مقاله اخلاق حسابداری با تاکید بر دیدگاه اسلامی

بخشی از مقاله

اخلاق حسابداري با تاکید بر دیدگاه اسلامی
چکیده
تکامل حرفه حسابداري و توانایی آن در جلب اعتماد عمومی مستقیما به رعایت آیین اخلاق حرفه اي بستگی خواهد داشت. فعالیتهاي متقلبانه حسابداري بیانگر ضعف ارزشهاي اخلاقی حاکم در محیط کار و آموزش حسابداري میباشند. بنابراین سیستم آموزش حسابداري به منظور تربیت حسابداران اخلاق مدار، از دیرباز درصدد نهادینه کردن ارزشهاي اخلاقی در حسابداران بوده است، زیرا گنجاندن آموزش اخلاق در سیستم آموزش حسابداري منجر به توسعه اخلاقیات و افزایش اعتماد عمومی به حرفه حسابداري خواهد شد. اما این مهم زمانی تحقق خواهد یافت که حسابداران متعهد به رعایت اصول اخلاقی باشند. اسلام با ارزشهاي الهی خود توانسته است نقش قابل توجهی را در نهادینه کردن ارزشهاي اخلاقی شناختی در افراد ایفا نماید. در واقع شریعت اسلام با تاکید بر سه مولفه اساسی اخلاق اسلامی یعنی توحید، مسئولیت پاسخگویی در مقابل خدا و مفهوم مصلحت (منفعت عمومی) میتواند سبب نهادینه شدن اخلاق اسلامی در سیستم آموزش حسابداري، و تربیت و معرفی حسابداران اخلاقی به جامعه شود.
در این پژوهش، به روش کتابخانهاي و با بررسی پایگاههاي الکترونیکی، نقش اسلام و اصول اخلاقی آن در رفع نواقص سیستم جاري آموزش حسابداري و آیین اخلاق حرفه اي حسابداري که تنها مبتنی بر مفهوم عقلگرایی میباشند، تبیین شده است.
نهادینه شدن اخلاق اسلامی در برنامههاي آموزشی حسابداري میتواند منجر به تامین نیاز جامعه اسلامی در تربیت حسابداران حرفه اي اسلامی و حل مسائل پیچیده اخلاقی توسط آنها شود. بنابراین توصیه میشود که تدوین سر-فصل آیین اخلاق حرفه اي اسلامی در سیستم آموزش حسابداري به یک اصل و نه انتظار تبدیل شود.
واژگان کلیدي: اخلاق اسلامی، اخلاق حسابداری، رسواییهای مالی و اخلاقی، سیستم آموزش حسابداری.

سرآغاز
اخلاق را مجموعهاي از صفات روحی و باطنی انسان تعریف کردهاند که به صورت اعمال و رفتاري که از خلقیات درونی انسان ناشی می شود، بروز ظاهري پیدا میکند. عموما دامنه اخلاق را در حد رفتارهاي فردي تلقی میکنند، اما رفتارهاي فردي وقتی در سطح جامعه یا نهادهاي اجتماعی تسري پیدا میکند، به نوعی اخلاق جمعی یا اجتماعی بدل میشود که ریشه در فرهنگ آن جامعه میدواند. امروزه در تجزیه و تحلیل رفتار سازمانها پرداختن به اخلاق و ارزشهاي اخلاقی یکی از الزامات میباشد. نماد بیرونی سازمانها را رفتارهاي اخلاقی آنها تشکیل میدهد، که خود این مسئله مبتنی بر ارزشهاي درونی سازمانها است (قراملکی، .(1389 حسابداري در دنیاي پیشرفته اقتصادي امروز حرفه اي است حیاتی، زیرا سامانه اقتصادي جاري بدون آن نمیتواند، وجود داشته باشد. یکی از مهمترین نقشهاي حسابداري به عنوان رشتهاي از دانش بشري، فراهم ساختن امکان پاسخگویی مدیران و مباشران سازمانها و بنگاههاي عمومی به اشخاص ذینفع است. از این رو اطلاعات ارائه شده توسط حسابداران باید به طور قابل توجهی کارآمد، قابلاتکا، واقعی و بیغرضانه باشد؛ جهت نیل به این هدف حسابداران علاوه بر داشتن مهارت، تجربه و آموزش مستمر؛ باید از فضیلتهاي اخلاقی نظیر درستکاري، واقع بینی و صداقت برخوردار بوده و خدمات حرفه اي خود را با رعایت اخلاق و آیین رفتار حرفه اي انجام دهد (سرلک، .(1387 از این رو نهادینه کردن اخلاق اسلامی در سیستم آموزش حسابداري ممکن است هم از نطقه نظر شرایط رفتار اقتصادي و هم از دیدگاه سایر ارزشهاي فرهنگی، اثر مستقیمی بر حرفه حسابداري داشته باشد، زیرا انتظار میرود که تامین آیین اخلاق حرفه اي اسلامی نواقص موجود در آیین اخلاق حرفه اي موجود را که تنها مبتنی بر مفهوم عقلگرایی است، رفع نماید (٢٠١١, .(Yunanda RA, Abd. Majid NB بنابراین هدف از ارائه این مقاله توضیح و تشریح نحوه پیوند میان اخلاق اسلامی1 و آیین اخلاق حرفه اي حسابداري2 در تربیت حسابداران حرفه اي اخلاقی به عنوان محصول سیستم آموزش حسابداري میباشد.
