و تلاش و مسئولیت پذیری و التزام و تعهد به پیشرفت درمیان جمعیت روستایی بیشتر از شهرنشینان وجود دارد.

تمامی جوامع روستایی با معضل بیکاری به نوعی دست به گریبان هستند و ابعاد این معضل، بخشهای اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی را نیز متاثر ساخته است. این معضل به عنوان یکی از مهمترین مشکلات اقتصادی و اجتماعی روستاها مطرح می باشد. در حال حاضر، ایجاد فرصت های شغلی جدید در مناطق روستایی کشور از اهمیت دو چندانی برخوردار است. زیرا علاوه بر آمار بالای بیکاری در روستاها، کشور با معضل مهاجرت روستاییان به شهرها، بخصوص به شهرهای بزرگ مواجه است که این امر خود پیامدهای منفی زیادی درزمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و امنیتی دارد. همچنین جوانگزین و نخبهگزین بودن
مهاجرتهای روستایی از جمله عواملی است که فرایند توسعه درونزا و روند بهبود شرایط زندگی در روستاها را مختل می سازد. جوانان روستایی با کار در بازارهای هفتگی پر جنب و جوش روستای خود ضمن پر کردن اوقات فراغت، می توانند در زمینه کسب درآمد برای خانواده نیز قدمی بردارند.

در گذشته بعضی مدیران و سیاستگذاران امر توسعه، صرفاً بر "توسعه کشاورزی" متمرکز میشدند که امروز نتایج نشان داده است که توسعه روستایی صرفاً از این طریق محقق نمیشود. روستا جامعهای است که دارای ابعاد اجتماعی مختلف است و نیازمند توسعه همهجانبه است نه صرفاً توسعه کسبوکار و نظامی به نام "کشاورزی" . هرچند باید گفت که از طریق توسعه کشاورزی موفق نیز الزاماً توسعه روستایی محقق نمیشود. چون اولاً فواید توسعه کشاورزی عاید همه روستاییان نمیشود (بیشتر عاید زمینداران، بخصوص مالکان بزرگ، میشود)، ثانیاً افزایش بهرهوری کشاورزی باعث کاهش نیاز به نیروی انسانی میشود (حداقل در درازمدت) و این خود

باعث کاهش اشتغال روستاییان و فقر روزافزون آنان و مهاجرت بیشتر به سمت شهرها میشود

عوامل اقتصادی مؤثر بر مهاجرت

معمولا منشأ اصلی مهاجرتهای داخلی در کشورهایمختلف،بالا بودن میزان رشد جمعیّت،مازدا نیروی فعال اقتصادی و عدم وجود عدالت اجتماعی و یا ضعف آن در جامعه.بااستتوجّه به محدودیّت فعّالیتهای زراعی به علّت محدودیّت زمین قابل استفاده در کشاورزی،محدودیت آب و امکانات بهرهبرداری از زمین،هر نوع تلاشی برای ایجاد مشاغل در مقیاس وسیعتری در این مناطق به سرمایهگذاری و برنامهریزیهای درازمدّت بخش عمومی در سطح روستا بستگی می یابد.لکن تجزیه و تحلیل برنامههای عمران کشور و حدود سرمایهگذاریها نشان می دهد که اولا نسبت این نوع سرمایهگذاریها و فعّالیتها در روستا ناچیز بوده است و ثانیا قسمت اعظمی از بازده سرمایهگذاریهای روستایی نیز به سوی شهرها سرازیر شده است و در واقع سرمایهگذاری در روستا برای تأمین اسایش زندگی ساکنان شهرها صورت گرفته و تنها از آب و هوای سالم روستایی و تعریف از سلامت زندگی در کوهستان برای روستاییان باقی مانده است(زنجانی، (1376:58