.1 عملکرد جاري حسابداري: نقد و بررسی
عملکرد حسابداري به عنوان محصول آموزش
در هر محیطی آموزش آکادمیک به عنوان کانال اصلی انتقال ایدهها و ارزشهاي والاي فکري و تحلیلی3 به دانشجویان شناخته میشود (۶١٩٩, .(Hassan MK زیرا، آموزش از نقطه نظر نقش ارزشها در توسعه تفکر انتقادي و انعکاسی4، میتواند منجر به انگیزش اخلاقی دانشجویان شود ( Yunanda RA, Abd. Majid NB ٢٠١١,). بنابراین به طور ایدهآل انتظار میرود که سیستم آموزش آکادمیک، دانشجویان با کیفیتی را تربیت نماید. متاسفانه آموزش دانشگاهی هنوز بر این محور استوار است که علم معرفتی جداي از ارزشهاي اخلاقی و اخلاقیات5 میباشد؛ حال آنکه علم جداي از ارزشها یا فعالیتی خنثی نبوده و تحت تاثیر ارزشهاي مفهومی نظیر فرهنگ، سیاست و اقتصاد خواهد بود (۵١٩٨, .(Verhoog H به طور کلی گرایش سیستم آموزش حسابداري به ماديگرایی6 و واقعیتگرایی7، سبب اثر گذاري بر اصول حسابداراي شده استح.سن (۶١٩٩, (Hassan MK بر این باور است که فلسفه و سیستم آموزشی که بر اساس عقاید ماديگرایی (نظیر، واقع گرایی، انسان گرایی و غیره) بنا شده است، به طور فزایندهاي بر خودنمایی8 تاکید نموده و در تلاش براي آموزش اخلاق اجتماعی، کسبوکار و حرفه اي نخواهد بود. البته این سیستم آموزشی اثر روانشناسی شگرفی بر دانشجویان خواهد داشت، زیرا آنان را ترغیب به کسب بی قید و بند درآمدهاي بالا پس از ورود به حرفه مینماید.
مشکلات و ضعف آموزش اخلاق در حسابداري
"آموزش مسئولیتهاي حرفه اي و اخلاقی حسابداري"؛ به معنی برنامه تربیتی و پرورشی حسابداران حرفه اي بالقوه بر اساس چارچوبی از ارزشها، اخلاق و رفتار حرفه اي میباشد. در واقع هدف اصلی چنین برنامهاي تامین منافع عمومی و حرفه حسابداري از طریق تربیت حسابدارانی است که قادر به تحقق قضاوت حرفه اي و فعالیت اخلاقی باشند (٢٠٠٩, .(Young JJ, Annisette M ضعف در نهادینه نمودن اصول اخلاقی در حسابداران، در بروز رسواییهاي حسابداري و شکل گیري تقلب در دنیاي تجارت نتیجه خواهد داد. تقلب، تحریف و دیگر بد اخلاقیهاي حرفه اي باعث خواهد شد که موسسات مالی و دیگر شرکتهاي عمومی و خصوصی یا دچار مشکلات گسترده شده یا به سوي ورشکستگی سوق پیدا کنند (٢٠٠٧, .(Bakre OM فروپاشی شرکتهاي بزرگی نظیر انرون9، ورلدکام 10 و گلوبالکراسینگ11 در آمریکا و پارمالات12 در ایتالیا منجر به سلب اعتماد به گزارشگري مالی و مسئولیت پاسخگویی13 شده است. بنابراین، بروز رسواییهاي مالی در کشورهاي اقتصادي؛ میتواند تاثیرات منفی بر اقتصاد آنها داشته باشد. از سویی دیگر، نهادینه شدن آموزش اخلاق در سیستم آموزش حسابداري چالشهاي بزرگی را براي جوامعی در بر خواهد داشت که در آنها رسواییهاي مالی و فساد اخلاقی بیش از پیش رواج داشته اند (٢٠١٢, .(Bunker RB, & Casey M دیدگاه عمومی بیانگر آن است که مهمترین علت شکل گیري رسواییهاي مالی، رفتارهاي غیر اخلاقی حسابداران میباشد. بنابراین، ضعف اخلاقی حسابداران باعث خواهد شد که جامعه رفتار سخت گیرانهتري را در مقابل حرفه حسابداري اتخاذ نمایند، که نخستین آنها؛ نکوهش سیستم آموزش حسابداري به دلیل شکست در نهادینه کردن ارزشهاي اخلاقی در حسابداران میباشد. بنابراین، به منظور کاهش پیامدهاي منفی رسواییهاي مالی و حسابداري نیازمند توجه ویژه به آموزش اخلاق در سیستم آموزش حسابداري خواهیم بود.
هلپس اظهار میدارد که آموزش اخلاق به دانشجویان حسابداري موجب میشود که آنها پیش از ورود به حرفه با مشکلات اخلاقی حسابداري آشنا شوند و خود را براي برخورد مناسب با شرایط دنیاي واقعی آماده سازند و مهارت هاي تصمیم گیري و رفتار حرفه اي خود را تقویت نمایند (.(۴١٩٩, .(Helps L ژاك لینگ و همکاران بر این باورند که سیستم آموزش حسابداري در مقابل بحرانهاي اخلاقی میتواند به عنوان یک راهکار بالقوه به شمار آید (٢٠٠٧, .(Jackling B, Cooper BJ, Leung P, Dellaportas S اگرچه عبدالرحمان معتقد است اصول اخلاقی که سیستم آموزش حسابداري بر پایه آن بنا شده، چندان کافی نمیباشند، زیرا هنوز در تربیت اخلاقی حسابداران داراي ضعف عمده هستند. بنابراین، وي بیان میدارد تا زمانی که رهبران حرفه و آموزش دهندگان حسابداري در راستاي تامین منافع عمومی، دستورالعمل آموزشی جامعی را تدوین ننمایند، چنین چالشهاي بزرگی ادامه خواهند یافت (٢٠٠٣, .(Abdul Rahman AR

جایگاه و اهمیت اخلاق حرفه اي
در هر حرفه اي، آیین نامه اخلاقی شامل اصولی است که کلیه اعضاي حرفه موظف به رعایت آن میباشند. در حرفه حسابداري نیز آیین اخلاق حرفه اي در راستاي تقویت و تضمین فعالیت اخلاقی حسابداران حرفه اي طراحی شده و بیانگر دستورالعمل انجام خدمات حسابداري با کیفیت خواهد بود. این آیین نامه به دلیل نقش مهمی که در کنترل حسابداران حرفه اي و ضمانت اجراي قوانین بر عهده میگیرد، میتواند اثرات زیانبار مشکلات اخلاقی حسابداري را تا حد زیادي کاهش دهد. بنابراین، انتظار میرود که آیین اخلاق حرفه اي با تسهیل ایجاد محیط اخلاقی در فعالیتهاي حسابداري، گام مهمی را در جهت افزایش رفتار اخلاقی حسابداران حرفه اي بر دارد. با این وجود، پیشینه تحقیق بیانگر آن است که آیین اخلاق حرفه اي در جهت نهادینه کردن اصول اخلاقی در حسابداران حرفه اي چندان موفقیت آمیز عمل نکرده است.
هوکر بیان میدارد که آیین اخلاق حرفه اي ممکن است به افراد فشار آورد که فعالیتهاي حرفه اي خود را به بهترین نحو انجام دهند. بنابراین، پذیرش آیین اخلاق حرفه اي مستلزم آن است که انجمنهاي حرفه اي و سازمانها، فعالیتی را که هر شخص موظف به انجام آن است؛ مشخص نمایند. تحقق این مهم مستلزم آموزش آیین اخلاق حرفه اي بوده که در نهایت منجر به افزایش فعالیتهاي اخلاقی خواهد شد (٢٠٠١, .(Hooker نتایج شماري از پژوهشها نشان میدهد که آیین اخلاق حرفه اي انجمن حسابداران رسمی آمریکا14 در افزایش سطح آگاهی اخلاقی حسابداران حرفه اي، شکست خورده است. در مالزي نیز باکار و همکاران به این نتیجه دست یافتند که تنها با تصویب قوانین و مقررات نمیتوان تاثیر شگرفی بر رفتار و عملکرد حسابداران حرفه اي داشت؛ زیرا واقعیت آن است که بیشتر حسابداران حرفه اي قوانین را نادیده میگیرند (٢٠٠٣, .(Bakar MA, Maisarah MS, Ainun AM در واقع یافته آنها بر این مهم تاکید مینمایند که حرفه حسابداري جهت نهادینه کردن اصول اخلاقی در بین حسابداران حرفه اي بالقوه (دانشجویان) و بالفعل همواره نیازمند دستورالعملهاي جامع و ایدهآل خواهد بود. بنابراین، زمانی آیین اخلاق حرفه اي به عنوان بهترین راهکار بهبود رفتار اخلاقی حسابداران حرفه اي خواهد بود که بر اساس سیاست مناسبی مورد تجدید نظر قرار گرفته و مکررا از مباحث غیر اخلاقی حسابداري پیشگیري نماید(١٩٩٨, .(Carrol R
ژاك لینگ و همکاران بیان داشتند که رفتار اخلاقی حسابداران و رعایت آیین اخلاق حرفه اي در گرو آن است که حسابداران از استدلال اخلاقی15 برخوردار باشند. در واقع وجود استدلال اخلاقی در حسابداران باعث خواهد شد که آنها حتی فراتر از آیین اخلاق حرفه اي حرکت نمایند (٢٠٠٧.(Dellaportas S , کوهلبرگ در مطالعه خود با عنوان "تئوري استدلال و بسط اخلاقی شناختی"16 به بررسی چرایی و چگونگی قضاوتهاي انسان پرداخت و بیان داشت که سطوح بالاتر استدلال اخلاقی، سطوح بالاتر رفتار و فعالیت اخلاقی انسان را به دنبال دارد (٩۶١٩, .(Kohlberg L در واقع کوهلبرگ به جاي تمرکز بر فردگرایی، بر روابط اجتماعی (قوانین، مقررات، ساختارها و فعالیت گروهی) تاکید نموده و مراحل توسعه اخلاقی را به شرح زیر بیان میدارد:
1. تمرکز بر رعایت قوانین،
2. تمرکز بر رفاه اجتماعی،
3. روابط مناسب با دیگران،
4. رعایت اصول اخلاقی،
5. توجه به اخلاق تجارت و رعایت حقوق افراد،
6. وجدانگرایی (٢٠١٢, .(Wilhelm WJ, & Czyzewski AB
به سبب آنکه قضاوتهاي حرفه اي حسابداري، حسابرسی17، مالیات و خدمات مشاورهاي مستقیما بر جامعه اثر میگذارند، پس حسابداران مستلزم ایفاي نقش خود به عنوان نمایندگان اخلاقی18 جامعه خواهند بود. جامعه و حرفه حسابداري همواره در جستجوي آیین نامهاي است که به مراتب بیشتر از یک آیین اخلاق حرفه اي عمل نماید. تامین چنین آیین نامهاي میتواند حسابداران را بدون اجبار و اکراه تشویق به رعایت اصول اخلاقی و انجام فعالیت اخلاقی نماید. در واقع چنین آیین نامه حسابداران را قادر به تمیز درست (حق) از نادرست (باطل)، خوب از بد، عدالت از بیعدالتی خواهد نمود (٢٠٠٣, .(Abdul Rahman AR ایروان و فري اظهار نمودند که هدف غایی آیین اخلاق حرفه اي ممکن است جلب توجه افراد یا گروهها به رعایت استانداردهاي اخلاقی باشد، ولی توجه به این نکته ضروري است که پیریزي استانداردهاي اخلاقی نیز باید بر اساس تعاملات افراد با جامعه صورت پذیرند (٢٠٠٧, .(Irwin KS, Fry CL
هر چند که آیین اخلاق حرفه اي ممکن است ذهن حسابداران را به مشکلات و مسائل اخلاقی معطوف نماید، ولی چیزي که حرفه حسابداري بیش از پیش به آن نیازمند است، کسب شاخصه اخلاقی و برخورداري از استدلال اخلاقی خواهد بود. در واقع، ایروان و فري اخلاقیات را به عنوان محصول تفکر راجع به رفتار و عملکرد تعریف میکنند، که مرتبط با افراد و گروهها بوده و از دیدگاه آنها مورد توجه قرار میگیرند. بنابراین آنها اخلاق را به این صورت تعریف مینمایند؛ "ارزش ها و اعتقاداتی است که ما در قالب روابط فردي (مثل، خانواده و دوستان) و روابط رسمی (مثل، حرفه، مذهب، فرهنگ/هویت ملی، محیط)، انتظارات و مسئولیتهاي شناخته شده در این روابط و درك و آگاهی خود از نتایج خاص جریان فعالیتها، توسعه، تعریف و تصریح میکنیم"(٢٠٠٧, .( Irwin KS, Fry CL هر چند که ممکن است در آیین اخلاق حرفه اي توجه چندانی به مسائل ارزشی و اعتقادي نشده باشد، اما مباحث اخلاقی ضرورتا درگیر مسائل ارزشی و اعتقادي خواهند شد.
.2 اخلاق و دین19
نقش دین در توسعه اخلاق
دین به طورکلی و اسلام بطور خاص از جمع سه عنصر عقیده، اخلاق و احکام تشکیل میشود، که بعد اخلاقی فراگیرترین و کارسازترین بخش آن میباشد. زیرا بخش عقیدتی، خود با فلسفه اخلاق ارتباط دارد و براي تربیت انسانهاي اخلاقی، ارزش والایی قائل است. شاید به همین علت باشد که پیامبر اسلام (ص) تصریح میکند که من اصولا براي پایداري مکارم اخلاقی مبعوث شدهام (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق) و قرآن نیز تزکیه نفوس را در جایگاه یکی از هدفهاي رسالت پیامبراکرم ذکر فرموده است (قرآن، آل عمران،آیه .( 3 یعنی بعثت که یکی از ارکان اعتقادات دینی است، خود ابزار تحقق اهداف اخلاقی واقع شده است. البته پیوند مستحکم عقاید دینی و اخلاق در متن فلسفه دین میباشد و طبق مطالعات حوزه فوق، دغدغههاي عقیده به خداوند و قیامت نیز پیوند اخلاقی دارد. بدیهی است در صورتی که امور اخلاقی پشتوانه عقیدتی و دینی داشته باشند، نوعی مرکز انرژيزا براي کارآمد ساختن آنها حاصل خواهد شد. پیامبر اسلام (ص) تصریح مینمایند که: "بیشترین درجه اسلامی بودن مربوط به کسی است که بیشترین اخلاق پسندیده را دارا باشد (خیرکم اسلاما احاسنکماخلاقًا)" (دادگر، .(1385 التزام به یک عقیده خاص نوعی وظیفه و تعهد ایجاد میکند؛ لذا همراهی دین با اخلاق یک پتانسیل جدید به کارآمدي میافزاید. از این رو انتظار میرود که پیوند میان مبانی اسلامی و آیین اخلاق حرفه اي به ابزار مقابله با نواقص موجود در آیین آخلاق حرفه اي جاري که تنها مبتنی بر مفهوم عقل گرایی20، تبدیل شود. بنابراین، در صورتی که توسعه آیین اخلاق حرفه اي مطابق با متن دین صورت پذیرد، آنگاه حسابداري هدفی جز تامین عقاید اصلی افراد که برآمده از ایمان دینی آنهاست، در بر نخواهد داشت (١٩٩١, .(Gambling TE, Karim, RAA کلر بیان می-دارد که ایدئولوژي اخلاقی افراد متاثر از فرهنگ و دین آنها میباشد، بنابراین میتواند در شکلگیري قضاوت اخلاقی هر فرد، نقش مهمی را ایفا نماید (٢٠٠٧, .(Keller نتایج پژوهش گرین فیلد و همکاران بیانگر آن است که بین قضاوت و گرایشهاي اخلاقی افراد (یعنی، نسبیت گرایی21 و آرمان گرایی(22، رابطه مستقیم و معناداري وجود دارد (٢٠٠٨, .(Greenfield A, Norman C, Wier B بر خلاف نسبیتگرایی اخلاقی که مبتنی بر قواعد اخلاقی غیر-فراگیر (غیر جهان شمول) میباشد (٢٠١٢, (Thomas S، تمرکز اصلی آرمانگرایی اخلاقی بر نفی سوداگري از طریق اتخاذ تصمیمات ایدهآل اخلاقی بوده و در نهایت با الزام افراد به انجام رفتار درست منجر به تحقق نتایج مثبت خواهد شد (٢٠١١, .(Ballantine J, & Mccourt P طبق تعالیم اسلامی، آرمان گرایی اخلاقی بر تامین رفاه و منفعت عمومی تاکید نموده و منعکس کننده ارزشهاي بنیادین مدل اسلامی اخلاق تجاري هنجاري23 خواهد بود. لذا توصیه میشود که چنین گرایش اخلاقی به طور دقیق در سیستم آموزش حسابداري و آیین اخلاق حرفه اي آن نهادینه گردد.
اخلاق و تجارت
رسواییهاي مالی و حسابداري اخیر سبب توجه خاص به مقوله اخلاق تجاري شدهاند، زیرا گسترش عیوب اخلاقی در بین فعالان تجاري منجر به انگیزش آنها به فساد مالی و اخلاقی خواهند شد. درواقع، رفتار و عملکرد غیر اخلاقی فعالان تجاري نظیر مدیران ارشد و حتی کارمندان جز، کاهش یا سلب اعتماد و اطمینان ذینفعان و سرمایه-گذاران تجاري را به همراه دارد. چنین رفتاري ممکن است تاثیر منفی بر اعتبار و شهرت تجارتی افراد، گروهها و شرکتها داشته و ناقض اجراي قوانین و فعالیت اخلاقی باشد. بنابراین، تحقق رفتار اخلاقی در مدیریت تجاري منجر به تامین گسترده منافع عمومی خواهد شد (٢٠١٢, .(Bunker RB, & Casey M
اصول اخلاقی
به طور کلی، دیدگاه اخلاقی هر فردي در قالب دو اصل کلی، اخلاق فردي24 و اخلاق حرفه اي25 طبقه بندي می-شوند. اخلاق فردي بیانگر اصولی است که منعکس کننده انتظارات جامعه از هر شخص با هر ظرفیتی میباشند. در حالیکه اخلاق حرفه اي، رفتار افراد را بر مبناي ظرفیتهاي حرفه اي شکل داده و توصیف کننده رفتاري است که در قالب فعالیتهاي حرفه اي نظیر حسابداري، پزشکی، حقوق و مهندسی صورت میپذیرند ( Yunanda RA, ٢٠١١.(Abd. Majid NB , به عبارت دیگر، اخلاق حرفه اي شاخهاي از اخلاق کاربردي است که به مباحث اخلاقی در حرفه میپردازد (قراملکی، .(1389 در زیر، ارزش هاي زیر بنایی اصول اخلاق فردي و حرفه اي توصیف گشتهاند (٢٠١١, :(Yunanda RA, Abd. Majid NB
اصول اخلاقی فردي

• رابطه مناسب با دیگران،
• احترام به شخصیت دیگران،
• اعتماد و صداقت،
• رعایت رضایتمند قوانین،
• عدالت و انصاف،
• پرهیز از قبول هرگونه امتیاز غیر منصفانه،
• خیر خواهی،
• جلوگیري از ضرر و زیان،
اصول اخلاقی حرفه اي

• عینیت و بی طرفی26،
• افشاي کامل27،
• قابلیت اعتماد،
• واکاوي (تحقیق و تفحص)28،
• وفاداري به مسئولیت حرفه اي،
• اجتناب از تضاد منافع بالقوه یا بالفعل،

سازوکار اجرایی
از دیدگاه قانونگذاران و تنظیمکنندگان استاندارد، آیین اخلاق حرفه اي به مثابه سازوکارهاي اجرایی دیده میشوند که به منظور تامین رفتار و عملکرد اخلاقی افراد؛ طراحی و اجرا میگردند. متاسفانه، نتایج شماري از پژوهشها بیانگر اثر اندك (یا بی اثر بودن) آیین اخلاق حرفه اي بر رفتار حسابداران میباشند. به عنوان مثال، آیین اخلاق حرفه اي به دلایل ضعف مباحث اخلاقی، ابهام، فقدان راهکارهاي عملی حل تضاد منافع و عدم ضمانت اجرایی، نمیتواند به عنوان منبع حل مشکلات اخلاقی حرفه حسابداري به شمار آید (٢٠٠٧, .(Bakre OM بنابراین، به منظور توسعه آیین اخلاق حرفه اي و ارزشمند سازي آن همواره نیازمند آموزش جامع اخلاقی به حسابداران حرفه-اي بالفعل و بالقوه خواهیم بود (٢٠٠٣, .(Abdul Rahman AR بکان و بداوي بیان میدارند که آموزش اخلاق اسلامی بایستی از سطوح فردي آغاز گردد، زیرا از نظر تعالیم اسلامی توجه به مسئولیت پاسخگویی در مقابل رفتار و کردار خویش به عنوان قويترین سازوکار کنترلی میباشد (۵٢٠٠, .(Beekun R, Badawi, J
آیین اخلاق حرفه اي اسلامی
اخیرا سازمان حسابداري و حسابرسی موسسات مالی29، آیین اخلاق حرفه اي را طراحی و منتشر نموده است که در برگیرنده قواعد شرعی اسلام و اصول توسعه یافته این سازمان میباشد (١٩٩٨, .(AAOIFI عبدالرحمان بیان داشت، با وجود آنکه آیین نامه اخلاق حرفه اي این سازمان شامل مفاهیم و اصول اخلاق اسلامی است، ولی دستورالعمل اجرایی و عملیاتی آن داراي ضعف میباشد (٢٠٠٣, .(Abdul Rahman AR صرف نظر از این موضوع، وي معتقد است که این آییننامه میتواند به عنوان یک دستورالعمل اجرایی براي تشریح و توضیح اصول اخلاق حرفه اي اسلامی به دانشجویان حسابداري ارائه شود. نتایج بیشتر پژوهش ها بیانگر آن است که آیین اخلاق حرفه اي سازمان حسابداري و حسابرسی موسسات مالی، جامع ترین دستورالعمل موجود براي تربیت و بهبود شاخصههاي اعتقادي و اخلاقی حسابداران و حسابرسان مسلمان موسسات مالی و غیر مالی میباشد؛ از این رو راهکارهایی را براي گسترش دایره عملیاتی آن بیان داشته اند.
3. ارتباط بین اخلاق اسلامی و عملکرد حسابداري
تعاملات و فعالیتهاي افراد بر اساس "اصول و قواعدي جهان شمول" به یکدیگر پیوند خورده و به هم مرتبط می-باشند. این اصول بیانگر آن هستند که افراد در هر محیطی قادر به تمایز بین چیزهاي خوب و بد از یکدیگر خواهند بود. به عنوان مثال، تمام انسانها نسبت به خوب بودن صداقت و لطف و بدي تقلب، خیانت و تکبر داراي آگاهی و درك فطري میباشند. در واقع، افراد یکدیگر را براساس فعالیتهایشان مورد قضاوت قرار میدهند؛ زیرا اعتقاد افراد در رفتار آنها منعکس شده و رفتار افراد نیز بر مبناي اصول اعتقادیشان شکل خواهد گرفت ( Yunanda RA, ٢٠١١.(Abd. Majid NB ,
اخلاق اسلامی

آموزش اخلاق بایستی در ارتباط با شکل گیري و توسعه ارزشها بوده و ارزشها نیز مستلزم ارتباط با ایجاد تغییرات واقعی در رفتار و عملکرد افراد خواهند بود. در مقایسه با فرهنگ غربی، اسلام براي تهذیب اخلاقی انسان داراي ارزشهاي الهی و متعالی میباشد. کاملی بیان میدارد که وحدانیت، امانتداري و مسئولیت پاسخگویی سه مولفه اخلاق اسلامی بوده و جزء ارکان اخلاق اسلامی محیطی30 به شمار میآیند (٢٠٠٧, .(Kamali MH همچنین، بکان و بداوي اظهار داشتند که عدالت و توازن، اعتماد عمومی و خیر خواهی میتوانند جزء معیارها و شاخصههاي اخلاق اسلامی قرار گیرند (۵٢٠٠, .(Beekun R, Badawi, J بنابراین، کسب بینش نسبت به مفهوم توحید، مسئولیت پاسخگویی و خیرخواهی منجر هدایت فطري افراد براي تحقق فعالیتهاي اخلاقی خواهد شد.
توحید
اعتقاد به وحدانیت خدواند به عنوان اولین و مهمترین اصل از اصول اسلامی میباشد. در واقع، ایمان به مالکیت مطلق خدواند و نظارت الهی بر اعمال انسان، پایه و اساس اصول اعتقادي و اخلاقی انسان را تشکیل داده و منجر به اطاعت عملی از فرامین قرآن و شرع مقدس خواهد شد.
مسئولیت پاسخگویی
حساب یا "Account" ریشه سه واژه حسابداري، حسابدهی و حسابرسی را تشکیل میدهد. لویس بیان داشت که انسان طبق تعالیم قرآن؛ در مقابل خدواند نسبت به اعمالی که انجام داده است "مسئولیت پاسخگویی" یا "حسابدهی" خواهد داشت (٢٠٠١, .(Lewis M K از نظر زبان شناسی، واژه "مسئولیت پاسخگویی" یا "حسابدهی" یک مفهوم اخلاقی بوده و مشتق از واژه "تکلیف" میباشد. واژه تکلیف نیز از نظر لغوي به معنی مسئولیت سنگین افراد است که مترادف با "تعهد"31 قرار میگیرد. مسلمانان طبق شریعت اسلام متعهد به انجام چیزهایی هستند که خدواند از آنها خواسته است، یعنی تعهد عملی به انجام واجبات و ترك محرمات. درواقع، مسئولیت پاسخگویی یا تعهد اشاره به رعایت کلیه جوانب مسئولیت و وظایف، و مواخذه به دلیل تخطی از آن خواهد داشت (٢٠٠١, .(Bierhoff, HW, Auhagen AE از نظر تعالیم اسلامی، مسئولیت پاسخگویی به معنی تعهد به اطاعت از فرامین الهی است، که رعایت یا تخطی از این فرامین پاداش یا عذاب الهی را به همراه خواهد داشت. به علاوه، واگنر واژه پاسخگویی را به عنوان "تعهد به حسابدهی" یا "بیان توضیح نسبت به فعالیتهاي صورت گرفته" تعریف مینماید (١٩٨٩, .(Wagner RB
اما در مقابل، دیدگاه غربی مسئولیت پاسخگویی را تنها محدود به رعایت قانون نموده است. بنابراین، در فرهنگ غربی بر خلاف فرهنگ اسلام؛ مسئولیت پاسخگویی یک مفهوم دینی و اخلاقی نبوده و اصول اخلاقی نظیر شایستگی، صداقت، درستکاري را شامل نمیگردد (٢٠١١, .(Yunanda RA, Abd. Majid NB بنابراین، در چنین جوامعی هر فردي سعی میکند از طریق فریب دیگران و نقض قوانین، به منافع نامشروع خویش دست یابد. ولی اسلام مفهوم متفاوتیتري را از مسئولیت پاسخگویی پذیرفته است. اصل خلیفه الاهی بودن انسان به طور شگرفی منجر افزایش حس پاسخگویی خواهد شد، زیرا هدف آفرینش انسان این است که به مقام خلافت الاهی دست یابد ( قرآن، بقره، آیه .(2 خلیفه الاهی بودن انسان به این است که محل تجلی صفتهاي الهی شود، که این امر فقط از راه بندگی خداوند امکان پذیر خواهد بود (معصومی نیا، .(1386 بایستی به این مهم توجه کرد که یک انسان علاوه بر مسئولیت پاسخگویی در مقابل خدواند (حق االله)، داراي مسئولیت پاسخگویی اجتماعی (حق الناس) خواهد بود. این مسئولیت مبین نحوه تعامل اخلاقی، رفتار اخلاقی و ارتباط با جامعه میباشد. بنابراین، طبق اصل هدفمند بودن آفرینش جهان هستی و نظارت الهی بر تمامی اعمال انسان باید بیان داشت که مسئولیت پاسخگویی انسان در مقابل فعالیتها و تعهدات خویش منجر به انگیزش و تشویق آنها به انجام صحیح و دقیق وظایفشان خواهد شد. بر اساس این اصل منطقی، اسلام مفهوم مسئولیت پاسخگویی فردي، اجتماعی و الهی را مشخص کرده است، یعنی هر فردي در مقابل کردار و رفتار خود در درجه نخست نسبت به خویش (حق النفس)، سپس نسبت به اجتماع (حق الناس) و به طریق اولی در مقابل خدواند (حق االله) پاسخگو خواهد بود.
حرفه حسابداري به دلیل مشکلات اخلاقی اخیر مورد نکوهش قرار گرفته است، زیرا سامانه جاري حسابداري به جاي حمایت از منافع عمومی، اصولا به دفاع از منافع شخصی میپردازد. این مسئله بیانگر آن است که سیستم آموزش حسابداري در نهادینه کردن اصول اخلاقی در بین حسابداران حرفه اي بالفعل و بالقوه چندان موفقیت آمیز عمل نکرده است. بنابراین، توسعه آتی سیستم آموزش حسابداري نیازمند توجه ویژه به ارزشهایی است که سبب تامین منافع عمومی و تقویت اصول اخلاقی حسابداران حرفه اي میشوند. صاحبنظران اسلامی مفهوم مصلحت را به عنوان مبناي سیستم آموزش حسابداري در تعلیم فرآیند تصمیم گیري اخلاقی، مورد تاکید خود قرار دادهاند. از نظر لغوي، مصلحت به معنی سود یا منفعت عمومی بوده (٢٠٠٧, (Kamali MH و از نظر کاربردي به عنوان چیزي تعریف میشود که مربوط به گذاران زندگی، مکمل معیشت و مورد تاکید عقل و احساسات میباشد ( Yunanda ٢٠١١.(RA, Abd. Majid NB , در واقع، مصلحت شامل توجهاتی است که همراستا با اهداف تامین منافع عمومی و پیشگیري از ضرر و زیان اجتماعی گام بر میدارد. عبدالرحمان پیشنهاد میکند که اصول شرعی اسلامی مصلحت مبناي تنظیم الویتهاي حسابداري قرار گرفته و حسابداران متعهد به آن باقی بمانند ( Abdul Rahman ٢٠٠٣.(AR , در دین اسلام هم منفعت شخصی و هم منافع عمومی به رسمیت شناخته شده و بیان شده است که تامین رفاه جامعه در گرو حفظ حقوق فردي اشخاص خواهد بود. از این رو قوانین اسلامی در راستاي حمایت از منافع فردي و اجتماعی و تسهیل و تکامل شرایط زندگی انسانها، طراحی شدهاند (٢٠٠٧, .(Kamali MH طبق اصل اسلامی مصلحت از حسابداران انتظار میرود که نسبت به جامعه احساس مسئولیت اجتماعی داشته باشند. مکفیل بیان میدارد که حسابداران مانند هر فرد دیگري در تضاد بین منافع شخصی و منفعت عمومی به سر می-برند، لذا به جاي تامین رفاه اجتماعی و منافع عمومی، بیشتر بر حفظ منافع شخصی تاکید میورزند ( McPhail K٢٠٠١,).
توسعه سیستم آموزش حسابداري با رویکرد اسلامی
در سالهاي اخیر، جامعه بشري به این نتیجه رسیده است که تربیت و پرورش شهروندان اخلاق مدار در گرو توسعه و گسترش صفات اخلاقی متعالی خواهد بود. جوامع مختلف براي تربیت نسلهاي اخلاقی خود، راهکارهایی متفاوتی را دنبال نمودهاند، که مهمترین آن نهادینه کردن اصول اخلاق اسلامی در دانشجویان میباشد. از این رو در چنین جوامعی، اخلاق در حال تبدیل شدن به مهمترین عنصر سیستم آموزش حسابداري خواهد بود. در واقع تربیت اخلاقی دانشجویان به توسعه و تقویت دیدگاه اخلاقی آنها کمک خواهد نمود (١٩٩٨, .(Carrol R ژاك لینگ و همکاران در مطالعه خود به این نتیجه رسیدندکه تاثیر مثبت آموزش اخلاق در توسعه استدلال اخلاقی دانشجویان، فراتر از حد تصور بوده است (٢٠٠٧, .(Jackling B, Cooper BJ, Leung P, Dellaportas S مک- فیل و همکاران بیان داشتند که یک راهکار جهت نهادینه کردن تعهد اخلاقی در دانشجویان حسابداري، آموزش اخلاق تجاري به آنها میباشد ( ۴٢٠٠, (McPhail K., Gorringe T, Gray Rتورنِ. اظهار میدارد که در مقایسه با دیگر اشکال آموزش حسابداري؛ تعلیم اصول تعاون و تشریک مساعی به دانشجویان حسابداري ممکن است تاثیر متفاوتی بر استدلال اخلاقی آنها داشته باشد. وي معتقد است که تقویت ظرفیتهاي اخلاقی شناختی دانشجویان بیش از هر قانون یا آیین نامه اخلاقی میتواند در نهاینه کردن اخلاق تجاري در آنها، نقش داشته باشد (٢٠٠١, .(Thorne L مکفیل به این نتیجه دست یافت که سیستم آموزش حسابداري به منظور تقویت حس تعاون و تعهد اخلاقی به "دیگري"، بایستی شامل عنصر اخلاق باشد (٢٠٠١, .(McPhail K در میان سیستمهاي آموزشی؛ سیستم آموزش اخلاق اسلامی به دلیل توجه خاص به تضادهاي اخلاقی؛ چارچوب قدرتمندي را براي القاي حسی فراتر از تعهد اخلاقی در اختیار دارد. زیرا اسلام تنها یک ایدئولوژي نیست، بلکه یک مسیر زندگی میباشد. آموزش اخلاق اسلامی نیازمند شمول ایدئولوژي اخلاقی براي پرورش افراد حرفه اي اخلاقی دارد. گرینفیلد و همکاران بیان داشتند که سطح تعهد یک فرد حرفه اي متاثر از ایدئولوژي اخلاقی وي میباشد. رئیس سازمان حسابداري و حسابرسی موسسات مالی ضمن بیانیهاي اظهار داشت که در آیین اخلاقی حرفه اي این سازمان، به جاي تمرکز بر رفاه فردي تاکید ویژهاي بر تامین رفاه اجتماعی شده است ( Greenfield A, Norman C, Wier B ٢٠٠٨,). بنابراین، طراحی و انتشار آیین اخلاق حرفه اي که در آن ارزشهاي اسلامی نهادینه شده است، در مقایسه با دیگر آییننامههایی که فاقد اصول و ارزشهاي اسلامی هستند؛ از سطح عملیاتی بالاتري برخوردار خواهد بود. چنین آییننامهاي نه تنها شامل اصول اخلاق حرفه اي حسابداري بوده، بلکه بنیانهاي اخلاقی شریعت اسلام را در برخواهد داشت.
نهادینه کردن ارزشهاي الهی اسلام و مفهوم مصلحت (منعت عمومی) در سیستم آموزش حسابداري میتواند نقش قابل توجهی را در تربیت حسابداران حرفه اي و تصمیم گیري اخلاقی آنها ایفا نمایند.
.4 تشریح پیوند میان اخلاق اسلامی و برخی از حوزههاي مهم حسابداري
صاحبنظران اسلامی متعددي نقش بیبدیل اخلاق اسلامی را در کاهش سرقت اطلاعات، سوء استفاده از اموال، ماشین آلات و تجهیزات شرکت، دریافت هدایاي نامناسب و رشوه مورد توجه خود قرار دادهاند. یوناندا و عبدالمجید (٢٠١١, (Yunanda RA, Abd. Majid NB، بیان نمودند که علت اصلی بیشتر فعالیتهاي غیراخلاقی حسابداري فاصله